Mały duży apokryf Filipa

Nie mam większych wątpliwości: to najlepsza książka Filipa Zawady. Niezbyt długa powieść (równie dobrze można by ją nazwać anty-powieścią) zawiera tropy i chwyty znane czytelnikom z poprzednich tekstów tego autora. Jest fragmentaryczność narracji i surrealistyczna niezborność poszczególnych fragmentów; jest przewrotna łże-logika mniej lub bardziej pozorowanej akcji; jest predylekcja do rozbijania opowieści na podzbiory oderwanych aforyzmów, nonsensownych dialogów i nie do końca wiarygodnych rozwinięć; jest wreszcie czarny humor zmieszany z głębinową melancholią. Teraz wszystkie elementy zostały połączone w całość, nader frapującą, posiadającą własny rytm i intensywny kolor. W kontekście tej na poły autobiograficznej (a może po prostu autobiograficznej) opowieści dotychczasowe teksty wrocławskiego poety i prozaika jawią się jako zapowiedzi i szkice przygotowawcze. Staje się jasne, że wcześniej mieliśmy do czynienia z próbami. Otrzymujemy dzieło dojrzałej wrażliwości i wyobraźni, pozostające w pamięci i zachęcające do ponownej lektury.

Nie podejmuję się streszczenia opowiedzianej przez autora historii, tym bardziej, że ma ona w dużej mierze charakter nieciągły, migawkowy i pozbawiony jednej narracyjnej osi (choć niewątpliwie mamy w niej coś w rodzaju dramatycznego rozwoju wydarzeń czy ciążenia ku rozwiązaniu akcji). Pod słońce było to proza zdecydowanie poetycka, oparta na obrazach, delikatnie podkreślonych niuansach i celnie zrytmizowanych fragmentach. Anegdota rozwija się zrywami i odśrodkowo. Trzydziestokilkuletni narrator opowiada o narodzinach syna, popada w solipsystyczną prostrację, trafia do szpitala dla psychicznie chorych, wreszcie odnajduje siebie i sankcję swojego istnienia w przebłyskach światła i metaforze strzały wypuszczonej z łuku; gdzieś w środku tej historii pojawia się opowieść o dziadkach, stanowiąca bez wątpienia istotny względem pozostałych motywów kontrapunkt. Ale Pod słońce było to coś więcej niż opowieść. O ostatecznym wrażeniu, jakie pozostawia w nas książka, decyduje jej rytm i klimat, tudzież lekkość i spławność prozy balansującej na krawędzi nonsensu i surrealistycznego imaginarium, otwierającej pole do domysłów i nie do końca wyrażalnych sensów, precyzyjnej, a zarazem nie pozwalającej na ustawienie ostrości obrazu.

Warto przypomnieć zdanie, jakie na marginesie Watta Becketta zapisał onegdaj Marek Kędzierski – zdaniem polskiego tłumacza język powieściowy irlandzkiego Obłomowa (określenie Mary McCarthy) „wyróżnia się łatwo wyczuwalnym, acz trudnym do scharakteryzowania nastrojem”. Podobne odczucie miałem w trakcie lektury Zawady: nieokreślony i dojmujący nastrój. Są też znaczące różnice. Podczas gdy bohaterowie Becketta nie potrafią wyjść poza krąg tautologicznego języka, a ich tożsamość traci kontury, w historii opowiedzianej przez polskiego autora pojawia się wątek ocalenia. Wydaje mi się on zauważalny w znakomicie napisanych scenach nauki strzelania z łuku (przypominających klimatem właśnie Watta i scenę szalonego tańca w ogrodzie), kiedy to główny bohater książki, podejmujący naukę trafiania do celu, najwyraźniej przełamuje krąg niemocy i odkrywa intuicję swojego prawdziwego „ja”. Dodajmy, że książka poprzedzona jest cytatem z jednego z wierszy Rilkego: „jak strzała, która opiera się cięciwie/ aby spięta w odskoku być już czymś więcej niż sobą/ Nie ma dla nas zatrzymania” (tłum. Bernard Antochewicz). Słowa te dadzą się, rzecz jasna, różnorako tłumaczyć. Niewątpliwy jest w nich jednak moment przełamania apatii i wyjścia z tautologii własnej jaźni. Istotnym składnikiem tego doświadczenia jest świadomość pisania jako procesu wyobcowania, ale i zbliżenia. W pewnej chwili narrator zauważa: „Pisanie wciska się między życie i śmierć i od jednego i drugiego oddala” – ważne słowa i jedno z bardziej przykuwających uwagę wyznań padających w książce.

Pod słońce było można interpretować jako studium niemożności współbycia z innymi albo jako historię wycofania się z życia. Można ją również czytać jako apokryf traktujący o odnajdywaniu siebie w innych (jak owa epigraficzna strzała Rilkego, odnajdująca się w napiętej cięciwie i locie). Dla wielu czytelników będzie to wreszcie opowieść o samotności. Wspólne będzie, myślę, wrażenie melancholii i pogłębiającej się przejrzystości anegdoty, dziwności istnienia i wypełniającego je zagadkowego pulsu. Wrocławskiemu autorowi udało się odnaleźć język i formułę, w jakich odczucia te znajdują wyraz i przedłużenie w czytelniczej wrażliwości. Co więcej, w intrygujący sposób oddał smutek wyczerpujących się narracji i swego rodzaju uspokojenie towarzyszące widokowi zapadających się, implodujących znaczeń.

Książka kończy się rozmową Filipa-ojca z Filipem-synem: „- Tato, dlaczego mnie straszysz? – Przecież cię nie straszę. – Straszysz mnie, kiedy cię nie ma”. Trudno nazwać to podsumowaniem czy zakończeniem. Jeszcze jeden apokryf o smutku dzieciństwa i iluzji dorosłości, ich nieuchronnym spotkaniu, ponownych, trudniejszych narodzinach.