Trudna kontynuacja

1.

Naj­trud­niej zna­leźć rytm. Ale kie­dy już go zła­pie­my, resz­ta idzie jak z płat­ka, samo­ist­nie, jak­by od daw­na cze­ka­ła w ukry­ciu. Bywa tak, że dobrze okre­ślo­ne tem­po pod­su­wa nam sło­wa – ba, zapi­su­je nie­któ­re zda­nia, któ­re sami na próż­no pró­bo­wa­li­by­śmy powo­łać do życia. Bo trze­ba nam też wie­dzieć, że w całym tym zgieł­ku (all that jazz, jak pisał Sosnow­ski w debiu­tanc­kiej książ­ce) cho­dzi nie tyl­ko o przy­wo­ła­nie do porząd­ku, lecz rów­nież o powo­ła­nie do życia. Przy­ję­te tem­po jest impe­ra­ty­wem.

Andrzej Sosnow­ski jest mistrzem takich ryt­mów. Był nim od pierw­sze­go tomu. Ale też wła­śnie z tego powo­du tem­po, choć naj­czę­ściej świa­do­mie wybie­ra­ne i kon­tro­lo­wa­ne, cza­sem go wyprze­dza: kie­ru­je w nie­zna­ne stro­ny, pod­pi­su­je podej­rza­ne papie­ry i anty­cy­pu­je poten­cjal­ne zwro­ty życio­we. Czyż to nie sam autor Stan­cji zwró­cił naszą uwa­gę na zna­cze­nie rymu „głos-los”? Choć­by nie wia­do­mo jak zre­to­ry­zo­wa­ny, sztucz­ny i pod­da­ny for­mal­nym zabie­gom, głos sta­je się losem. Być może zresz­tą pra­wo to sto­su­je się szcze­gól­nie do gło­sów reto­rycz­nych, z pre­me­dy­ta­cją powo­ły­wa­nych do życia. Ale jeśli mówi­my, że głos jest powo­ły­wa­ny do życia, to natych­miast musi­my dorzu­cić zastrze­że­nie – bar­dzo czę­sto głos samo­ist­nie przy­wo­łu­je życie inne, pod­su­wa je pod nos, bije nim po oczach. I czy­ni to zgod­nie z ryt­mem fra­zy.

2.

Tytuł nowej książ­ki Sosnow­skie­go wska­zu­je na potrze­bę, a może nie­uchron­ność kon­ty­nu­acji. Sens tej kon­ty­nu­acji pozo­sta­je jed­nak nie­ja­sny – nowy tom nijak się ma do wyda­ne­go dwa lata temu poema­tu Gdzie koniec tęczy nie doty­ka zie­mi. Na przy­kład zni­ka tęcza. Zastę­pu­ją ją posęp­ne, mrocz­ne obra­zy kamie­nio­ło­mów, elek­trow­ni, pól bitew­nych i pod­nieb­nych kon­struk­cji, dla któ­rych momen­tem wspól­nym pozo­sta­je nie­po­wstrzy­ma­ne dzia­ła­nie jakiejś mecha­nicz­nej, języ­ko­wo-egzy­sten­cjal­nej siły odśrod­ko­wej. Rze­czy i sło­wa pod­le­ga­ją roz­drob­nie­niu w drob­ny mak – pozo­sta­ją poje­dyn­cze wra­że­nia, któ­re roz­pa­da­ją się na nic nie zna­czą­ce gesty i syla­by. Klu­czo­we w tytu­le jest chy­ba sło­wo „po”: zna­czy ono nie tyle chro­no­lo­gię wyda­rzeń, ale rów­nież prze­strzeń dekom­po­zy­cji tego wszyst­kie­go, co było wystar­cza­ją­cym powo­dem do pisa­nia wier­szy.

Może więc mówić o pew­nej prze­wrot­nej kon­ty­nu­acji? Pierw­sze wra­że­nie towa­rzy­szą­ce lek­tu­rze Po tęczy jest wła­śnie takie: że mamy do czy­nie­nia z tem­pem, któ­re poja­wi­ło się już w dwóch poprzed­nich książ­kach Sosnow­skie­go (bo począt­ku tej sekwen­cji upa­tru­ję w tomie Taxi z 2003 roku), i że poetyc­kie stra­te­gie i kon­wen­cje, nawet jeśli paro­dio­wa­ne bądź dekon­stru­owa­ne, pozo­sta­ją te same. Wbrew awan­gar­do­we­mu szta­fa­żo­wi i zabie­gom, któ­re mia­ły­by pod­wa­żyć samą insty­tu­cję tek­stu lite­rac­kie­go, są to zresz­tą stra­te­gie i kon­wen­cje dość tra­dy­cyj­ne – obie „tęczo­we” książ­ki potwier­dza­ją sta­rą tezę, że przy­świe­ca­ją­ca awan­gar­dzie inten­cja zbu­rze­nia insty­tu­cji lite­rac­kich rekon­stru­uje je na wyż­szym pozio­mie (to samo pra­wo dostrze­gal­ne jest też w poety­ce kon­fe­syj­nej czy w poezji bun­tu). Andrzej Sosnow­ski od same­go począt­ku wspa­nia­le wygry­wał efek­ty zwią­za­ne z pono­wo­cze­snym wyczer­py­wa­niem się nar­ra­cji i języ­ków. Jed­nak w ostat­nich książ­kach demon­taż języ­ka przy­bie­ra for­my tak skraj­ne, że zni­ka moment jakiej­kol­wiek gry z kon­wen­cją, a tym samym zapro­po­no­wa­ne eks­pe­ry­men­ty for­mal­ne pozba­wio­ne są punk­tu odbi­cia i „na wyż­szym pozio­mie” (w innym tem­pie, przy innych war­to­ściach ryt­micz­nych) nabie­ra­ją cech pro­ste­go prze­ka­zu poetyc­kie­go. Plus ca chan­ge, plus c’est la meme cho­re.

Nie ma w tym oczy­wi­ście nic złe­go. I nie tu leży trud­ność kon­ty­nu­acji, jakiej w nowym tomie pró­bu­je Sosnow­ski.

3.

Bo naj­trud­niej­sze wyda­je się okre­śle­nie ryt­mu, w jakim w książ­ce tej język łączy się z życiem. Ryt­mów jest w poezji Sosnow­skie­go wie­le. Lek­tu­ra dwóch ostat­nich tomów skła­nia do myśle­nia o tem­pie szcze­gól­nym, będą­cym wypad­ko­wą nie­zli­czo­nych powtó­rzeń, prze­two­rzeń i syme­trii, wedle któ­rych orga­ni­zu­je się przed­sta­wio­ny świat poetyc­ki. Cechą szcze­gól­nie zauwa­żal­ną jest w nowej książ­ce reto­ry­ka obse­syj­ne­go powtó­rze­nia. Powta­rza­ne są syla­by, sło­wa, zda­nia, wresz­cie całe tek­sty, odsy­ła­ją­ce czy­tel­ni­ka do innych miejsc w tomie, ale i do innych tomów.

Stra­te­gia repe­ty­cji jest wszech­obec­na i przy­bie­ra takie roz­mia­ry, że sta­je się nie­le­d­wie kon­wen­cją gatun­ko­wą przy­ję­tą na potrze­by kon­kret­ne­go pro­jek­tu poetyc­kie­go. Ale cho­dzi nie tyl­ko o kon­wen­cję. Choć powtó­rze­nie zawsze nale­ża­ło do ulu­bio­nych chwy­tów Sosnow­skie­go, to jest czymś wię­cej niż tyl­ko orna­men­tem. Pod­kre­śla­jąc pew­ne frag­men­ty tek­stu, obse­syj­nie drą­żąc ich lite­rę i zawę­ża­jąc uwa­gę czy­tel­ni­ka do wybra­nych scen i obra­zów, Sosnow­ski doko­nu­je dra­ma­ty­za­cji wła­snej twór­czo­ści, a jed­no­cze­śnie – dra­ma­ty­za­cji wła­sne­go życia. Czy­ni to w duchu Nie­tz­sche­ań­skim. Podob­nie jak Nie­tz­sche, któ­ry w Ecce Homo przed­sta­wił wła­sną dro­gę twór­czą, wią­żąc róż­ne wąt­ki i uka­zu­jąc ich wza­jem­ne prze­pla­ta­nie się, Sosnow­ski nie­ustan­nie przy­wo­łu­je te same nazwi­ska, fra­zy i tema­ty, kon­stru­ując tym samym pew­ną meta­nar­ra­cję, noszą­cą zna­mio­na nar­ra­cji ponad-poetyc­kiej i egzy­sten­cjal­nej. Moment auto­kre­acyj­ny musi zasta­na­wiać, mamy wszak do czy­nie­nia z poetą nie­uf­nym wobec jakich­kol­wiek nar­ra­cji. A prze­cież jest on bar­dzo u Sosnow­skie­go wyraź­ny. Dostrzec go moż­na zresz­tą we wcze­śniej­szych książ­kach – że przy­po­mnę tyl­ko para­le­li­zmy i syme­trie obec­ne w trzech pierw­szych książ­kach (Życiu na Korei, Nouvel­les impres­sions d’A­méri­que i Sezo­nie na Helu).

Pozo­sta­je wra­że­nie, że poeta, kwe­stio­nu­ją­cy zdol­ność lite­ra­tu­ry do stwo­rze­nia jakiej­kol­wiek pra­wo­moc­nej histo­rii, kreu­je zara­zem pew­ną histo­rię egzy­sten­cji. Czy­ni to w spo­sób arbi­tral­ny – nie popar­ty żad­ny­mi osta­tecz­ny­mi racja­mi czy sank­cja­mi (któ­rych w tym świe­cie poetyc­kim po pro­stu nie ma) – ale to nie umniej­sza dra­ma­ty­zmu sytu­acji. Nar­ra­cje się skom­pro­mi­to­wa­ły, to praw­da. Ale w ich obrę­bie toczy się gra o życie, choć­by mia­ło to być tyl­ko „jakieś życie” w „jakimś tek­ście”. Nie znaj­du­jąc opar­cia w roz­rze­dzo­nym powie­trzu wła­snych wier­szy, Sosnow­ski wysta­wia sobie fik­cyj­ną egzy­sten­cję, a czy­ni to przez obse­syj­ne powtó­rze­nia serii zna­ków, któ­re tym samym zosta­ją uprzy­wi­le­jo­wa­ne i nabie­ra­ją szcze­gól­ne­go zna­cze­nia. Wyła­nia­ją się zary­sy i budu­je nar­ra­cja. Umow­ność tak pro­wo­ko­wa­nej kon­ty­nu­acji nie ma więk­sze­go zna­cze­nia. Cho­dzi wszak o nią samą, nie zaś o jej praw­dę w odnie­sie­niu do jakie­goś poza-tek­sto­we­go sys­te­mu odnie­sień. Dra­mat pozo­sta­je dra­ma­tem nawet – a może przede wszyst­kim – w prze­strze­ni teatral­nej, w ramach pew­nej kon­wen­cji, zary­so­wa­ny gru­bą, fan­ta­zyj­ną kre­ską.

4.

Lek­tu­ra tomu Gdzie koniec tęczy nie doty­ka zie­mi mogła pro­wa­dzić do wnio­sku, że to zbiór przej­ścio­wy, toru­ją­cy dro­gę jakiejś nowej stra­te­gii poetyc­kiej. Tak skraj­ny i nie­przy­stęp­ny, że naj­wy­raź­niej jed­no­ra­zo­wy. Wyda­wa­ło się, że takie­go gestu powtó­rzyć nie moż­na. A jed­nak Po tęczy pogłę­bia wra­że­nie dra­ma­tycz­ne­go eks­ce­su, wykro­cze­nia poza przy­ję­te ramy w imię kolej­nej auto­kre­acji, któ­ra każe zry­wać z dotych­cza­so­wą egzy­sten­cją i ini­cjo­wać życio­we „reak­ty­wa­cje” (bar­dzo podob­ny pro­ces zacho­dzi, moim zda­niem, w książ­kach Mar­ci­na Świe­tlic­kie­go). I choć są one insce­ni­zo­wa­ne, to sce­na­riusz nie­rzad­ko zaska­ku­je i pro­wa­dzi akto­ra, któ­ry nie jest w sta­nie prze­wi­dzieć wszyst­kich roz­wi­nięć przed­sta­wie­nia, a tym samym jest „rzu­ca­ny” na stro­nę życia. Pew­nych ryt­mów sfin­go­wać nie spo­sób.

Po tęczy to książ­ka ciem­na, trud­na, wie­lo­krot­nie kodo­wa­na, o takim stop­niu pry­wat­no­ści, że w zasa­dzie nie­do­stęp­na – i jeśli nie ośmie­li­łem się na przy­ta­cza­nie jakich­kol­wiek cyta­tów z tej książ­ki, to wła­śnie z oba­wy o naru­sze­nie jej poten­cjal­nej inte­gral­no­ści, dostęp­nej jedy­nie auto­ro­wi. Moż­na ją czy­tać dla poszcze­gól­nych fraz, obra­zów i meta­for – i jest to lek­tu­ra nie tyl­ko upraw­nio­na, ale i nio­są­ca wie­le rado­ści zwią­za­nych z odkry­wa­niem nowych temp i brzmień pol­sz­czy­zny. Moż­na ją też czy­tać ina­czej: jako zapis sza­lo­nej eks­po­zy­cji i nie­ustan­nie pona­wia­na pró­ba dotrzy­ma­nia kro­ku wła­snym kre­acjom. Powta­rza­jąc gest akto­ra, poeta raz po raz usi­łu­je odsło­nić wła­sną twarz. Ale wła­śnie poprzez ten świa­do­mie dra­ma­tycz­ny gest – zasła­nia ją.

I jesz­cze to: nowe wier­sze Andrze­ja Sosnow­skie­go wybie­ga­ją do przo­du tak szyb­ko i gwał­tow­nie, tak nagle zmie­nia się ich czę­sto­tli­wość, że nie spo­sób ich osza­co­wać – doma­ga­ją się lek­tu­ry zupeł­nie nowej, na pra­wach sta­no­wio­nych przez nie same, zupeł­nie pod prąd naszych ocze­ki­wań bądź przy­zwy­cza­jeń. Trze­ba odrzu­cić przy­zwy­cza­je­nia i rzu­cić się w wir, któ­ry zgo­to­wał nam poeta. Nie zdej­muj­my z nie­go żad­nej mia­ry; pozwól­my dotknąć się roz­krę­co­nym sło­wom i języ­kom; nie zasła­niaj­my się tym, co prze­czy­ta­li­śmy. Ta poezja dzie­je się na naszych oczach – war­to doce­nić wyjąt­ko­wość tego zda­rze­nia.