Wiersze bez odpowiedzi

W tytu­le jed­nej ze swo­ich wcze­śniej­szych ksią­żek Euge­niusz Tka­czy­szyn-Dyc­ki zrów­nał poezję z miej­scem na zie­mi. Sko­ja­rze­nie traf­nie odda­je isto­tę pro­jek­tu, któ­ry zmie­rza ku temu, aby uza­sad­nić wła­sne ist­nie­nie, czy­niąc to w świe­cie pozba­wio­nym kon­tu­rów i racji, sank­cjo­nu­ją­cych cokol­wiek. Moż­na w przy­pad­ku tego poety mówić o pro­jek­cie egzy­sten­cjal­nym, zauwa­ża­jąc prze­cież, że język poetyc­ki nie dora­sta do egzy­sten­cji, a zara­zem ją prze­kra­cza. Takim para­dok­sem żywi się wła­śnie poezja Dyc­kie­go: niby-meta­fi­zycz­na, niby-iro­nicz­na, a prze­cież w koń­cu nie­da­ją­ca się z niczym porów­nać.

Uza­leż­nie­nia, o któ­rych pisze Tka­czy­szyn-Dyc­ki w naj­now­szym zbio­rze poetyc­kim, nie nale­żą jedy­nie do porząd­ku egzy­sten­cjal­ne­go. Nale­ży je chy­ba rozu­mieć sze­rzej – jako warun­ki poezji mają­cej być naszym „miej­scem na zie­mi”. Trze­ba je też wią­zać z inny­mi sło­wa­mi klu­cza­mi, za pomo­cą któ­rych Dyc­ki sta­ra się zbli­żyć do tego, co sta­no­wi o isto­cie poezji. Ich splot poja­wia się już w pierw­szym wier­szu tomu, gdzie poetyc­ka modli­twa o sło­wa wywo­łu­je wizję poezji, w któ­rej sta­le docho­dzi się do kre­sów języ­ka, przy czym owa obse­syj­na powta­rzal­ność ma cha­rak­ter cho­cho­ło­we­go tań­ca. Krę­ce­nie się w kół­ko i pozo­sta­wa­nie w krę­gu tych samych uza­leż­nień jest gestem, któ­ry wska­zu­je – choć czy­ni to nie­ja­ko ponad sło­wa­mi.

Refren i dra­mat

Powra­ca­nie tych samych fraz nie czy­ni prze­sła­nia wier­szy wyraź­niej­szy­mi czy bar­dziej oczy­wi­sty­mi. Wręcz prze­ciw­nie: kolej­ne nawro­ty słów i zdań zda­ją się być pozba­wio­ne racjo­nal­nej przy­czy­ny i zaciem­nia­ją i tak już nie­ja­sną lite­rę wier­szy. Jed­nak powta­rzal­ność fra­zy sta­je się zna­kiem roz­po­znaw­czym poety, śla­dem jego obec­no­ści. Kry­je się tu zresz­tą pułap­ka pew­nej dekla­ra­tyw­no­ści i jeśli autor Pio­sen­ki wpa­da w nią bar­dzo rzad­ko, to chy­ba tyl­ko z uwa­gi na przej­mu­ją­cą świa­do­mość reto­ry­ki wła­snych słów i zdol­ność iro­nicz­ne­go jej potrak­to­wa­nia. Wywo­ły­wa­ne tema­ty i obra­zy ule­ga­ją mimo wszyst­ko nie­znacz­nym trans­for­ma­cjom. Maestria Dyc­kie­go pole­ga na zdu­mie­wa­ją­cej umie­jęt­no­ści takiej modu­la­cji języ­ko­wej – naj­czę­ściej led­wie zauwa­żal­nej i ogra­ni­czo­nej do odmien­ne­go zaak­cen­to­wa­nia fra­zy czy roz­bi­ja­nia jej prze­rzut­nia­mi – że w efek­cie zda­nia wywo­łu­ją róż­ne sen­sy, choć sło­wa pozo­sta­ją te same. Mówiąc ina­czej, refre­nicz­ność wier­szy Dyc­kie­go jest pro­gre­syw­na – kolej­ne repe­ty­cje ogni­sku­ją się wokół odmien­nych kon­tek­stów i sen­sów, dając w koń­cu wra­że­nie ruchu czy też, jeśli kto woli, dra­ma­tu oso­by.

Podob­nie jest w Pio­sen­ce o zależ­no­ściach i uza­leż­nie­niach. Kolej­ne gru­py wier­szy nakła­da­ją się na sie­bie, dając wra­że­nie moc­ne­go prze­sła­nia, któ­re jed­nak roz­my­wa się w kolej­nych tek­stach, sku­pio­nych wokół odmien­ne­go ogni­ska i prze­ma­wia­ją­cych do nas podług odmien­ne­go klu­cza. Na przy­kład po wier­szach trak­tu­ją­cych o cho­ro­bie i śmier­ci mat­ki tudzież o powra­ca­ją­cych do poety duchach zmar­łych poja­wia­ją się wier­sze o przy­ja­cie­lu, nie­po­trzeb­nych książ­kach i współ­cze­snej poezji pol­skiej (zde­fi­nio­wa­nej jako „nekro­lo­gi”). Oba wąt­ki nie­spo­dzie­wa­nie zazę­bia­ją się w wier­szu XVIII, któ­ry może być trak­to­wa­ny jako punkt zwrot­ny tomu. W dal­szej czę­ści poja­wia się wątek nie­moż­no­ści napi­sa­nia współ­cze­snej powie­ści auto­bio­gra­ficz­nej; wątek cho­ro­by psy­chicz­nej; wątek homo­ero­tycz­ny. Przez całą książ­kę prze­wi­ja się temat umie­ra­ją­cej mat­ki, któ­ra nawie­dza poetę i zamy­ka go w krę­gu tych samych słów.

Co cie­ka­we, wła­śnie w odnie­sie­niu do mat­ki Dyc­ki pisze w pew­nym momen­cie: „powrót nie jest moż­li­wy”. Z jed­nej stro­ny jest to kon­sta­ta­cja oczy­wi­sta (mat­ka umar­ła), z dru­giej jed­nak brzmi zaska­ku­ją­co – wszak mamy do czy­nie­nia z poetą powro­tów, któ­ry już w następ­nym wier­szu wpa­da w kolej­ny krąg obse­syj­nych powtó­rzeń. Takie napię­cie pomię­dzy wyjąt­ko­wo­ścią pew­nych doświad­czeń a ogól­ni­ko­wo­ścią języ­ka, któ­ry spro­wa­dza poje­dyn­cze zda­rze­nia do wspól­ne­go mia­now­ni­ka, jest obec­ne u Dyc­kie­go na kil­ku pozio­mach. Choć­by na pozio­mie skład­ni, gdy ciąg ana­for naty­ka się na jakieś nie­spo­dzie­wa­ne sło­wo. Bądź na pozio­mie kon­struk­cji tomu, kie­dy gru­py wier­szy ule­ga­ją per­spek­ty­wicz­ne­mu „skró­ce­niu” w wier­szach nie­bę­dą­cych ich prze­dłu­że­niem. Wresz­cie na pozio­mie świa­ta przed­sta­wio­ne­go – moc­no klau­stro­fo­bicz­ne­go, wypeł­nio­ne­go cie­nia­mi zmar­łych, w nie­po­ko­ją­cym stop­niu mecha­nicz­ne­go, zre­du­ko­wa­ne­go do kil­ku wspo­mnień i powta­rza­ją­cych się gestów; ale też odręb­ne­go i suwe­ren­ne­go.

Mat­ka i sło­wa

Tak jak we wcze­śniej­szych tomach poety, tak i tutaj mamy spo­ro zasta­na­wia­ją­cych opi­sów czyn­no­ści niby to ruty­no­wych, a prze­cież pozba­wio­nych jakie­go­kol­wiek sen­su, jak­by zawie­szo­nych w sobie, poszu­ku­ją­cych dopie­ro punk­tu odbi­cia bądź zacze­pie­nia. Wyda­je się, że tego rodza­ju kon­sta­ta­cje to, z seman­tycz­ne­go punk­tu widze­nia, „puste prze­bie­gi”; nie­wie­le z nich wyni­ka poza li tyl­ko potwier­dze­niem fak­tu, któ­ry wła­śnie oznaj­mia­ją. Ale tak nie jest: tau­to­lo­gie – podob­nie jak powtó­rze­nia – odgry­wa­ją u Dyc­kie­go rolę zna­ków, czy też może strza­łek, wek­to­rów wska­zu­ją­cych kie­ru­nek napię­cia.

Dla Dyc­kie­go sło­wa zda­ją się być bar­dziej gesta­mi niż okre­ślo­ny­mi sen­sa­mi. Stąd swe­go rodza­ju aktor­ski wymiar jego wier­szy. Poeta uży­wa języ­ka tak, jak­by coś poka­zy­wał. Sło­wa wca­le nie są przej­rzy­ste – może wła­śnie to jest ich zale­tą? Kło­pot z Dyc­kim wyni­ka czę­sto z naszych kło­po­tów z dosłow­no­ścią, któ­rą rezer­wu­je­my dla wypo­wie­dzi inne­go rodza­ju. Tym­cza­sem sło­wo jest u tego poety spro­wa­dzo­ne czę­sto do sta­tu­su rze­czy – to kolej­na zależ­ność wyróż­nia­ją­ca jego tomy poetyc­kie. I kie­dy Dyc­ki pro­si o sło­wa („daj mi sło­wa” z wier­sza I), to pro­si też o moż­li­wość uczest­nic­twa w świe­cie. Bo moż­na być uza­leż­nio­nym od świa­ta i wciąż nie czuć się jego czę­ścią.

Książ­kę zamy­ka­ją dwa waż­ne i pięk­ne wier­sze łączą­ce tema­ty­kę powo­ła­nia poetyc­kie­go, śmier­ci i twa­rzy mat­ki. Kto wie, czy to nie jeden z istot­niej­szych splo­tów w poezji Dyc­kie­go? W tek­ście ostat­nim poja­wia się echo pierw­sze­go wier­sza: „uczyń mnie uczyń poetą”. Wła­ści­wie cała książ­ka jest prze­dłu­żo­nym echem począt­ko­wej modli­twy o natchnie­nie – ale też doku­men­tem poraż­ki, bo sło­wa zamy­ka­ją poetę w krę­gu tych samych gestów. Momen­tem wyjąt­ko­wym wyda­je się w tym kon­tek­ście chwi­la śmier­ci. Jed­nak nawet śmierć oka­zu­je się tu pew­nym języ­kiem. W przed­ostat­nim wier­szu Dyc­ki odwo­łu­je się do słów sta­ro­pol­skie­go poety, „któ­ry już daw­no roz­ocho­cił się w ciem­no­ści” (XLIX). Tym samym autor „Pio­sen­ki” uza­leż­nia śmierć od kogoś inne­go, pod­po­rząd­ko­wu­jąc jej wyjąt­ko­wość (nie­wy­po­wie­dzia­ne­mu) imie­niu inne­go. Śmierć otwie­ra się w czy­ta­nym tek­ście, a cudzy­słów neu­tra­li­zu­je wypo­wia­da­ne kwe­stie: „nie nara­żaj się śmier­ci / gdy zamkniesz oczy i bar­dzo powo­li (bo to / boli) otwo­rzysz je na sie­bie”.

Ostat­nia nit­ka splo­tu to obraz Boga ukry­wa­ją­ce­go się w twa­rzy Mat­ki:

Panie Boże ukry­wa­ją­cy
twarz w twa­rzy
Maryi przed każ­dym kto żądał Cię
widzieć
i wzy­wał do wsta­wien­nic­twa
naj­póź­niej
dzi­siej­szej nocy uczyń mnie uczyń
poetą

Czy w takim momen­cie – kie­dy poecie obja­wia się ukry­ty Bóg – moż­na jesz­cze mówić o jakimś języ­ku? Może to raczej kres języ­ka? I czy nie powin­ni­śmy w tym momen­cie wró­cić do począt­ku, w któ­rym skry­ty i zacho­wa­ny jest sens Pio­sen­ki („daj mi sło­wa abym kres / nazwał umie­jęt­nie kre­sem / i w nim tań­czył”)? A może powin­no się raczej mówić o sen­sie odro­czo­nym, i na razie tyl­ko odgry­wa­nym, bo na żad­ne pro­ste prze­sła­nia nas nie stać, a rzecz cała spro­wa­dza się do tytu­ło­wych „uza­leż­nień i zależ­no­ści”?

***

Pytań jest wię­cej; prze­my­ka­ją w lek­tu­rze jak przy­pad­ko­we dźwię­ki i nie spo­sób na nie odpo­wie­dzieć. Zresz­tą w tych wier­szach nie cho­dzi o odpo­wie­dzi, to chy­ba już jasne. Bo jeśli poezja ma być miej­scem na zie­mi, to było­by to miej­sce wygna­nia, miej­sce wciąż zagro­żo­ne i kwe­stio­no­wa­ne.

Nie wszy­scy potra­fią pisać tak na koń­cu języ­ka. Dyc­ki robi to przej­mu­ją­co.