Medytacja, Ostatni dzień wakacji, Inwokacja

Medytacja

Pro­blem gra­ni­cy: w mgnie­niu oka kil­ka­na­ście wron
tra­ci indy­wi­du­al­ność i sta­je się sta­dem. Podob­nie teraz -
narwa­ne sekun­dy zni­ka­ją w kwa­dran­sach, kwa­dran­se
prze­le­wa­ją swo­ją war­tość na kon­to popo­łu­dnia.
Czas pły­nie, ale prze­strzeń nie jest gor­sza:
sta­do wron prze­ci­na sko­sem nie­bo. Jak­by nowy kon­ty­nent
wycho­dzą­cy naprze­ciw wła­śnie rodzą­cym się kar­to­gra­fom
i ich snom. Wcze­śniej czy póź­niej sta­do roz­pad­nie się na
poje­dyn­cze pta­ki. Morze podzie­li się na fale. Z fal powsta­ną kro­ple.
Mister­ne popo­łu­dnie roz­sy­pie się na zie­mi jak ziar­no
w doga­sa­ją­cym świe­tle zacho­du. Wszyst­ko będzie poli­czal­ne.
Pokój cichy jak zegar pozba­wio­ny wska­zó­wek.

Zawsze inte­re­so­wał mnie pro­ces powsta­wa­nia wier­sza. Czę­sto mówi się o natchnie­niu, sądzę jed­nak, że mamy do czy­nie­nia z czymś o wie­le bar­dziej skom­pli­ko­wa­nym, wie­lo­fa­zo­wym i roz­ga­łę­zio­nym (choć do poję­cia „natchnie­nia” nie mam zastrze­żeń). W któ­rym momen­cie koń­czy się stru­mień świa­do­mo­ści, a zaczy­na wiersz? Jaki jest pierw­szy impuls?
„Medy­ta­cja” jest przy­kła­dem wier­sza, któ­ry powstał w wyni­ku przy­pad­ko­wych skrzy­żo­wań i nało­żeń. Pierw­sze zda­nie wyją­łem z listu od przy­ja­cie­la. W pew­nym momen­cie przy­ja­ciel wspo­mniał o pro­ble­mie gra­ni­cy – poszcze­gól­ne ele­men­ty zle­wa­ją się w jed­ną masę, poje­dyn­cze egzem­pla­rze prze­cho­dzą w rodzaj. Tego same­go dnia tłu­ma­czy­łem wiersz Dere­ka Wal­cot­ta dla Mag­dy Hey­del. Poja­wił się w nim obraz zega­ra bez wska­zó­wek. Poczu­łem, że mam począ­tek i koniec wier­sza, któ­re­go tema­tem mogło­by być roz­kle­ja­nie się cza­su i nuda. Sta­ną­łem przed kla­sycz­nym pro­ble­mem roz­wią­zy­wa­cza łami­głó­wek słow­nych: jakie powin­ny być kolej­ne linij­ki, aby móc przejść od pierw­sze­go do ostat­nie­go wer­su? W takich przy­pad­kach wolę poma­gać sobie kon­kret­ny­mi obra­za­mi. Z pomo­cą przy­szedł John Keats, nad któ­re­go poezją pra­co­wa­łem wła­śnie ze stu­den­ta­mi. W jego jesien­nej odzie poja­wia się obraz ziar­na sypa­ne­go na zie­mię i prze­świe­tlo­ne­go świa­tłem zacho­dzą­ce­go słoń­ca. Goto­wy wiersz moż­na zatem odczy­ty­wać jako medy­ta­cję nad histo­rią i pocho­dze­niem wier­sza. I to już było pra­wie wszyst­ko.

Ostatni dzień wakacji

Świat zbu­do­wa­ny z obser­wa­cji
doko­ny­wa­nych na pole­ce­nie dziec­ka:
odle­gły lata­wiec, kocie gówien­ka, loko­mo­ty­wa z bia­łą fal­ban­ką.
Świat prze­zro­czy­sty, wyja­śnial­ny jedy­nie w języ­ku spoj­rzeń.
Świat, w któ­rym dowód na ist­nie­nie Boga moż­na prze­pro­wa­dzić
za rącz­kę; a teraz jesz­cze popro­szę nie­bo i gwiaz­dy ze strysz­ku…
Mapy tego świa­ta tra­cą aktu­al­ność zanim jesz­cze o nich pomy­ślisz -
ścież­ki i dróż­ki przy­kry­te pia­ną chwil, sen­sy ulot­ne jak
tablicz­ka mno­że­nia powta­rza­na pod koniec faj­nych waka­cji.
Cóż jesz­cze moż­na dodać do ostat­nie­go dnia?
Za oknem nie­bo odby­wa pró­bę gene­ral­ną, bo jesień
roz­pla­ka­to­wa­na jest już w całym mie­ście.

Ten wiersz naj­le­piej zro­zu­mie­ją ojco­wie, któ­rzy prze­mie­rza­ją kilo­me­try pcha­jąc wózek. Latem 2000 roku spę­dza­łem całe godzi­ny krą­żąc po śród­mie­ściu Opo­la – doświad­cze­nie nowe i sil­ne, bo przez dłu­gi czas codzien­nie odby­wa się dłu­gie, bez­ce­lo­we spa­ce­ry, pod­czas któ­rych siłą rze­czy dostrze­ga się o wie­le wię­cej szcze­gó­łów, umy­ka­ją­cych nam we „wcze­śniej­szym” życiu. Świat może wte­dy stać się na chwi­lę „prze­zro­czy­sty”, odar­ty z wszel­kich ocze­ki­wań i wspo­mnień. Wiersz włą­czy­łem do tomu z uwa­gi na jed­ną prze­rzut­nię, z któ­rej do dzi­siaj jestem dum­ny: „dowód na ist­nie­nie Boga moż­na przeprowadzić/ za rącz­kę”. To tak­że rodzaj reli­gij­no­ści, jak sądzę. Zarów­no tytuł wier­sza, jak i jego ostat­nie zda­nie, mają tro­chę zbu­rzyć ojcow­ską bło­gość i przy­po­mnieć o pew­nych smut­nych acz koniecz­nych rze­czach. Poja­wia­ją się ele­men­ty z zupeł­nie innej baj­ki, choć­by „tablicz­ka mno­że­nia”. Zale­ża­ło mi na efek­cie ckli­wo­ści, tanie­go kiczu, cze­goś w rodza­ju fil­mo­wej sce­ny, kie­dy nastę­pu­je roz­sta­nie i na ekra­nie widać tyl­ko oso­bę macha­ją­cą ręką.

Inwokacja

Sie­dzi­my przy sto­le:
nasze dło­nie, twa­rze.
Któ­re z nas opo­wie histo­rię?

Deszcz puka do okna.
Gwiaz­dy na tale­rzu.
I Księ­życ.

Nasza roz­mo­wa będzie dłu­ga
jak sen kolo­ro­wej spi­ra­li
wśród wyso­kich topól.

Będzie­my zbie­rać sło­wa z wia­tru
a w szkla­nej kuli roz­ja­rzy się Słoń­ce
i morze z żagla­mi.

Sło­wa wska­żą nam dro­gę na świat.
Będzie­my sta­li przy oknie
w bla­sku wszyst­kich ście­żek.

Lecz to potem. Jesz­cze dzie­li­my się
chle­bem i winem, koły­sząc histo­rię
zamar­łą w bez­ru­chu.

Sie­dzi­my w poko­ju, któ­ry jest świa­tem.
Świa­tem prze­kre­ślo­nym na krzyż.

Mil­czy­my.
Lecz zacznie­my mówić.
Sło­wo wska­że nam dro­gę.

Wiatr wypeł­ni ten pokój.
Gwiaz­dy spad­ną na zie­mię.
I Księ­życ.

W naszych oczach zapa­li się świa­tło.
Świa­tło ośle­pi histo­rię.
Histo­ria wypad­nie nam z rąk.

Lecz to potem. Na razie sie­dzi­my przy sto­le.
Uśmie­cha­my się.
Któ­re z nas opo­wie histo­rię?

Two­rzy­my gwiaz­dę o rów­nych ramio­nach
w poko­ju, któ­ry jest świa­tem.

To taki „rodzin­ny” wiersz. Żyje­my obec­nie w świe­cie, w któ­rym obraz rodzi­ny kształ­to­wa­ny jest przez rekla­my. Typo­wa nowo­cze­sna pol­ska rodzi­na: prze­bo­jo­wy ojciec z tele­fo­nem komór­ko­wym, mat­ka jako nie­ustę­pli­wa bus­si­nes­swo­man, dzie­ci przy­go­to­wy­wa­ne do życia w nowym, wspa­nia­łym świe­cie, peł­nym świa­teł, muzy­ki i przy­jem­no­ści, świe­cie bez jakiej­kol­wiek sank­cji. „Inwo­ka­cja” nie jest kry­ty­ką takie­go życia. Jest za to pró­bą prze­nik­nię­cia świa­ta zewnętrz­ne­go i dotar­cia do duszy nowo­cze­snej rodzi­ny. Co dzie­je się za kuli­sa­mi, we wnę­trzu tej wspa­nia­łej komór­ki spo­łecz­nej? Inte­re­su­je mnie poja­wia­ją­cy się tutaj patos, wie­rzę bowiem, że nawet za naj­bar­dziej powierz­chow­ną egzy­sten­cją skry­wa się jakiś dra­mat, któ­ry jest praw­dzi­wy i któ­ry wyra­sta z głę­bi naszej oso­bo­wo­ści.
Jak słusz­nie zauwa­ży­li nie­któ­rzy czy­tel­ni­cy, wiersz napi­sa­ny został w cie­niu Zbi­gnie­wa Her­ber­ta. Nawią­za­nie nie jest oczy­wi­ste i bez­po­śred­nie, ist­nie­je jed­nak utwór, któ­re­go atmos­fe­ra wyczu­wal­na jest w „Inwo­ka­cji”. Jaki to wiersz? Odpo­wie­dzi moż­na nad­sy­łać pod adre­sem e‑mailowym: Gutorow@interia.pl Za listy z góry dzię­ku­ję.