Sześćdziesiąt na sześćdziesiąt

Ale tak jak są to wier­sze o przy­jaź­ni i o róż­nych for­mach fra­ter­ni­zo­wa­nia się, tak są też o uwo­dze­niu i wywo­dze­niu w pole, o wodze­niu na poku­sze­nie i poku­cie, o daw­cach i bior­cach, dar­czyń­cach i dłuż­ni­kach, a przede wszyst­kim o utra­cie i umie­jęt­no­ści godze­nia się na brak. Nie­wie­lu poetów współ­cze­snych ma na zaple­czu epi­ta­la­mia i dzięk­czy­nie­nia, z któ­ry­mi przy­cho­dzi do czy­tel­ni­ków jako ten goło­du­piec na wese­le, dra­pi­chrust i szmu­gler – bez nicze­go, z dziu­rą w ser­cu zamiast poda­run­ku. „Dobre sło­wo” ura­sta więc w poezji Dyc­kie­go do mia­na etycz­ne­go zobo­wią­za­nia – sta­je się ekwi­wa­len­tem sym­bo­licz­nej wymia­ny, doma­ga się zaufa­nia i wraż­li­wo­ści.

Jest to oczy­wi­ście wybór cokol­wiek kon­tro­wer­syj­ny, wyni­ka­ją­cy z posta­wio­ne­go prze­ze mnie kie­dyś pyta­nia: czy da się opo­wie­dzieć o tej poezji bez klu­czo­wej, orga­ni­zu­ją­cej ją figu­ry Mat­ki i jej schi­zo­fre­nii oraz bez trau­my wysie­dle­nia zwią­za­nej z geo­gra­ficz­nym i poli­tycz­nym tłem akcji „Wisła”? Bez całej spi­ra­li prze­mo­cy histo­rycz­nej? Bez toż­sa­mo­ścio­wej klą­twy rela­cji pol­sko-ukra­iń­skich, Woły­nia i Podo­la? Inny­mi sło­wy: czy da się opo­wie­dzieć o „kochan­ce Nor­wi­da” i jego nie­ślub­nym dziec­ku – Orciu, par­don, Dyciu, a zara­zem nie wikłać się w takie zagad­nie­nia, jak poli­ty­ka toż­sa­mo­ści, pamięć zbio­ro­wa, „dzie­je rodzin pol­skich”, topo­gra­fia kre­sów czy mit prze­klę­te­go wnu­ka rezu­na? Co wów­czas zyska­my, a co bez­pow­rot­nie stra­ci­my? Albo ina­czej: po co nam kolej­ny repre­zen­ta­tyw­ny wybór, w któ­rym znaj­dzie­my te same, imi­tu­ją­ce bru­lion, ukła­dy wier­szy? W tym sen­sie „mój Dyc­ki” jest rze­czy­wi­ście tro­chę inny, pry­wat­niej­szy i nie­co bar­dziej abs­trak­cyj­ny niż jego poszcze­gól­ne tomy; naj­czę­ściej wystę­pu­je „we wła­snej oso­bie”, choć w wie­lu cia­łach i pod róż­ny­mi imio­na­mi. Aspekt sza­mań­ski i dzie­dzi­cze­nie pamię­ci ustę­pu­ją tu intym­nym pie­śniom miło­snym. Ale jest to też Dyc­ki bez nie­któ­rych lot­nych łań­cu­chów słów, bez tych pięk­nych okre­sów reto­rycz­nych, któ­re z bły­sko­tli­wych, korzen­nych sys­te­mów łatwo mogą się prze­isto­czyć w oko­wy tak dla kry­ty­ków, jak i czy­tel­ni­ków: „jesień już Panie a ja nie mam domu”, „w moim małym domu zamiesz­ka­ła nie­wia­ra”, „w sąsied­nim poko­ju umie­ra moja mat­ka”, „moja mat­ka kościół osob­ny”, „pia­sek to syp­kie ssą­ce usta śmier­ci”, „tyl­ko wiersz jest od Boga i wiatr/ w owym wier­szu z któ­rym się ści­gam”. Uwiel­bia­my te powra­ca­ją­ce fra­zy, tę „bez­za­sad­ność napo­mknień i powtó­rzeń”, więc może choć raz spró­bu­je­my uwol­nić się od ich uro­ku i „w wiel­kich mękach widze­nia” zoba­czyć wiersz jako nagą, bez­bron­ną źre­ni­cę? Wiersz osob­ny, obcy? Wyszep­ta­ny w samot­no­ści, a nie zanu­co­ny na podo­bień­stwo wszyst­kich poprzed­nich?

Trud­no bowiem nie zauwa­żyć, że Dyc­ki stał się poetą kano­nicz­nym, a przez to rów­nież nie­po­pu­lar­nym; że chwi­lo­wo minął czas jego naj­bar­dziej inten­syw­nej (wręcz gwiaz­dor­skiej) obec­no­ści na pol­skim ryn­ku lite­rac­kim, a przy­szedł czas lau­rów zagra­nicz­nych i suk­ce­sów na are­nie mię­dzy­na­ro­do­wej, w dużej mie­rze nie­za­leż­nych od same­go twór­cy. Za kolej­ny­mi tłu­ma­cze­nia­mi idą oczy­wi­ście nagro­dy, bo nikt nie zaprze­czy, że idiom ten jest uni­kal­ny nie tyl­ko w ska­li nasze­go kra­ju. W 2021 roku poeta otrzy­mał, jako dru­gi autor z Pol­ski (po Zbi­gnie­wie Her­ber­cie), Mię­dzy­na­ro­do­wą Nagro­dę Poetyc­ką mia­sta Mün­ster za prze­kład Kochan­ki Nor­wi­da (Nor­wids Gelieb­te, tłu­ma­czy­li Micha­el Zgo­dzay i Ulja­na Wolf). Ugrun­to­wa­ła ona jego już i tak solid­ną obec­ność w języ­ku nie­miec­kim, po wcze­śniej­szych zbio­rach Geschich­te polni­scher Fami­lien i Tumor lin­gu­ae. Po angiel­sku mamy pięk­ne Pere­gri­na­ry w prze­kła­dach Bil­la John­sto­na, po sło­weń­sku nie­ustę­pu­ją­ce mu Kamen poln hra­ni­la Pri­mo­ža Čučni­ka. Kolej­ne języ­ki otwie­ra­ją się przed tą poezją na oścież (buł­gar­ski, hisz­pań­ski, ukra­iń­ski, litew­ski, wło­ski, serb­ski, cze­ski – wszyst­kie przy­ję­ły już swo­je wybo­ry i zmie­rzy­ły się z mean­dru­ją­cą fra­zą poety). Tyl­ko pol­sz­czy­zna wyda­je się tro­chę zamy­kać, powta­rzać w swo­ich roz­po­zna­niach, by nie powie­dzieć dosad­niej: dusić się i nudzić tym, że ma do czy­nie­nia z poetą tak wni­kli­wie prze­czy­ta­nym. Sam Dyc­ki zda­je sobie z tego spra­wę, ukrad­kiem prze­my­ca­jąc w kolej­nych tomach uwa­gi o skom­pli­ko­wa­nej rela­cji z samym sobą jako auto­rem o prze­szło trzy­dzie­sto­let­nim sta­żu i o tym, że mu te wier­sze „zestrasz­nia­ły” i „zesta­rza­ły się”. Być może stąd bio­rą się coraz więk­sza lako­nicz­ność jego zda­nia i kon­se­kwent­na rezy­gna­cja z ozdob­ni­ków.

W przy­pad­ku Dycia trud­no prze­cież mówić o sta­niu w miej­scu. Wędrów­ka, exo­dus i brak moż­li­wo­ści zako­rze­nie­nia się – to kolej­ny z wiel­kich tema­tów, miej­sce wspól­ne wszyst­kich naszych lek­tur. Nawet naj­daw­niej­sze wier­sze pozo­sta­ją dzię­ki temu zaczep­ne i buń­czucz­ne, mają w sobie coś z prze­myt­ni­ka szmu­glu­ją­ce­go kon­tra­ban­dę mię­dzy róż­ny­mi pla­na­mi cza­so­wy­mi. Poezja może być natchnio­na, może nieść „łodyż­kę od boga nico­ści”, ale też „musi być roz­ró­bą musi się podo­bać” – jak napi­sał autor w Kochan­ce Nor­wi­da. Moż­na ją oczy­wi­ście odczy­ty­wać w wyso­kim klu­czu, wśród meta­fi­zycz­nych spe­ku­la­cji, a raczej ich resz­tek, pół­prawd i pół­wiar, bo prze­cież wia­ra bywa tu na róż­ne spo­so­by prze­trą­ca­na i zanie­czysz­cza­na w swo­jej dok­try­nal­nej posta­ci. Bóg mysz­ku­je po cia­łach, a kości same skła­da­ją się w darze, pięk­no wymie­nia się z brzy­do­tą, a czy­stość ze zma­zą, raz dając nam koszyk soczy­stych jabłu­szek, innym razem „hnił­ki” i „bziucz­ki”. Moż­na potrak­to­wać to poważ­nie, ale tyl­ko wów­czas, gdy weź­mie­my popraw­kę na ów zbój­nic­ki, pirac­ki pier­wia­stek nie­ustan­ne­go abor­da­żu na samą kon­cep­cję nowo­cze­snej poezji, któ­re­go Dyc­ki się oneg­daj pod­jął.

War­to zwró­cić uwa­gę na jed­ną jesz­cze kwe­stię: na wszyst­kie uda­wa­ne i zupeł­nie szcze­re gesty wycho­dze­nia do czy­tel­ni­ka, ad bene­vo­lum lec­to­rem, wycią­gnię­te ze sta­rych księ­go­zbio­rów figu­ry reto­rycz­ne, umiesz­cza­ją­ce wier­sze w wewnętrz­nym dia­lo­gu mię­dzy poetą a jakąś wyima­gi­no­wa­ną wspól­no­tą słu­cha­czy, wła­ści­wie fanów, dosko­na­le zna­ją­cych te tek­sto­we tri­ki. Wier­sze-proś­by, wier­sze-pole­ce­nia, wier­sze-zobo­wią­za­nia, pouczaj­ki i lek­cje, nie wspo­mi­na­jąc już o modli­twach, dzięk­czy­nie­niach i skar­gach. Rób to, nie rób tego – nie­ustan­nie wska­zu­je poeta, zapra­sza­jąc nas w śro­dek rytu­ału, ale też wywie­ra­jąc dydak­tycz­ny nacisk. Wier­sze Dyc­kie­go zdą­ży­ły nam już zako­mu­ni­ko­wać, żeby­śmy ich nie czy­ta­li, jeśli nie chce­my się zgu­bić lub nie mamy zamia­ru sie­bie odna­leźć, jeże­li woli­my zapo­mnieć o sobie lub wła­śnie pamię­tać; żeby­śmy je przy­ję­li, aby się w nich zapa­mię­tać lub na odwrót – upa­mięt­nić innych. Mówi­ły: „w nas się zatra­cisz”, a w kontrze: „z nami odzy­skasz to, co utra­co­ne”, jeste­śmy prze­cież jak tabli­ca nagrob­na, zacho­wu­je­my imio­na, zna­mio­na, sło­wa i całe języ­ki, bo „wiersz, jak tabli­ca nagrob­na, przyj­mie wszyst­ko”. Obie­cy­wa­ły wiel­kie nic, a zara­zem suge­ro­wa­ły: nie zdo­łasz przy­jąć tego wszyst­kie­go, co mamy do powie­dze­nia, nie w jed­nym cie­le, nie w jed­nym życiu i nie pod jed­nym imie­niem. Raz przy­no­si­ły więc roz­sz­cze­pie­nie, zapo­wia­da­ły pęk­nię­cia toż­sa­mo­ści, któ­re się w nich nie­ustan­nie roz­wie­ra­ją, innym razem gwa­ran­to­wa­ły wręcz sie­lan­ko­wą, pasto­ral­ną spój­ność i wia­rę w źró­dło­wą Pieśń. Cza­sem odstra­sza­ły nas, wypra­sza­ły za drzwi, wyzy­wa­ły od głup­ków i dur­niów, a potem miz­drzy­ły się: dobry czy­tel­ni­ku, czy­tel­ni­ku życz­li­wy, mój dro­gi, przyjdź do mnie, ura­tuj, wróć do mnie, ciuć­kaj i cium­kaj, „ale naj­pierw (zanim mnie/ dziab­niesz) poproś o wier­sze”. Wycho­dzi­ły wów­czas na pod­ryw, w pole i na plac, raczej na pikie­tę niż na pospo­li­tą rand­kę. Defi­lo­wa­ły i stro­szy­ły piór­ka: jeste­śmy nie­czy­ste i roz­rzut­ne, prze­peł­nio­ne poku­są, nie­po­kor­ne; unu­rzaj się w nas, przyj­mij kro­pel­kę śli­ny, słod­kie cia­stecz­ko, kre­mo­wą rur­kę i ziarn­ko sło­necz­ni­ka. Wraz z nią przyj­miesz zna­mio­na: pest­kę, cho­ro­bę, samot­ność, wygna­nie, zdra­dę, dzie­dzic­two, poezję i śmierć; wszyst­kie te nie­moż­li­we dary, nad któ­ry­mi medy­to­wał Jacqu­es Der­ri­da, pró­bu­jąc zro­zu­mieć rela­cję, w jaką jeste­śmy uwi­kła­ni z języ­kiem i świa­tem.

Przede wszyst­kim jed­nak „nie zaczy­naj z nikim przyjaźni/ kto nie umie dawać w sytu­acji bez wyj­ścia”. Bo tak napraw­dę od począt­ku szło prze­cież o przy­jaźń, bar­dzo ryzy­kow­ną i trud­ną do zde­fi­nio­wa­nia, idio­ma­tycz­ną, zawie­szo­ną na czę­sto­chow­skim rymie poda­ru­nek-poca­łu­nek. „Uwo­dzi­ciel” i „dar­czyń­ca”, „szmu­gler” i „dra­pi­chrust”, „utra­cjusz” i „łasuch” to figu­ry, mię­dzy któ­ry­mi roz­po­ście­ra się cała gama spo­so­bów komu­ni­ko­wa­nia  i wpra­wia­nia w ruch logi­ki daru oraz ści­śle powią­za­nej z nią anty­sys­te­mo­wej gra­bie­ży. Ety­mo­lo­gicz­nie rzec bio­rąc – „przy­ja­ciel” jest jed­nym z tych nie­wie­lu słów, któ­re towa­rzy­szą nam wła­ści­wie w nie­zmie­nio­nej for­mie od cza­sów pra­sło­wiań­skich. Ozna­czał oso­bę sprzy­ja­ją­cą komuś, życz­li­wą mu (to odpo­wied­nik łaciń­skie­go ami­cus), tego, kto przyj­mu­je w gości­nę, a tak­że krew­ne­go (to łaciń­skie cogna­tus). Z cza­sem roz­sze­rzył się jesz­cze o czwar­te zna­cze­nie, z któ­re­go Dyc­ki też obfi­cie korzy­sta: kochan­ka, part­ne­ra. Cia­ło wier­sza jest gościn­ne – mówi poeta – pomie­ści wszyst­kie moje i wasze imio­na, wszyst­kie te czte­ry zna­cze­nia ugo­ści w sobie. Cia­ło wier­sza jest jed­no i nawet nie nale­ży do mnie, a ja prze­cież „nie dam ci sie­bie w żadnej/ posta­ci”. Swe­go cza­su poeta obie­cy­wał, że „odda wier­sze w dobre ręce”, a potem był tym, któ­ry tych rąk jesz­cze nie zna­lazł, jak­by wciąż cze­kał na mitycz­ne­go Par­si­fa­la. Jed­ne­go może­my być pew­ni – gdy zarze­ka się: „nie umia­łem się sprze­dać (nawet/ w poezji)” oraz „nigdy nie byłem wzię­tym poetą”, to zamiast uży­wać topo­su fał­szy­wej skrom­no­ści, doty­ka samych źró­deł języ­ka i poru­sza inny, nie­ustan­nie powra­ca­ją­cy w liry­ce pro­blem: być wzię­tym przez kogo/co? Co to zna­czy: dać lub wziąć wiersz, poda­ro­wać komuś sie­bie, opo­wieść, pamięć, idiom? „W poezji bowiem nie wystarczy/ ciep­nąć od nie­chce­nia kilka/ imion (z Lesz­kiem Argasińskim/ włącz­nie) trze­ba je jeszcze/ zro­bić i pod­rzu­cić innym”.

Bar­dziej niż ele­men­ty stric­te bio­gra­ficz­ne inte­re­so­wa­ły mnie więc tek­sto­we figu­ry tej wiel­kiej pie­śni miło­snej, w któ­rej przy­jaźń uwspól­nia i zobo­wią­zu­je do roz­rzut­no­ści. Dale­ki jestem zresz­tą od czy­ta­nia wier­szy Dyc­kie­go w jakim­kol­wiek klu­czu bio­gra­ficz­nym, nawet gdy­by były one wspo­mnie­nia­mi o rze­ko­mo znisz­czo­nych przez ojca zapi­skach i innych tra­gicz­nych histo­riach – mat­ki, bab­ki, krew­nych czy przy­ja­ciół. Jest w tych tek­stach tyle gestów reto­rycz­nych i meta­li­te­rac­kiej gry, że pró­ba przy­szpi­le­nia ich za pomo­cą mod­nej dziś kate­go­rii doświad­cze­nia bio­gra­ficz­ne­go czy auto­bio­gra­ficz­ne­go wyda­je się ubo­ga i szko­dli­wa. Owszem, świę­tu­je­my sześć­dzie­sią­te uro­dzi­ny poety za pomo­cą sześć­dzie­się­ciu wier­szy, wpi­su­jąc się w lau­da­cyj­ny kon­we­nans i iro­nicz­nie dekla­ru­jąc wraz z nim: ina­czej nie będzie. Ale prze­cież zawsze może­my prze­czy­tać te liry­ki „jakoś ina­czej”: jako antro­po­lo­gicz­ne stu­dia nad pamię­cią jed­nost­ki i pamię­cią spo­łecz­ną, jako pochwa­ły miejsc opie­ra­ją­cych się pono­wo­cze­sne­mu upłyn­nie­niu, jako geo­po­li­tycz­ne trak­ta­ty na temat lokal­no­ści i kolo­ni­za­cji (z klu­czo­wym napię­ciem toż­sa­mo­ścio­wym „ja–obcy” i „ja jako obcy”), a tak­że w asy­ście wyim­ków z post­struk­tu­ral­nych filo­zo­fii, któ­re moż­na roz­piąć jak mokre pra­nie na sznur­ku: od zwiew­ne­go, tiu­lo­we­go post­se­ku­la­ry­zmu po przy­cięż­ką, weł­nia­ną feno­me­no­lo­gię daru. Może­my się nimi posłu­żyć, bo rów­nież taki rodzaj obec­no­ści został  dla nas zawcza­su przy­go­to­wa­ny w jed­nym z utwo­rów. Świad­czyć usłu­gi dla lud­no­ści? Pro­szę bar­dzo, choć – jak mówią – lud­ność miast i wsi nie zawsze chce korzy­stać z tych dobro­dziejstw, jak­by były wciąż luk­su­sem, a nie  wspól­nym dobrem.