Żuk w pudełku

Mał­go­rza­ta Kośla: Pisa­nie w dużej mie­rze opie­ra się na kre­atyw­no­ści, a ona z kolei jest narzę­dziem intu­icyj­nym, indy­wi­du­al­nym, ale też bazu­ją­cym na doświad­cze­niu sen­so­rycz­nym. Jak Two­ja dotych­cza­so­wa dzia­łal­ność na polu sztuk wizu­al­nych łączy się z pisa­niem i czy wyostrza Twój zmysł widze­nia świa­ta?

Edy­ta Ołdak: Dla mnie nie­zwy­kle istot­ne jest widze­nie, od nie­go wszyst­ko się zaczy­na. Odkąd zro­zu­mia­łam, że pisa­nie to kolej­ny waż­ny etap na mojej dro­dze twór­czej – znów odczu­łam radość z patrze­nia. Pisa­nie spra­wi­ło, że wizu­al­na obser­wa­cja dostar­cza mi takich samych pod­niet co daw­niej. Ponow­nie czu­ję się jak na począt­ku mojej arty­stycz­nej prak­ty­ki, kie­dy zesta­wie­nia barw­ne, znaj­do­wa­ne kon­tek­sty, widze­nie ferii kolo­rów w pozor­nych tyl­ko sza­ro­ściach inspi­ro­wa­ło mnie do dzia­ła­nia. Bo takie były począt­ki. Potem, po jakiś pięt­na­stu latach malo­wa­nia, obraz stał się zbyt pła­ski, prze­stał być spo­so­bem na wyra­ża­nie sie­bie. Nie odczu­wa­łam też rado­ści z widze­nia. Gdy szu­ka­łam innych metod wypo­wie­dzi, nastą­pił mój zwrot w kie­run­ku pro­jek­tów zaan­ga­żo­wa­nych spo­łecz­nie. Moja ogni­sko­wa sku­pi­ła się na innych wąt­kach, szer­szych, hory­zon­tal­nych. Potrze­bo­wa­łam dzie­się­ciu lat takich prak­tyk, żeby poczuć kolej­ne znu­że­nie i pła­skość takie­go widze­nia. W tej chwi­li, jak­by to nie zabrzmia­ło pate­tycz­nie, doświad­czam cze­goś na kształt peł­ni, bo te dwie per­spek­ty­wy zbie­gły się wła­śnie w pisa­niu: obra­zo­wa i spo­łecz­na. To jest coś, co ostat­nio daje mi napęd. Choć też przy­spa­rza wie­lu twór­czych dyle­ma­tów.

A same środ­ki arty­stycz­ne? Są sobie bli­skie?

Ja oso­bi­ście w lite­ra­tu­rze moc­no dostrze­gam obsza­ry zwią­za­ne z „for­mą” i „kolo­rem”. Jak­bym mia­ła dalej porów­ny­wać, to pisa­nie jest dla mnie bar­dziej bez­po­śred­nim medium, to taki fro­taż z mojej oso­by, jaki robię na kart­ce papie­ru. W wizu­al­nej twór­czo­ści, współ­cze­snych prak­ty­kach arty­stycz­nych zde­cy­do­wa­nie to wyglą­da ina­czej. To jak­bym mia­ła za zada­nie zro­bić fro­taż z gip­so­we­go odle­wu mnie samej, z któ­rej wcze­śniej muszę zdjąć mniej lub bar­dziej pre­cy­zyj­ną for­mę. Dużo pośred­nich eta­pów, zależ­nych pro­ce­sów. Stu­dzą one zapał i final­nie nie prze­kła­da­ją się na efekt, w któ­rym wyraź­nie mogę odbić sie­bie i powie­dzieć: „Tak, to ja”. Ta bez­po­śred­niość pisa­nia i prak­tyk arty­stycz­nych nie ma żad­ne­go związ­ku z dłu­go­ścią pro­ce­su, ale wła­śnie z ema­na­cją wewnętrz­nej eks­pre­sji na final­ną wypo­wiedź.

Wła­śnie – czy to tyl­ko radość i speł­nie­nie? Czy wal­ka z mate­rią? W two­jej pro­zie te odczu­cia prze­ni­ka­ją się i two­rzą swo­je­go rodza­ju wir, któ­ry zabie­ra w róż­ne rejo­ny wyra­ża­nia emo­cji za pomo­cą języ­ka. Ten wir doty­czy swo­je­go rodza­ju pięk­na, któ­re poka­zu­jesz w mono­ton­ni życia, wal­cząc z bana­łem. Czy sama wpa­dasz cza­sem w pęd nie­skoń­czo­nej pra­cy? Kie­dy uzna­jesz tekst za goto­wy?

Samo pierw­sze pisa­nie przy­cho­dzi mi z dużą łatwo­ścią. W mojej zawo­do­wej dzia­łal­no­ści wypusz­czam mie­sięcz­nie dzie­siąt­ki stron tek­stów. Oczy­wi­ście innych, eks­perc­kich i doty­czą­cych pro­gra­mów kul­tu­ral­nych, ale jest to z pew­no­ścią prak­ty­ka, któ­ra prze­kła­da się na tę lek­kość. W momen­cie, kie­dy piszę pro­zę, to lek­ko i łatwo jest tyl­ko na wąskim odcin­ku, na począt­ku dość dłu­gie­go pro­ce­su. Potem mie­lę aka­pit po aka­pi­cie, prze­pusz­czam przez swój apa­rat kry­tycz­ny. Jestem wobec tego pierw­sze­go wyle­wu myśli i uczuć nie­sa­mo­wi­cie kry­tycz­na, a tymi kry­te­ria­mi są dla mnie: „banal­no-wtór­ność” i „pre­cy­zja”. Z bana­łem mam trud­no, bo moi bli­scy czę­sto mi zarzu­ca­ją, że widzę go pra­wie wszę­dzie. Nie wiem, czy to oko wyma­ga­ją­ce­go komen­ta­to­ra mi poma­ga – to się pew­nie jesz­cze oka­że. Na razie nie pozwa­la mi zasnąć, jeśli wiem, że jakiś aka­pit czy zasto­so­wa­ne w tek­ście porów­na­nie ocie­ra się o banal­ność, wtór­ność. Dla mnie goto­wy tekst pro­za­tor­ski jest zapi­sem histo­rii o sta­wia­niu wła­snych gra­nic. O tym, kie­dy powie­dzieć „dość”, kie­dy zaak­cep­to­wać kształt zda­nia, porów­na­nia, opo­wie­ści. Każ­de, serio myślę, że napraw­dę każ­de zda­nie jest wyni­kiem moich kom­pro­mi­sów. Wiem, że na tę chwi­lę muszę na to ustęp­stwo pójść. Na hory­zon­cie widzę inne wizje, na któ­re w danym momen­cie nie jestem goto­wa. Dla­te­go odpusz­czam.

Język powie­ści pisa­nej w ramach pro­gra­mu Biu­ra Lite­rac­kie­go nie jest przy­pad­ko­wy, ale jestem świa­do­ma tego, że nie dam rady napi­sać wie­lu ksią­żek w ten spo­sób, że będę szu­kać innych form. W tej chwi­li, rów­no­le­gle, pra­cu­ję nad dwo­ma powie­ścia­mi. Jed­na z nich przy­po­mi­na sty­lem Cere­mo­nie na tra­pe­zie, jed­nak dru­ga – zako­rze­nio­na w sty­li­sty­ce żar­go­nu CB Radia i nostal­gii za lata­mi dzie­więć­dzie­sią­ty­mi, któ­rej też ule­głam, ale myślę, że po swo­je­mu – jest już pisa­na ina­czej. W gło­wie mam taki łań­cu­szek ukła­dan­ki, kon­cep­cję języ­ka, któ­ry będzie dosłow­nym tłu­ma­cze­niem wcze­śniej­sze­go prze­kła­du na język migo­wy.

Prze­kład prze­kła­du? Dosłow­nie tłu­ma­cze­nie? Pro­za na język migo­wy? Prze­ni­ka­nie i łącze­nie ze sobą róż­nych skła­do­wych to two­ja rzecz, ale dopre­cy­zuj ten pro­ces.

Naj­pierw jest tekst, potem jest prze­kład na język zna­ku prze­strzen­ne­go. Potem jest dosłow­ne tłu­ma­cze­nie tego migo­we­go prze­kła­du. I to tłu­ma­cze­nie jest z zupeł­nie inne­go porząd­ku, jest zapi­sem inne­go opi­su rze­czy­wi­sto­ści słow­nej. Pro­za, któ­ra była punk­tem wyj­ścia, sta­je się nie­wi­dzial­na. Zni­ka. Tro­chę jak w insta­la­cji arty­sty prof. Roma­na Woź­nia­ka – dwóch lam­pach skie­ro­wa­nych na sie­bie, źró­dłach świa­tła, któ­re oświe­tla­ją sie­bie nawza­jem. Są jak poezja,  trud­no zna­leźć prak­tycz­ne uza­sad­nie­nie takie­go porząd­ku. Nie wia­do­mo, któ­ra z tych lamp emi­tu­je, a któ­ra odbie­ra. Są jak księ­ży­ce i słoń­ca jed­no­cze­śnie.

Dru­gim kry­te­rium jest pre­cy­zja. Przy czym tutaj próg wej­ścia jest mniej­szy. Wiem, że język z regu­ły jest nie­pre­cy­zyj­ny, a my według swo­ich wewnętrz­nych kry­te­riów pró­bu­je­my nadać mu jakiejś mister­nej dokład­no­ści. Przy­cho­dzi mi tu na myśl kon­cep­cja Wit­t­gen­ste­ina o żuku w pudeł­ku. Każ­dy go ma, jed­nak nikt nie może zaj­rzeć do cudze­go pudeł­ka. Wie­rzy­my, że owad dru­giej oso­by to taki sam okaz co nasz i że tym wła­śnie jest ten „żuk”. To histo­ria o tym, jak trud­no jest opo­wie­dzieć o pry­wat­nych prze­ży­ciach. Ja wie­rzę, że jestem o mili­me­try bli­żej tej pre­cy­zji w poezji wła­śnie. Dużo bli­żej niż w defi­ni­cji, instruk­cji obsłu­gi czy audio­de­skryp­cji.

Cere­mo­nie na tra­pe­zie są dużą for­mą, sku­pia­ją­cą się na per­spek­ty­wie mikro. Oglą­da­my życie głów­nej boha­ter­ki jak przez lupę. Potra­fisz nawet małą rzecz roz­ło­żyć na jesz­cze mniej­sze i każ­dą z nich opi­sać z nie­zwy­kłą pre­cy­zją. Jest w tym dużo czu­ło­ści i uważ­no­ści. Co uwa­żasz za ser­ce histo­rii Two­jej powie­ści?

Pod­czas warsz­ta­tów z Anną Cie­plak wie­le uwa­gi poświę­ca­li­śmy namy­sło­wi nad tym, co jest „ser­cem” histo­rii. Tak poza linią nar­ra­cyj­ną – co jest „vipem”, isto­tą, sed­nem. Wyda­wa­ło mi się, że w przy­pad­ku Cere­mo­nii na tra­pe­zie tym „ser­cem” jest samot­ność. Jest mi ona bli­ska, oso­bi­ście moc­no ją odczu­wam na wie­lu polach, w zasa­dzie na każ­dym polu swo­jej aktyw­no­ści, i nie ma to związ­ku z fizycz­ną obec­no­ścią lub bra­kiem obec­no­ści osób dooko­ła. Kom­plet­nie. Samot­ność jako poczu­cie wewnętrz­nych sta­rań i mozol­nych roz­gry­wek, któ­re musisz roz­są­dzić samo­dziel­nie, żeby swój twór­czy pro­ces dopro­wa­dzić do koń­ca.

Teraz jed­nak skła­niam się do cze­goś, co było w tej książ­ce zawsze, a cze­go nomen omen nie dostrze­ga­łam – WIDZENIE. W samym tym wywia­dzie pada ono w co dru­gim aka­pi­cie po kil­ka razy. To WIDZENIE dopro­wa­dzi­ło mnie do sto­sun­ko­wo świe­że­go pomy­słu w pisa­niu Cere­mo­nii na tra­pe­zie, skąd­inąd „szka­tuł­ko­wej” w swo­jej for­mie powie­ści. Jest to kon­cep­cja wpro­wa­dze­nia kil­ku epi­zo­dów z życia Marii Grze­go­rzew­skiej. Pro­fe­sor Grze­go­rzew­ska w życiu boha­ter­ki mojej książ­ki odgry­wa istot­ną rolę. Ja sama znam dobrze jej doro­bek nauko­wy, wiem, jak wie­le uwa­gi poświę­ca­ła widze­niu i „nie­wi­dze­niu”, któ­re dla mnie jest kate­go­rią sta­nu.

Wytłu­macz, pro­szę, „nie­wi­dze­nie” jako stan i widze­nie, jako narzę­dzie pisar­skie.

„Nie­wi­dze­nie” jako rze­czow­nik, pisa­ne razem jest sta­nem widze­nia cze­goś bez uży­cia apa­ra­tu wzro­ku. To inny spo­sób patrze­nia, poprzez rów­no­le­głe kana­ły per­cep­cji takie jak dotyk itp. „Nie widzieć” – cza­sow­nik, pisa­ny oddziel­nie jest fak­tycz­nym bra­kiem moż­li­wo­ści postrze­ga­nia, jest zaprze­cze­niem. Oso­by nie­wi­do­me są według mnie w sta­nie „nie­wi­dze­nia”, ale widzą. Powie­dzieć, że oso­ba z dys­funk­cją wzro­ku „nie widzi” to w moim odczu­ciu błęd­nie zało­żyć, że nie ma apa­ra­tu pojęć i kana­łów odbio­ru rze­czy­wi­sto­ści. To krzyw­dzą­ce i nie­praw­dzi­we.

Tego WIDZENIA jest w książ­ce jesz­cze wię­cej. Po pierw­sze, w pro­wa­dzo­nej przez boha­ter­kę edu­ka­cji wizu­al­nej, jak sama nazy­wa lek­cje pla­sty­ki, co jest mi bli­skie i co moc­no wycho­dzi z moich doświad­czeń. Zresz­tą Grze­go­rzew­ska swo­ją począt­ko­wą ścież­kę zawo­do­wą wią­za­ła z edu­ka­cją este­tycz­ną. Te zbież­ne per­spek­ty­wy, nad któ­ry­mi teraz pra­cu­ję wyszły mi dopie­ro nie­daw­no, kie­dy wyda­wa­ło mi się, że mam skoń­czo­ną powieść. Po dru­gie, WIDZENIE zawar­te w opi­sach miesz­kań, wnętrz, cere­mo­nii pogrze­bo­wych. I trze­cie WIDZENIE – kon­tek­stów, zna­czeń, głęb­szych sen­sów.

Two­ja pro­za jest bar­dzo gęsta języ­ko­wo, iro­nicz­na, ner­wo­wa, a z dru­giej stro­ny poukła­da­na, zamknię­ta w okre­ślo­nym kształ­cie. Jak prze­bie­ga u cie­bie pro­ces pisa­nia? Jakie książ­ki Cię inspi­ru­ją?

W moim pisa­niu pozo­sta­wiam wie­le miej­sca na przy­pa­dek i pro­ces, któ­ry pokie­ru­je mną, a nie­ko­niecz­nie ja pokie­ru­ję nim. Część pla­nu­ję, głów­nie w war­stwie osi nar­ra­cyj­nej, bo chcę, żeby moje książ­ki ją mia­ły. To kwe­stia bycia w zgo­dzie z moim czy­tel­ni­czym gustem. Nie jestem w sta­nie czy­tać nawet wraż­li­wej, ale pozba­wio­nej for­my książ­ki. Stru­mień świa­do­mo­ści – ok, jest na to zacne miej­sce w histo­rii wiel­kiej lite­ra­tu­ry. Tyl­ko to nie są książ­ki, któ­re mi spra­wia­ją radość. Nie zna­czy to oczy­wi­ście, że ta oś musi być mię­si­sta, dyna­micz­na, peł­na akcji. Może to być film dro­gi o podró­ży na kosiar­ce do tra­wy, ale skon­stru­owa­ny. Ja mam ana­li­tycz­ny umysł, doszu­ku­ję się for­my i kon­struk­cji, to też efekt moje­go wykształ­ce­nia. Ale pozo­sta­wiam wie­le miej­sca na przy­pa­dek. Nie­spo­dzie­wa­ny zwrot akcji, spo­za porząd­ku pla­no­wa­nia. On spra­wia, że pisa­nie sta­je się zaba­wą, pozwa­la poga­lo­po­wać w nie­zna­ne. Podą­ża­jąc za przy­pad­kiem, znaj­du­ję wąt­ki, któ­rych praw­do­po­dob­nie nigdy bym nie wymy­śli­ła w upo­rząd­ko­wa­nym pro­ce­sie ana­li­zy.

Boha­te­ro­wie Cere­mo­nii… są bar­dzo krwi­ści i teraź­niej­si, ale w roz­dzia­łach poświę­co­nych cere­mo­niom pogrze­bo­wym dajesz im sen­ność. Ma ona zna­mio­na prze­szło­ści, jest roz­my­ta, a u Cie­bie poetyc­ka, głę­bo­ka, płyn­na. Jak duże zna­cze­nie w Two­jej powie­ści ma czas?

Wie­lu z moich boha­te­rów, wie­le opi­sy­wa­nych miejsc to hybry­dy wra­żeń, wyobraź­ni, oso­bi­stych doświad­czeń. W tym nie jestem ory­gi­nal­na, tym wyda­je mi się pisa­nie. Myślę, że na swój spo­sób jest ono podob­ne do śnie­nia. Sny jako remi­ni­scen­cja naszych dzien­nych doświad­czeń. Gdy­by je zaraz po prze­bu­dze­niu pod­dać ana­li­zie, to by się oka­za­ło, że wie­le szcze­gó­łów ze snu to przy­pad­ko­we zda­rze­nia z życia na jawie, na któ­re nie zwra­ca­my uwa­gi. Gdzieś głę­bo­ko te obra­zy w nas zosta­ją po to, żeby we śnie obu­dzić się w innym kon­tek­ście. Powkła­da­ne w sur­re­al­ne sce­ny, zesta­wio­ne nie­oczy­wi­ście. Czę­sto prze­ja­skra­wio­ne, prze­po­czwa­rzo­ne, pod­da­ne inter­pre­ta­cji. Sen pozwa­la nam spoj­rzeć na coś ina­czej, odre­al­nić to. Podob­nie w pisa­niu, nagle wydo­by­wam gdzieś z głę­bi sie­bie wąt­ki, obra­zy, porów­na­nia, uśpio­ne pobu­dzam do życia na nowo. Pisa­nie jest tro­chę takim śnie­niem i budze­niem jed­no­cze­śnie.

W książ­ce podej­mu­jesz wątek wypa­le­nia zawo­do­we­go nauczy­ciel­ki oraz pra­cy w szko­le, czy sze­rzej – sys­te­mu edu­ka­cji. To obraz dość ponu­ry, choć nie zaska­ku­ją­cy, wie­le mówi się o kry­zy­sie w edu­ka­cji. Czym dla cie­bie było nazwa­nie tych pro­ble­mów i opi­sa­nie ich?

W książ­ce na pro­ces wypa­le­nia zawo­do­we­go nakła­da się pro­ces odzy­ski­wa­nia wia­ry w dzia­ła­nie. Do tego wszyst­kie­go docho­dzi w nie lada miej­scu, w nie bez zna­cze­nia prze­strze­ni – w szko­le. Sama nie mam doświad­czeń nauczy­ciel­skich, choć zaj­mu­ję się poza­for­mal­ną edu­ka­cją kul­tu­ral­ną. Wie­le lat byłam prak­tycz­ką, reali­zo­wa­łam pro­jek­ty edu­ka­cyj­ne w szko­łach. Bywa­ły lata, że odwie­dza­łam po kil­ka­dzie­siąt pla­có­wek w cią­gu roku. To były cen­ne doświad­cze­nia, jed­nak mia­łam tę prze­wa­gę nad zawodowym/ą nauczycielem/lką, że zawsze mogłam prze­kie­ro­wać moją peda­go­gicz­ną pasję np. w sfe­rę pro­jek­to­wa­nia dzia­łań edu­ka­cyj­nych czy opra­co­wy­wa­nia meto­do­lo­gii. To mi zapew­niał tryb pra­cy w orga­ni­za­cji, któ­rą pro­wa­dzi­łam. Obser­wo­wa­łam, co się dzia­ło z kadrą peda­go­gicz­ną, jak gubi­ła się w zaspo­ka­ja­niu potrzeb – uczniów, dyrek­cji, spo­łe­czeń­stwa, rodzi­ców, bar­dzo rzad­ko swo­ich. Strasz­na pre­sja.

Wie­le gorz­kich uwag pada w książ­ce na temat sys­te­mu szkol­ne­go. Nie jestem odkryw­cza w stwier­dze­niu, że edu­ka­cja jest w kry­zy­sie. Nie­ste­ty mogę też dodać, że będzie w tym kry­zy­sie dłu­go, jeśli nie zmie­ni­my podej­ścia do pro­ce­su. Holi­stycz­ne­go widze­nia wie­dzy i kom­pe­ten­cji, holi­stycz­ne­go widze­nia nauki i sztu­ki. Prze­kie­ro­wa­nia uwa­gi z efek­tu na pro­ces – zain­we­sto­wa­nia w wyro­zu­mia­łość – przede wszyst­kim dla uczniów i uczen­nic, ale też dla sie­bie nawza­jem. To prze­dziw­ne, że inno­wa­cje edu­ka­cyj­ne, o któ­rych mowa współ­cze­śnie, to powta­rza­nie świa­tłych i skąd­inąd pięk­nych teo­rii wiel­kich i mądrych peda­go­gów sprzed kil­ku­dzie­się­ciu lat, takich jak Ste­iner, Mon­tes­so­ri czy cho­ciaż­by Grze­go­rzew­ska. Oczy­wi­ście to nigdy nie wra­ca 1:1, ale jest temu bli­skie.

Z kolei wypa­le­nie, nie tyl­ko zawo­do­we, sta­je się wręcz atmos­fe­rą powie­ści rozu­mia­ną jako pro­ces poże­gna­nia, odej­ścia, zni­ka­nia, naj­pierw z pola widze­nia, któ­re okre­ślasz jako ser­ce powie­ści, ale póź­niej… no wła­śnie, co jest póź­niej? Co chcia­łaś zosta­wić w czy­tel­ni­ku po prze­czy­ta­niu Two­jej powie­ści?

Chcia­ła­bym przede wszyst­kim dać czy­tel­ni­ko­wi wol­ność znaj­do­wa­nia zna­czeń, swo­bo­dę inter­pre­ta­cji zacho­dzą­cych w niej pro­ce­sów. Boha­ter­ka w jakimś stop­niu odcho­dzi, jak odcho­dzą ludzie, któ­rych cere­mo­nie pro­jek­tu­je w zakła­dzie pogrze­bo­wym Game Over. Jej umie­ra­nie nie ma wymia­ru fizycz­ne­go, jest men­tal­nym poże­gna­niem swo­ich idei. Tak jej się przy­naj­mniej wyda­je. Mam jed­nak wra­że­nie, że ta histo­ria jest bar­dzo pojem­na i czy­tel­nik może do niej wło­żyć, tro­chę jak do tej „szka­tuł­ki”, swo­je WIDZENIE i swo­je rozu­mie­nie POŻEGNANIA jakichś wymia­rów swo­je­go życia. Jed­no­cze­śnie waż­nym moty­wem w tej książ­ce jest pra­ca, jako doświad­cze­nie, któ­re nada­je życiu sens. Współ­cze­śnie lan­su­je się pogląd, że życie zawo­do­we zale­ży tyl­ko od cie­bie, że jesteś demiur­giem swo­jej zawo­do­wej karie­ry. Że możesz być, kim chcesz, a zmia­na pro­fe­sji jest wpi­sa­na w roz­wój kwa­li­fi­ka­cji współ­cze­sne­go czło­wie­ka. Sza­cu­je się nawet, że przy­kła­do­wy przed­sta­wi­ciel poko­le­nia zwa­ne­go Gen Z, któ­ry w tej chwi­li zdo­by­wa rynek pra­cy, może zmie­nić swo­ją spe­cja­li­za­cję sied­mio­krot­nie w cią­gu życia. W książ­ce uka­zu­ję inną stro­nę tej dość coachin­go­wej rze­czy­wi­sto­ści. Wca­le nie jest łatwo zmie­nić pra­cę, jeśli ona w jakimś sen­sie wyni­ka z two­je­go powo­ła­nia. Co z chwi­lą, kie­dy nie odnaj­du­jesz w sobie cech demiur­ga tej „zawo­do­wej karie­ry”? Nie wszyst­ko da się spro­wa­dzić do wypeł­nia­nia zale­ceń coacha. Ludzie mają róż­ne wraż­li­wo­ści i spo­łecz­ne opty­ki. War­to je usza­no­wać i pozwo­lić im zaist­nieć w prze­strze­ni publicz­nej. Tro­chę jak boha­ter­ka, któ­ra akcep­tu­je sze­reg prze­dziw­nych rytu­ałów osób zwią­za­nych ze zmar­ły­mi, któ­rzy wspól­nie z nią pro­jek­tu­ją cere­mo­nie pogrze­bo­we swo­ich bli­skich. W peda­go­gi­ce ist­nie­je podział na spe­cja­li­za­cje. Peda­go­gi­ka spe­cjal­na, andra­go­gi­ka, peu­deu­to­lo­gia i nie­zwy­kle waż­na inter­dy­scy­pli­nar­na sub­dy­scy­pli­na – peda­go­gi­ka spo­łecz­na. W jakimś sen­sie boha­ter­ka pomi­mo zmia­ny obsza­rów swo­jej zawo­do­wej aktyw­no­ści orbi­tu­je wokół sed­na tej dys­cy­pli­ny nauko­wej, jaką jest PEDAGOGIKA, bo zosta­je kimś w rodza­ju peda­go­ga spo­łecz­ne­go.

Cere­mo­nie na tra­pe­zie z jed­nej stro­ny są peł­ne humo­ru i iro­nii, obśmie­wa­ją i pod­wa­ża­ją świat, a z dru­giej peł­ne głę­bo­kie­go smut­ku i nostal­gii, zgo­dy na pew­ne sta­łe w życiu.

Bar­dzo mnie cie­szy, jak to widzisz. Jeśli mówisz, że książ­ka jest peł­na humo­ru i iro­nii przy jed­no­cze­snej nostal­gii i smut­ku, to zna­czy, że jest to szcze­ra książ­ka. Chy­ba za mało w świe­cie sta­wia się na war­to­ści. Jak na wspo­mnia­ną tutaj iro­nię, prze­cież samo sło­wo „war­tość” ma w sobie nomi­nał, wolu­men, wol­taż, karat. Para­dok­sal­ne jest to, że w momen­cie, w któ­rym suk­ces odno­szą te wymie­nio­ne kate­go­rie, sama „war­tość” jest mało popu­lar­na. Ja oso­bi­ście sta­wiam na dwa nomi­na­ły: SZCZEROŚĆ i ODWAGĘ. Szcze­rość jest dla mnie sto­sun­ko­wo łatwa, to wier­ność sobie bez żad­nych masek, brak uda­wa­nia. Wbrew pozo­rom – to bar­dzo pro­ste. Z odwa­gą jest trud­niej. Cięż­ko jest się nią kie­ro­wać. Porzu­cać wygod­ne roz­wią­za­nia, goto­we recep­ty i odda­wać się wirom doświad­czeń i nie­pew­nym hory­zon­tom. Nie zawsze jest mi z nią po dro­dze, ale jest ona dla mnie waż­na. Myślę, że wcze­śniej­sze doświad­cze­nia i prak­ty­ki zwią­za­ne ze sztu­ka­mi wizu­al­ny­mi uła­twia­ją mi wybór odważ­nych roz­wią­zań. Wie­lo­krot­nie trze­ba było prze­ma­lo­wać obraz, prze­kre­ślić coś, co było rezul­ta­tem mozol­nej pra­cy na płót­nie, żeby zacząć od począt­ku i final­nie dojść do celu. Przed wybu­chem woj­ny czę­sto jeź­dzi­łam zawo­do­wo do Ukra­iny. Szcze­gól­nie na moje uko­cha­ne Poku­cie. Tam ist­nie­je ory­gi­nal­ny wzór cera­micz­ny. Nie jest to hucul­ska orna­men­ty­ka, choć zbli­żo­na do niej. W tym wzo­rze cho­dzi o to, żeby po nama­lo­wa­niu deko­ra­cji zanu­rzyć pędzel w zie­lo­nym barw­ni­ku naszkliw­nym i prze­kre­ślić cały wypra­co­wa­ny deseń. Trze­ba odwa­gi, żeby to zro­bić. Trze­ba odwa­gi, żeby coś zepsuć. Cera­mi­ka pokuc­ka, oko­li­ce Koło­myi, 2018, zdj. Edy­ta Ołdak.

Wła­śnie! Boha­ter­ka two­jej książ­ki ma wie­le oka­zji, żeby wyka­zać się odwa­gą. Nie tyl­ko w szko­le, ale rów­nież decy­du­jąc się na takie, a nie inne opra­wy pogrze­bów. Ktoś by powie­dział, że robi z cere­mo­nii far­sę, ale tak napraw­dę pró­bu­je ona prze­drzeć się do wnę­trza boha­te­rów, żeby ich zro­zu­mieć. Czym jest sama śmierć w two­jej powie­ści? 

Śmierć jest kate­go­rią wie­lo­płasz­czy­zno­wą. Śmierć fizycz­na, men­tal­na, jed­nost­ko­wa czy zbio­ro­wa. Śmierć kul­tu­ro­wa, taka, któ­ra jest zagła­dą, i taka, któ­ra przy­no­si odku­pie­nie. Śmierć lite­rac­ka, bar­dzo odle­gła, bo zanu­rzo­na w innej rze­czy­wi­sto­ści, i ta wojen­na, real­na, ale też dla więk­szo­ści bar­dzo obca i nie­au­ten­tycz­na. Nie­zwy­kle pojem­na for­mu­ła i jed­no z doświad­czeń życia, któ­re nie musi być jego fina­łem, a może być kolej­nym począt­kiem. Dla mnie to książ­ka o począt­ku, któ­ra mi oso­bi­ście przy­no­si obiet­ni­cę nowe­go życio­we­go roz­da­nia.