Szczeliny widzenia

Wyobraźcie sobie, że żyjecie w niewielkiej miejscowości pod Warszawą, ale tak naprawdę na przecięciu światów. Możecie wychodzić na spacer z suką ze schroniska, iść do pracy, a później…odprawiać ceremonie pogrzebowe, które są jak mikroopowieści o ludziach. Takich, których pożegnanie w wyjątkowym, plastycznym anturażu opowiada nie tylko o nich samych, ale i cyklach umierania i odradzania się.

W taką historię i rytm powieści wrzuca nas Edyta Ołdak w swojej książce Ceremonie na trapezie. To odważny gest literacki, bo wymaga zmiany w myśleniu o tym, co nazywamy powieścią funeralną. Ma ona przecież swoje wyraźne miejsce we współczesnej prozie i wydaje się, że ciężko stworzyć coś nowego. Tutaj jednak jest inaczej. Jest nie tylko odchodzenie, ale przede wszystkim przechodzenie, szukanie szczelin między różnymi wcielaniami, które możemy mieć za życia.

W tym przypadku życia głównej bohaterki (Reni), która pomimo pewnego rodzaju osamotnienia dba o swoje otoczenie, buduje angażujące więzi, nie ucieka przed wyborami. Renia jest nauczycielką w wiejskiej szkole dla dzieci ze specjalnymi potrzebami, a jej czułej uwadze i ciętemu językowi nie umknie nic. Nie obawiajcie się jednak dydaktyzmu, Ołdak proponuje zupełnie inną perspektywę. Nie ma tutaj prostej krytyki, poradnictwa czy powtarzalnych diagnoz rzeczywistości szkolnej. W tej książce możemy poczuć zapach pracowni plastycznej, poznać nauczyciela zakochanego w planetach, porozmawiać z panią z Ukrainy, która pracuje w placówce, czy zastanowić się, dlaczego uczeń może być smutny, agresywny czy zagubiony. Nad obserwacjami, introspekcjami i działaniami głównej bohaterki krąży duch Marii Grzegorzewskiej (pedagożki, psycholożki, twórczyni pedagogiki specjalnej w Polsce). Te wątki podkreślają jednak nie tylko jej podejście do pracy, ale i rzucają inną perspektywę na to jak rozumiemy „widzenie”.

Renia prezentuje bowiem pewien szczególny rodzaj widzenia. I  to właśnie „widzenie” staje się kluczową kategorią w prozie Ołdak. Sama autorka jest artystką sztuk wizualnych i graficzką, co przekłada się na jej język. Jest w nim plastyczność, która przenika do jej prozy, tworząc przez to formę literacką czerpiącą z wizualności, tworząc metafory na pograniczu obrazu i słowa. To stwarza wiele szans interpretacji i dostarcza refleksji nad tym, co może wyłonić się z poszukiwania nowej formy widzenia. Bohaterka tworzy zbliżenia i oddalenia nie tylko na ludzi, ale i obiekty. Tutaj przedmioty życia codziennego, domy, a nawet narzędzia pracy (jak np. przezabawna, ale i prawdziwa scena z odsłonięcia pomnika Grzegorzewskiej) odgrywają istotną rolę. Składają się na całość doświadczenia egzystencjalnego, wpisują się w cykl odradzania się i umierania.

Widać to również w dramaturgii powieści, która przywodzi na myśl założenia opisane w Szczelinach istnienia Jolanty Brach-Czainy. Wpisuje się w idee krzątactwa i widzenia świata w jego umykającej codzienności. Dzięki uważnemu pochylaniu się narratorki nad każdym szczegółem możemy poczuć również, jak wygląda sam proces budowania opowieści. Snucie historii o nieznajomych ludziach, wymyślanie opraw pogrzebów na bazie pamięci i wyobraźni sprawiają, że Ceremonie na trapezie wrzucają nas w różne emocje i nastroje, często precyzyjnie urywając wątek właśnie tam, gdzie chcielibyśmy widzieć i wiedzieć jeszcze więcej. Jednak w śmierci i odrodzeniu trzeba zostawić miejsce na tajemnice, niejasność. Narracja Ołdak przez to zarówno tworzy nowe przestrzenie literackie, jak i zostawia miejsce dla wyobraźni czytelniczej.

Z jednej strony znajdziemy w powieści bardzo prawdziwe i współczesne dylematy oraz precyzyjne dialogi rozgrywające się na poziomie realistycznym (praca pedagogiczna, przyjaźń między bohaterami, relacje rodzinne), z drugiej – pewne wydarzenia wrzucające nas w inną poetykę i rejestr codzienności. Tak dzieje się przy opowieściach o zmarłych, które płyną innym tempem, posługują się odmienną metaforyką na pograniczu oniryzmu. Metafora nie omija jednak też i codziennego życia Reni, która potrafi skonstruować zaskakujące porównania i figury w momentach, które mogą przytłaczać swoim realizmem (np. jej doświadczenia związane z pracą w szkole). Ma się wrażenie, że przez to język powieści jest płynny i żywy, podąża za treścią, a nie podporządkowuje się koncepcji. Z kolei rama opisanego wcześniej „widzenia” sprawia, że razem z narratorką dostrzegamy spójność pomiędzy: życiem, śmiercią, odrodzeniem, przemijaniem.

Jest w tej książce nerw, radość i zachłanność w pisaniu. Wielowarstwowa fabuła pozwala na osobiste odnalezienie się w różnych tematach, ale autorka nie przymila się do odbiorcy, tylko idzie swoją drogą. I bardzo dobrze, bo dzięki temu to prawdziwa i odświeżająca proza.