Taka prawda posiadania

Wieża ciśnień to taki staromodny budynek, który pokrywa chwilowy wzrost zapotrzebowania na wodę, nawet przy całkowitym braku zasilania. Polega głównie na tym, że na jego szczycie znajduje się woda, która w przypadku niedoboru uzupełnia brak na zasadzie naczyń połączonych – wyrównuje poziom z góry z poziomem, który wymaga dopełnienia. Skrajna nierówność – patologiczna w końcu sytuacja, znamienna dla wszelkiego typu kryzysów – zostaje zniwelowana.

Stacja wieży ciśnień to debiut Dawida Mateusza. Można się zastanawiać, co to za wzrost zapotrzebowania, skąd brak zasilania i co to w ogóle za metafora ta woda. Można, ale nie trzeba, ruch w poezji Mateusza odbywa się bowiem raczej metonomicznie, nie metaforycznie, a maszyneria działa jak najbardziej dosłownie.

Powiedzmy tak: debiut Dawida Mateusza to tom skrajnie antykapitalistyczny. W warstwie konceptualnej prowadzi go wojna na Ukrainie – Mateusz konsekwentnie, od początku do końca, zderza nas z konfliktem zbrojnym tuż przy granicy. W tak geopolitycznie rozplanowanej akcji stawia nas jednocześnie w i poza, w sytuacji co najmniej kryzysowej, i ujawnia brutalne procesy, które zaczynają się wydarzać, gdy w grę wchodzi autonomia – na przykład kraju. Ale nie tylko.

Pole się poszerza, wkraczamy w mechanizmy syntaktyczne. Oto bowiem relacje zależności zaczynają dotykać nie tylko tej potwornej polityki, ale także relacji miłosnych, przyjacielskich, płciowych, klasowych i gatunkowych: tom Mateusza staje się strukturalnym przepracowaniem pragnienia posiadania. Rosja dąży do posiadania Ukrainy, chłopak – dziewczyny, człowiek – swojego psa i innych zwierząt, jak wiewiórcze oseski czy potrącona na ulicy kotka, wreszcie organizm – innych zjedzonych organizmów – relacje hierarchiczne rozszerzają się na wszelkie istoty; i nie tylko – praca poety nad językiem wchodzi w nie w takim samym stopniu jak każdy inny przejaw codziennej aktywności. Robi się nieprzyjemnie: kierują nami nierówności wsparte na konsekwentnym odbieraniu prawa do autonomii, do całości. Posiadanie – stygmat kapitalizmu – nie odpuszcza, metonimia wali w nas jak Stalin, całość i część to nie takie niewinne rzeczy. Wiadomo: część zawsze musi być częścią czegoś, więc należeć do czegoś większego. Część to istota kapitalizmu, z części rodzi się kryzys, w części są nierówności. Brak całości.

Dlatego podczas walk na Majdanie media z większym rozrzewnieniem opisują ścięty warkocz Julii Tymoszenko niż realne śmierci ludzi. Stacja wieży ciśnień nie pozostawia tego jednak w krytycznej pustce – owszem, dekonstrukcja kapitalistycznych mechanizmów fragmentaryzacji jest totalna, antyteza buduje napięcie tomu, ale Mateusz się na niej nie zatrzymuje z radosnym „patrzcie, co za gówno wokół” – to właściwie wiadomo nie od dziś, a Mateusz to nie Žižek. Stacja wieży ciśnień buduje całość – językową wieżę ciśnień – dla wyrównania patologicznych w końcu zależności wspartych na relacjach poddania i posiadania oraz przywrócenia autonomii.

W tym celu wykorzystuje dostępne techniki wierszowania i pracuje nad nimi tak, by poszczególne rekwizyty czy słowa nie podporządkowywały się jedne drugim w gramatycznej obróbce, lecz pozostawały na tym samym poziomie. System naczyń połączonych dokonuje dewastacji hierarchii przede wszystkim przez powtórzenia, w których słowa mogą ulegać zamianie, oraz przez mocny, wyrazisty rytm, akcentujący powiązania słów przez ich współwystępowanie, nie rywalizację o lepsze miejsce w szeregu. Brzmienie wytwarza się we współpracy elementów, a jakiekolwiek podporządkowanie kazałoby zrezygnować z rytmu jako narzędzia mocno nienarcystycznego współdziałania. Gdyby sylaby w myśl dominacji posiadania i fragmentaryzacji pragnęły rywalizować ze sobą i wybijać się jak najdalej kosztem innych sylab, rytm byłby niemożliwy, stanowiłby raczej kakofonię prześcigających się głosek. Jakkolwiek wizja przepychających się i samowystarczalnych sylab wydaje się zabawna, syntaktyczne zależności wiersza jako pewnej formy (życia, codzienności) u Dawida Mateusza bardzo sprawnie działają z innymi syntaksami i formami, które ustawiają nasze współprace i posiadania, nasze podległości i niepodległości.

Tak rozumiana całość – autonomia wiersza jako przestrzeni mechanistycznej pracy żywych elementów nad etycznymi relacjami – bliska jest podejściu Enzensbergera, który zdaje się patronować tomowi: otwiera go mottem i występuje jako jeden z jego bohaterów. To zaś przenosi nas ku koncepcji (ekonomicznej) autonomii poezji – w wymiarze strukturalnym poezja to możliwa przestrzeń maksymalnej niepodległości wobec kapitału na rzecz żywych relacji: poezja to stacja wieży ciśnień. Ale nie każda, tu Enzensberger idzie za daleko; że to utopijny projekt skazany na porażkę, że klasizmy, nacjonalizmy, seksizmy, romantyzmy i poczucie gatunkowej wyższości nie podlegają tak znakomicie ułożonej syntezie, ujawnia Mateusz w swoich wierszach z pełną świadomością, więc i koniecznym dystansem. Że inna struktura jest, mimo wszystko, możliwa – też: działa, pracuje.

* * *

Choć w książce Dawida Mateusza wiele elementów zwraca uwagę (i o tym poniżej), jednej rzeczy pominąć absolutnie nie sposób: jak na kogoś oficjalnie rozpoczynającego dopiero poetycką działalność, autor jest wręcz nieprzyzwoicie sprawny warsztatowo, o czym mieliśmy już okazję się przekonać czytając jego zestaw wyróżniony w Połowie 2013 – jego perfekcjonizm tłumaczy zresztą późny debiut. Wspominam o tym na początku, by już do tej kwestii nie wracać, nie piszę laurki, serio.

Podstawy nie mogą nam umknąć: motto, tak często pełniące jedynie funkcję ornamentu, tutaj ewidentnie jest rodzajem nawigacji – bez wątpienia Hans Magnus Enzensberger patronuje Mateuszowi, co samo w sobie radykalnie wyróżniać musi autora na tle rówieśników, zanurzonych zwykle albo w tradycji okołonowojorskiej/oulipijskiej, albo – częściej, nad czym głęboko ubolewam – surrealno-melancholicznej. Choć nie mogę powstrzymać się od uwagi, że na poetę z takimi genami czekałem od dawna, olejmy wszystkie te zależności filiacyjne. Motto mówi bowiem o Stacji wieży ciśnień (i strategii Mateusza w ogóle) znacznie więcej niż widniejące pod nim nazwisko: „Odrzuć książkę/ i czytaj” każe wyjść wreszcie ze ślepej uliczki (pozornie) odpolitycznionej estetyki, odbijać się od liter, zamiast świrować na ich punkcie. Nie bez powodu w Wykształceniu autor bez cienia żenady, choć ze świadomością podejmowanego przez siebie ryzyka – w czasach, gdy rzekomo wszystko ma swoją lepszą wersję z przedrostkiem post- – za punkt wyjścia przyjmie Ginsbergowskie „Widziałem”; czy kogoś zaskakuje, że „the best minds” wyparte zostaje przez bezdomnego rozkładającego ręce na Moście Dębnickim?

Nieczęsto poeci potrafią łączyć zainteresowanie makropolityką z intensywnym dłubaniem w mikropolityce: niemal zawsze dostajemy jedno lub drugie, rozpuszczony w popkulturze, upłynniony kapitał albo przygnębiające socjologiczne obserwacje, „obrazki-miniatury”. U Mateusza porządki te wreszcie przestają być wyalienowane, „obrazki-miniatury” nie wyprowadzają czytelnika w stronę otwartych niczym Świątynia Opaczności Bożej metafizycznych rozważań o złu, nieszczęściu i chciwości (tropienie mikrofaszyzmów bez szukania ich prawdziwych przyczyn jest naprawdę proste), ale drogą materialistyczną wykazują, że drobne upadki są determinowane przez wielki kapitał. Ten jest w stanie najpierw za pomocą zawiłych operacji wywołać geopolityczny konflikt, a potem wykorzystać ów konflikt, opowiadając się po „właściwej” stronie, by jedną ze swoich witek jeszcze bardziej podkręcić procesy akumulacyjne: „Od kiedy wprowadziliśmy koszulki z napisem / «Euromajdan», nasz sklep internetowy / Przeżywa Prawdziwy Renesans. Dzięki odpowiedniemu / Zbiegowi okoliczności, jesteśmy w stanie nie tylko / Się utrzymać, ale także rozszerzyć / Naszą Działalność” (Wiążące decyzje).

Dawid Mateusz jest chyba aktualnie jedynym młodym poetą, który jest zdolny (patrz: akapit pierwszy) do wejścia w sensowny dialog z Konradem Górą – nie jako zapatrzony w autora Pokoju widzeń szczyl. Brugata, tekst z powracającym natrętnie, dźwięczącym w uszach przyśpiewem „Oslo czarnych kurew” jest nie tylko przypominającym do złudzenia warsztat Góry popisem rytmiki wiersza, ale kolejną lekcją, jak w formalnych rozwiązaniach kondensować społeczny gniew, wstyd, poniżenie i wszystko to, co inni ubierać muszą w gęste metafory.

„Kto zbierze profity?” (Dziewczyny!) to pytanie, które stawia dziś wielu młodych poetów, od tych chłodno analizujących problem (Marcin Czerkasow), aż po tych wyraźnie deklarujących swoją złość (Tomasz Bąk) – wśród nich Dawid Mateusz szczególnie wart jest uwagi, bo kwestię tę podnosi z jeszcze innej pozycji. Na próżno szukać w nowej liryce kreacji podmiotowej, którą autor zanurzyłby równie głęboko w codzienności, jednocześnie pozwalając jej z tego miejsca z niepokojem ciągnąć za nitkę prowadzącą aż do globalnych rynków finansowych. Tylko z tego miejsca wyjść może w eter interpelacja: „żyję wewnątrz jabłka – czyja jest ręka, która je obiera?”