Osiemdziesiąt pięć prawd o Rafale Wojaczku

To publikacja dla miłośników “życia i twórczości” Rafała Wojaczka. 85 osób, które zetknęły się z zmarłym w 1971 r. poetą, przepytanych na okoliczność właśnie jego “życia”, nie “twórczości”. Niezwykła, wciągająca i odpychająca jednocześnie księga zwierzeń, w której “twórczość” jest na drugim planie. Pierwsze skrzypce gra w niej “życie”.

Publikację uzupełnia starannie przygotowana płyta DVD będąca żywym świadectwem tych relacji, a także mnóstwo nieznanych wcześniej zdjęć. 11 godzin filmowego zapisu można oglądać na skróty, poprzez hasła klucze: “alkohol”, “autoagresja”, “kobiety” “choroba”, “incydent”, “więzienie”, “samobójstwo”. Ogrom pracy budzi respekt i szacunek. Enigmatyczne za to są motywacje, które przyświecały autorom.

W przenikliwym wstępie Stanisław Bereś pisze: Współczesna literatura polska nie posiada drugiej tak wyrazistej, dramatycznej i intrygującej indywidualności literackiej. Dlatego ważne jest, aby zgromadzić jak największą wiedzę o tym pisarzu i jego szamotaniu się na ziemi. Nie wszystko przecież zostało powiedziane i wyznane. O ile pierwsza część tego cytatu nie budzi kontrowersji, o tyle zdanie ostatnie jest ryzykowne. Czy da się powiedzieć wszystko?

Wojaczek wielokrotny został podzielony na cztery części: Mikołów, Kędzierzyn-Koźle, Kraków, Wrocław. Miejsce urodzenia, miejsce ukończenia liceum, miejsce rozpoczęcia szybko przerwanych studiów i miejsce śmierci – to właśnie tam Bereś i Batorowicz-Wołowiec poszukali świadków wydarzeń i znaleźli.

Sentymentalne wspomnienia z małego miasteczka często zaskakujące trzeźwością sądu i specyficzną “ludową mądrością”, każą widzieć Wojaczka jako jednego z wielu anonimowych rówieśników Polski Ludowej. Może jedynie nieco wyrastającego ponad przeciętną. To wyłanianie się z egzystencjalnej “przeciętności” dobrze wychwytywali jego szkolni koledzy i koleżanki. Dla wielu z nich Wojaczek pozostaje widmem ich własnej młodości.

Okres kędzierzyński z kolei przynosi osobliwe portrety Edwarda Wojaczka, ojca poety, pedagoga w tamtejszym liceum, który po separacji z żoną w Mikołowie był jedynie weekendowym gościem. Sprowadził syna do siebie, aby mógł zdać maturę eksternistycznie. Filolog klasyczny, wzór dowcipu i dobrych manier, a przy tym nieskłonny do otwartości człowiek starej daty – oto obraz, który zapamiętali jego dawni uczniowie, ale to również ważne parametry określające stosunki ojciec – syn. Wojaczek przecież dziedziczył po nim nie tylko umiłowanie klasycznej formy wiersza.

Kraków i nieudane studia na UJ to okres najbardziej zagadkowy. Nieliczne wspomnienia przynoszą przewrotną wiedzę – Wojaczek był raczej studentem niepijącym, czytającym na potęgę lektury spoza listy programu i dużo pisał. Pracował nad nigdy nieukończoną i zagubioną powieścią Piąta pora roku. Jeden z jego kolegów wspomina również o poemacie “Stawrogin”. Język krakowskich rozmówców – to obecnie często profesorowie i znani poeci – próbuje uchwycić Wojaczka na gorącym uczynku stawania się i bycia poetą. Te rozmowy przynoszą sporo intelektualnej frajdy, a obraz “buntownika” jest ambiwalentny i nieostry.

Wrocław natomiast to feeria świadectw, opowieści bulwersujących, wzajemnie się wykluczających. Ciekawe są świadectwa osób związanych z “Teatrem Laboratorium” Grotowskiego i rekonstrukcje związków Wojaczka z ludźmi skupionymi niegdyś wokół tej sceny. Z kolei w chórze kumpli od jabola i niedocenionych pisarzy z rzadka odzywają się głosy wstrzemięźliwe i egzegetyczne. Obiegowa formuła od dawna ujmuje poetę w karby obyczajowej prowokacji, chuligaństwa i, najoględniej mówiąc, obywatelskiego nieposłuszeństwa. Dramat “Wojaczek” był grany przy pełnej publiczności, na wrocławskim rynku, na słynnym murku za “Pałacykiem” czy w Klubie Związków Twórczych.

Pił ze wszystkimi, chociaż niektórzy nigdy nie widzieli go pijanego, umierał w świetle reflektorów, chociaż nikt nie potrafił mu pomóc. Być może dla wielu ludzi jest wyrzutem sumienia. Być może Wojaczka można było ratować. Być może jego samobójcza śmierć nie była gestem niepodległej jednostki, która pluje Bogu w twarz, nie godząc się na metafizyczną nędzę własnego bytowania. Dla tych wszystkich “być może” Bereś i Batorowicz-Wołowiec próbowali znaleźć rozstrzygnięcia. Metoda “do upadłego” polegająca na zadawaniu demontujących rozmówcę pytań o najbardziej intymne kwestie może budzić sprzeciw, bo czasem lepiej coś przemilczeć, żeby tego nie zbanalizować. Takim przykazaniem kierował się Lech Majewski, reżyserując film “Wojaczek”. Pamiętam, bo w nim zagrałem. Obraz ten został niemiłosiernie skrytykowany przez większość osób w tej książce. Nie chcą oni dyskutować z “filmową prawdą Majewskiego”, przedkładając nad nią autentyczność swojego doświadczenia. A przecież sami również padli ofiarą pewnej, tym razem “leksykalnej reżyserii”, którą popisali się Bereś i Batorowicz-Wołowiec, tak, a nie inaczej prowadząc ich po linii swoich pytań.

Wojaczek wielokrotny jest książką, z którą się nie dyskutuje. To zapis “85 prawd”, które przechowali dla siebie świadkowie. Byli skłonni podzielić się nimi. Fenomen Wojaczka nie stał się przez to ani odrobinę bardziej “ludzki”.