Koszmarne mroki

Zbior­cze wyda­nie twór­czo­ści poetyc­kiej Mar­ty Pod­gór­nik pro­wo­ku­je jed­no, istot­ne pyta­nie. Jak ewo­lu­owa­ła poezja gli­wic­kiej autor­ki? Wyda­je się, że dobrze roz­po­zna­na przez kry­ty­kę stra­te­gia poetyc­ka autor­ki Pię­ciu opa­ko­wań wpi­su­je się w ogól­ną cha­rak­te­ry­sty­kę prze­mian, jakim ule­gła pol­ska poezja w ostat­nich 15 latach. Pod­gór­nik debiu­to­wa­ła tomem Pró­by nego­cja­cji w roku 1996. Był to czas wyraź­ne­go prze­si­le­nia dyk­cją sil­nie sper­so­na­li­zo­wa­ną, styg­ma­ty­zo­wa­ną przez takie nazwi­ska jak Mar­cin Świe­tlic­ki czy Jacek Pod­sia­dło. Świe­tlic­ki, waż­ny punkt orien­ta­cyj­ny na mapie wcze­snych „wypa­dów” lirycz­nych Mar­ty Pod­gór­nik, mniej wię­cej w tym samym cza­sie opu­bli­ko­wał książ­kę Trze­cia poło­wa – tom ści­szo­nych, wyso­ce her­me­tycz­nych liry­ków, w któ­rych sły­szal­ność ego­tycz­ne­go „ja” pod­mio­tu zosta­ła skraj­nie zre­du­ko­wa­na. Lek­tu­ra Pię­ciu opa­ko­wań ujaw­nia nie­zwy­kłą czuj­ność Pod­gór­nik, któ­ra wła­snym wier­szem bły­ska­wicz­nie reagu­je na wszel­kie zmia­ny zacho­dzą­ce na bie­żą­co w spo­so­bie pisa­nia poezji w Pol­sce. Nie chcę przez to powie­dzieć, że jej lirycz­ne nar­ra­cje zawdzię­cza­ją swo­ją nie­wąt­pli­wą siłę temu, co dzie­je się „na zewnątrz” wier­sza, w prze­strze­ni poetyc­kiej socjos­fe­ry. Cho­dzi raczej o to, że wier­sze Mar­ty Pod­gór­nik, w zupeł­nie natu­ral­ny, nie­wy­mu­szo­ny spo­sób, sta­no­wią lustro, któ­re odbi­ja naj­bar­dziej dyna­micz­ne prze­mia­ny, prze­sko­ki i pro­gre­sje, któ­re zaszły w poezji minio­nej deka­dy.

Debiu­tanc­ki tom wier­szy wpi­sy­wał się w para­dyg­mat kon­fe­syj­ny, z sil­nie zazna­czo­nym polem wpły­wów i inspi­ra­cji. Jed­nak w przy­pad­ku Pod­gór­nik nie moż­na było mówić o bez­myśl­nym pona­wia­niu wzor­ców wypra­co­wa­nych przez auto­rów gene­ra­cji „bru­Lio­nu”. Posłu­gu­jąc się fra­ze­olo­gią kolo­kwial­ne­go, obni­żo­ne­go tonu doświad­cze­nia bez­po­śred­nie­go, Pod­gór­nik roz­gry­wa­ła dra­mat wyso­ce teatral­ny. Kre­acja boha­ter­ki jej wier­szy pole­ga­ła na sil­nym skon­tra­sto­wa­niu tego, co kul­tu­ro­wo postu­lo­wa­ne (nie­mal freu­dow­ska egze­ge­za kon­dy­cji psy­chicz­nej pod­mio­tu), z bru­tal­nym zapi­sem fak­tycz­nych wyda­rzeń w świe­cie przed­sta­wio­nym wier­sza. Dycho­to­mia, od momen­tu debiu­tu, sil­nie nazna­cza kolej­ne wystą­pie­nia książ­ko­we autor­ki, przy czym tra­ci wymiar egzy­sten­cjal­ne­go dra­ma­tu wybo­ru mię­dzy praw­dą życia wewnętrz­ne­go, a jego lite­ral­nym przed­sta­wie­niem. Sta­je się nato­miast punk­tem wyj­ścia do budo­wa­nia imma­nent­nej rze­czy­wi­sto­ści tek­stu lite­rac­kie­go: „świat jest jak two­ja skó­ra szorst­ki sło­ny gorzki/ albo pła­ski jak papier albo nie ma nic” („Dwóch adre­sa­tów”, wiersz z tomu Para­di­so, 2000). W tym geście Pod­gór­nik zbli­ża się do tra­dy­cji post­mo­der­ni­stycz­nej, rozu­mia­nej jako gra lite­rac­kich figur symu­lu­ją­cych auten­tyzm. Wie­lo­krot­nie wska­zy­wa­no na twór­czość Pod­gór­nik jako prze­ko­ny­wa­ją­ce i wła­śnie auten­tycz­ne świa­dec­two prze­mian, jakie zacho­dzą w ducho­wo­ści współ­cze­sne­go czło­wie­ka. Wie­lo­krot­nie rów­nież sytu­owa­no jej wier­sze w pobli­żu nur­tu femi­ni­stycz­ne­go w pol­skiej lite­ra­tu­rze. Pięć opa­ko­wań wyda­je się raczej zna­kiem kry­ty­ki tego rodza­ju pospiesz­nych loka­cji tej twór­czo­ści. Czy­tel­nik ma przed sobą księ­gę doku­men­tu­ją­cą pewien wariant przy­go­dy inte­lek­tu­al­nej – grę masek i kon­wen­cji, cyrk śmie­chu i roz­pa­czy, wresz­cie spek­takl aksjo­lo­gicz­nych fał­szerstw, jaki­mi kar­mi nas współ­cze­sność. Ta na wskroś kry­tycz­na posta­wa autor­ki wobec świa­ta mario­ne­tek, znaj­du­je odzwier­cie­dle­nie w języ­ku jej wier­szy, któ­ry nie­ustan­nie pod­wa­ża swo­je wła­sne, kre­acyj­ne moce two­rze­nia świa­tów alter­na­tyw­nych. Mamy więc do czy­nie­nia z meta­tek­stem ujmu­ją­cym każ­dą nar­ra­cję w onto­lo­gicz­ny cudzy­słów. Pod­gór­nik nie pyta „co jest?”, sku­pia się raczej na kwe­stii „jak do tego doszło?”. Być może dla­te­go czę­sto myl­nie widzia­no w jej wier­szach posił­ku­ją­cych się kodem medial­no-sytu­acyj­nym li tyl­ko pró­by dema­ska­cji mecha­ni­zmów regu­lu­ją­cych wymiar śro­do­wi­sko­wych roz­gry­wek poetyc­kich. „Bez nie­do­po­wie­dzeń. Lite­ra­tu­ra pięk­na jest, oraz powolna./ Bierz­cie i jedz­cie z niej poprzez kolo­kwia, lek­cje, projekcje/ Uczci­wych doznań, wśród innych odmian zda­nia: Jak się/ masz uko­cha­na w tych kosz­mar­nych mro­kach?” („Gra­ma­ty­ka Księ­ży­co­wa”, wiersz z tomu Dłu­gi maj, 2004). Medium poetyc­kie jest więc jesz­cze jed­ną pro­te­zą mają­ca zastą­pić nam, a wła­ści­wie wyple­nić z nas, pra­gnie­nie trans­cen­den­cji. Dla autor­ki Dwa do jeden upra­wia­nie poezji jest aktyw­no­ścią ide­al­nie bez­ce­lo­wą, jeże­li za cel usta­na­wia sobie docho­dze­nie i spe­ku­la­cję meta­fi­zycz­ną. Kon­se­kwen­cja, z jaką autor­ka obsta­je przy pene­tro­wa­niu „kosz­mar­nych mro­ków” (spo­łecz­nych, miło­snych, lite­rac­kich itd.) przy­bli­ża ją nie­mal do pisar­stwa egzy­sten­cja­li­stów. Nie bez koze­ry dopra­co­wa­ła się spe­cy­ficz­ne­go sys­te­mu moral­ne­go, w jakim funk­cjo­nu­ją jej lite­ral­ne per­so­ny. Nale­ży dodać, że jest to zakon suro­wej regu­ły – w tej twór­czo­ści albo wygry­wa się wła­sny styl, albo ginie na prze­past­nym śmiet­ni­sku histo­rii lite­ra­tu­ry. Pięć opa­ko­wań jest wymow­nym zna­kiem trium­fu.