recenzje / ESEJE

Niewidka i Zobaczysko – forma obecności

Joanna Roszak

Recenzja Joanny Roszak, towarzysząca premierze książki Niewidka i Zobaczysko Joanny Mueller i Joanny Łańcuckiej, wydanej w Biurze Literackim 10 lipca 2023 roku.

Biuro Literackie kup książkę na poezjem.pl

Rumi, suficki poeta z XIII wieku, pytał: „Dlaczego zostajesz w więzieniu, skoro drzwi są szeroko otwarte”. Podobne pytania stawia kamishibajka, książka w pudełku (jap. kami oznacza „papier”, shibai zaś „teatr”) Niewidka i ZobaczyskoJoanny Mueller i Joanny Łańcuckiej. Tęsknota i samotność – ta przynosząca gorycz, nie zaś jej siostra kierująca na drogę samopoznania i kreacji – ukazane zostały jako stan, w którym powoli drąży się ścieżka do dostrzeżenia i zaakceptowania własnych potrzeb, do tworzenia, do odczucia związku z kosmosem.

Tytułowa Niewidka to dziewczynka, która czuje się niewidzialna (myśli: „Skoro tu jestem, jakby mnie wcale nie było, to może spróbuję nie być, a wtedy się pojawię”), czeka, aż światło „zmieni się na zielone”. W tej książce, z dominacją czerni i bieli, na portrecie w mieszkaniu dziewczynka nie ma twarzy, a podpis głosi: „ktokolwiek widział, ktokolwiek wie”. Nietrudno będzie zsynchronizować się z tą opowieścią tym młodym odbiorcom i odbiorczyniom, którzy i które tracą poczucie wspólnoty, tęsknią za Wielkim Zobaczyskiem, bo dotąd oglądają świat zza szyb – domów, szkół, ekranów smartfonów. Uruchamiają się tu konteksty społeczne: pandemiczny, niewydolności psychiatrii dziecięcej, kryzysu zdrowia psychicznego wśród dzieci i młodzieży. Niewidka przez długi, długi czas musiała „nie widzieć” możliwości wyjścia ze swojego stanu, zatrzasnęła w nim. Wyjście z domu z kratami w oknach będzie dla niej jak wyjście z więzienia.

Książka Niewidka i Zobaczysko Joanny Mueller i Joanny Łańcuckiej umożliwia wielopoziomowe doświadczenie czytelnicze, na niewielkiej przestrzeni przekazanych zostaje wiele emocjonalnych i kulturowych informacji. Wpisuje się w nurty: teatru kamishibai, herstorii, baśni, picture booków, ale też powiastek filozoficznych i moralitetów. Jednocześnie jest w niej obecna radykalna świeżość. Nie tylko przez tę podwójność formy – książki-pudełka z planszami, ale także przez podjęty temat – będzie ona wartościowym nabytkiem dla szkolnych bibliotek. Umożliwi przeprowadzenie zajęć na temat osamotnienia, szukania własnego miejsca, odcięcia od ludzi i własnego świata emocji, wzięcia odpowiedzialności za życie, by „iść w Dalekie Doludzie”. Pomoże wywołać rozmowy na temat temperamentów, introwertyzmu, komunikacji, świata dzieci i dorosłych. Może stanowić „terapię ukradkową”.

Deepak Chopra, amerykański lekarz urodzony w Nowym Delhi w 1946 roku, we wstępie do książki Eddiego Sterna Jedna prosta rzecz (przeł. Barbara Szelewa), zapisał passus, którym można by skomentować również publikację Mueller i Łańcuckiej:

Trudno zaakceptować uleczenie, a najtrudniej to zrobić w przypadku leczenia umysłu. Rumi zmagał się z umysłem wypełnionym niezliczonymi, na pozór przypadkowymi myślami, a nasz dzisiejszy krajobraz mentalny, zaburzony przez gry komputerowe, media społecznościowe i internet, byłby czymś zupełnie obcym w średniowiecznej Persji czy starożytnych Indiach. […].

Kiedy William Blake chodził ulicami osiemnastowiecznego Londynu, „słabości i niedoli piętno”, które widział u mijanych przez siebie ludzi, było rezultatem „kajdan/ wykutych w ludzkiej duszy” – te słowa nękają mnie gdzieś z tyłu głowy od trzydziestu lat. Gdy umysł funkcjonuje jednocześnie jako strażnik więzienny i więzień, niewiarygodnie trudno znaleźć sposób na uśmierzenie mentalnego cierpienia.

Niewidka jest więc u początku opowieści formą istnienia dobrze zbadaną przez niemałą część młodzieży – dziewczynką z chorą duszą, otoczoną przez dorosłych mających umysły będące jednocześnie więźniami i strażnikami więziennymi. Niewidka uleczyła umysł; zaczęła od skromnych aktywności: od grania w kratach okiennych w kółko i krzyżyk, później wsłuchała się we własne tęsknoty, nie zaprzeczała im i pozwoliła im przemówić.

A książka? Od pierwszej do ostatniej planszy jest formą obecności, towarzyszenia i azylem.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.

O AUTORZE

Joanna Roszak

Urodziła się w 1981 roku. Poetka, badaczka. Pracuje jako profesor w Instytucie Slawistyki Polskiej Akademii Nauk oraz jako nauczycielka języka polskiego w jednej z poznańskich szkół. Współfundatorka i wiceprezeska Fundacji Józefa Rotblata. Ostatnio wydała: Miejsce i imię. Poeci niemieckojęzyczni żydowskiego pochodzenia, Słyszysz? Synagoga. Wychodząc spod poznańskiej synagogi przy Wronieckiej oraz Żuraw z origami. Opowieść o Józefie Rotblacie. Redaktorka wielu książek zbiorowych (poświęconych m.in. Ingeborg Bachmann, Paulowi Celanowi czy Fernandowi Pessoi). Autorka tomów poetyckich: lele, wewe, tego dnia. W Biurze Literackim opublikowała zbiory wierszy: przyszli niedokonani (2018) oraz ploso (2020), a dekadę temu – złożoną z wywiadów (m.in. z Edwardem Balcerzanem, Stanem Borysem, Krystyną Miłobędzką i Andrzejem Falkiewiczem, Ewą Sułkowską-Bierezin, Janem Stolarczykiem, Marianem Grześczakiem) – książkę W cztery strony naraz. Portrety Tymoteusza Karpowicza. Redagowała także tom esejów Tymoteusza Karpowicza, który ukazał się w 2019 roku we Wrocławiu.

Nowy europejski kanon literacki: Viola i Niebieski

nagrania / TransPort Literacki Joanna Roszak Katarzyna Skórska Matteo Bussola Resina Więcej

Głos z ulicy

recenzje / ESEJE Joanna Roszak

Impresja Joanny Roszak na temat poezji Klaudyny Saczuk, wyróżnionej w ramach projektu „Pracownie otwarte wierszem 2023”.

Niewidka i Zobaczysko – forma obecności

Joanna Roszak

O AUTORZE

Joanna Roszak

powiązania

Nowy europejski kanon literacki: Viola i Niebieski

Głos z ulicy

Rozmowy na koniec: odcinek 25 Joanna Roszak

om

Rekordy z poezją

Żywioł opowiadania

Poezja w odcinkach. Wiersze w czasach Netflixa

jak

Historia jednego wiersza: „padahastasana”

Pewne formy wolności

Om (2)

Om (1)

Romantyczność 2022

Romantyczność. Współczesne ballady i romanse inspirowane twórczością Adama Mickiewicza

Niebo w jeżynach i Magnetyczna góra

ploso

Zmyślony człowiek, Credo, Prawdziwe życie bohatera

Świat w ogniu

Co widzi, czym żyje, co kocha i traci

Lekcje lasu w poezji Tymoteusza Karpowicza

Stany wyjściowe

jak

Ploso

Szczeniak

Przyszli niedokonani

Czynny opór

Poczucie łączności

Przyszli niedokonani (2)

Przyszli niedokonani (1)

Dramat jako sufler. Przypadek Tymoteusza Karpowicza

Małe i duże dramaty Karpowicza

Kabalistyczne gęstości języka i poezja cienkiej faktury

(w)kluczenia – taka Pol(s)ka

Twórczość-elipsa

Interpretacja interpretacji. Konieczność poezji niemożliwej

Niewidka i Zobaczysko

W oku cyklonu, na ostrzu granicy

Historia jednego wiersza: Na to rwało się, rwało się Serce

Niewidka i Zobaczysko (2)

Niewidka i Zobaczysko

432 Hz

Na końcu tej łąki zaczyna się przyszłość

Genialny outsider

Magdalenki od Karpowicza