recenzje / ESEJE W duchu dadaistycznej dezynwoltury
Jakub Kornhauser
Posłowie Jakuba Kornhauzera do książki Miroljuba Todorovicia świnia jest najlepszym pływakiem, w tłumaczeniu Kingi Siewior i Jakuba Kornhausera, która ukazała się nakładem Biura Literackiego 23 marca 2020 roku.
Twórczość poetycka Miroljuba Todorovicia jest zjawiskiem wielorodnym i wielokształtnym. Na mapie współczesnej literatury serbskiej pełni funkcję zwornika odkryć międzywojennej awangardy i manifestacji sztuki konceptualnej, w tym poezji konkretnej, lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Serbski nadrealizm (Marko Ristić, Dušan Matić) i postdadaistyczny w wyrazie hipnizm (Oskar Davičo) nadały poetyce Todorovicia rozpędu i poprowadziły ją w stronę eksperymentów z jukstapozycją, swobodnymi skojarzeniami i purnonsensowym humorem. Ruchom konkretystycznym natomiast zawdzięcza ona zainteresowanie kombinatoryką, typografią i wizualnością tekstu, a szerzej – nauką i naukowością. Do tych inspiracji należy dodać jeszcze nadzwyczaj częste korzystanie z języka mediów, potocyzmów i form użytkowych.
Tak szeroko zakrojone przedsięwzięcie poetyckie znajduje odzwierciedlenie w różnorodności formalnej kolejnych zbiorów wierszy. Todorović debiutował w połowie lat sześćdziesiątych tomem planeta, który, podobnie jak kilka następnych, stanowi dowód na fascynację autora kosmosem, astronomią i teoriami łączącymi twórczość artystyczną z działalnością naukową (wariant ten nazwał później poezją scjentystyczną). Pod koniec dekady Todorović powołał do życia sygnalizm, kierunek neoawangardowy zakrojony jako transdyscyplinarna odpowiedź na kiełkujące w Europie Środkowej ruchy konceptualne (by wymienić słoweńską grupę OHO, czeskiego poetę i plastyka Jiřego Kolářa czy środowisko Fluxusu). Nazwa ruchu, wywodząca się od łacińskiego słowa signum („znak”), wskazuje kierunek działań Todorovicia. Interesuje go przede wszystkim refleksja nad możliwościami pojmowania znaków w kategoriach materialistycznych i performatywnych. A zatem nie tylko signifié, lecz także signifiant, nie tylko semantyka, lecz także wygląd i brzmienie, gest i obiekt.
W licznych manifestach publikowanych w założonym przez siebie periodyku „Signal” Todorović dawał wyraz swoim ambicjom odnowienia poezji w dobie „kryzysu znaku” (by odwołać się do określenia autorstwa Willarda Bohna). „Poezja sygnalistyczna będzie oznaczać pełne wyzwolenie energii języka” – zapowiadał w inicjującym ruch manifeście Regulae poesis z 1968 roku, by dodać po chwili: „poezję sygnalistyczną możemy definiować jako aktywność poety i maszyny, lub tylko poety, w której poprzez język (i formę graficzną) pozwala on wierszowi wyłonić się z bezkształtności rzeczy i procesów przyrody oraz poprowadzić mu dialog ze światem”. Nie bez przyczyny mówi się tu o maszynie jako współtwórcy tekstu – jednym z najczęściej używanych przez Todorovicia we wczesnych latach siedemdziesiątych modeli poetyckich jest poezja komputerowa (permutacyjna i kombinatoryczna). Korzystanie z algorytmów wprowadzanych do prototypowych programów komputerowych (jak Algol) umożliwia odsunięcie kontroli podmiotu twórczego na dalszy plan, co jest spełnieniem postulatów surrealistycznej rewolucji przedmiotów.
Tym samym ciągi wyrazów „wyplutych” przez maszynę liczącą składają się w dziwaczne zestawienia poetyckich ready-made’ów, których uspójnienie nie tyle okazuje się niemożliwe, ile po prostu jest niemożliwe w sposób immanentny. Fragmenty gazetowych enuncjacji idą ramię w ramię ze strzępami zasłyszanych na ulicy rozmów, pozycje z restauracyjnych jadłospisów nachodzą na ogłoszenia radiowe i afisze. Od tomu świnia jest najlepszym pływakiem wiersze Todorovicia wchłaniają niepoetycką materię i przeobrażają ją w kolażowe konstrukty o specyficznej melodii i rytmie skandowanych haseł. Ale to nie koniec innowacji – zgodnie bowiem z maksymą pochodzącą z manifestu Sygnalizm: „Sygnalizm optuje za absolutnym eksperymentem we wszystkich dziedzinach sztuki”. Skoro tak, to kolejną ideą, wdrażaną m.in. w książce zupa z mózgu (1982), staje się poezja technologiczna, operująca na materiale języka reklam oraz gotowych form „podkradzionych” z instrukcji obsługi czy encyklopedycznych definicji. Otrzymujemy coś w stylu minimalistycznych anonsów podawanych w beznamiętnym stylu, jak gdyby wiersz miał być próbą opisania świata od zera, powołania do życia zapoznanych przedmiotów. To raz. Dwa – to arcyciekawy cykl abc miroljuba todorovicia, którego bohater zostaje zreifikowany i jako produkt włączony w porządek ekonomiczny. Stawka tych zabiegów jest podwójna: z jednej strony mamy tu drwiny z konsumpcjonistycznego stylu bycia, z drugiej jednak sugestię koniecznego współdziałania estetycznych poszukiwań i zaangażowania społecznego.
Tę dychotomię Todorović rozważał także na polach performatywnych. Od początku lat siedemdziesiątych poświęcił się manifestacjom poetyckim, zwanym przez siebie poezją gestualną. Mowa o cyklu performansów wykonywanych na belgradzkim wzgórzu Kalemegdan, podczas których owijał się taśmą z wydrukami komputerowymi, zakładał na głowę foliowe worki z kaligramami, tworzył obiekty-instalacje przy użyciu papierowych tacek i samoprzylepnych liter. Akcje takie jak Węzeł gordyjski przyniosły mu sporą popularność w międzynarodówce konceptualistycznej, co zaowocowało zwróceniem się w stronę nowych form wyrazu – takich jak choćby mail-art, z powodzeniem uprawiany przez Todorovicia w latach osiemdziesiątych, a także eksperymenty z tworzeniem poetyckich artefaktów i umieszczaniem ich w przestrzeni miejskiej.
Oczywiście nie znaczy to, że bardziej zachowawcze, by tak rzec, modele twórczości poetyckiej poszły w odstawkę. Przeciwnie, Miroljub Todorović należy do najbardziej płodnych twórców literackiej awangardy w Serbii; jest autorem kilkudziesięciu tomów wierszy, licznych książek prozatorskich i eseistycznych, autorem wielu wystaw swojej poezji wizualnej i graficznej. Zresztą właśnie jako w pierwszym rzędzie poeta konkretny i wizualny Todorović zaistniał dotychczas w polskim przekładzie – wybór jego tekstów wszedł w skład antologii Tragarze zdań. Antologia młodej poezji serbskiej, zredagowanej i przełożonej przez Juliana Kornhausera, a wydanej w Wydawnictwie Literackim w 1983 roku. W niniejszej książce znalazły się wiersze pochodzące z cykli, które powstawały w latach sześćdziesiątych oraz siedemdziesiątych i weszły w skład różnych tomów poetyckich (tytuły tych cykli wyodrębniliśmy w spisie treści). Chcieliśmy w ten sposób ukazać nieco inne oblicze Todorovicia, akcentując jego predylekcję do tworzenia wierszy z gotowych, przechwyconych z różnych stron materiałów, wierszy-hybryd i wierszy-instrukcji, które brzmią jak ogłoszenia płynące z dworcowych głośników, przefiltrowane przez anachroniczne zeszyty ćwiczeń i katalogi reklamowe. Do tego rozsypane i ułożone na nowo w duchu dadaistycznej dezynwoltury. Dezynsekcją i deratyzacją.

O AUTORZE
Jakub Kornhauser
Literaturoznawca, poeta, eseista, tłumacz. Adiunkt na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, współtworzy Ośrodek Badań nad Awangardą oraz Centrum Badań Przekładoznawczych przy Wydziale Polonistyki UJ. Autor książek o literaturze, tomów poetyckich i eseistycznych. Laureat Nagrody Szymborskiej za Drożdżownię (2016) i Nagrody Znaczenia za książkę z esejami Premie górskie najwyższej kategorii (2021), za którą nominowany był także do Nagrody Literackiej Gdynia. Przekłada literaturę awangardową z francuskiego, rumuńskiego i serbskiego (m.in. książki Dumitru Crudu, Gherasima Luki, Gellu Nauma, Miroljuba Todorovicia). Za przekłady nominowany m.in. do nagrody Europejski Poeta Wolności (2018) i Nagrody Literackiej Gdynia (2021). Prowadzi serie wydawnicze (awangarda/rewizje – Wydawnictwo UJ; Rumunia Dzisiaj – Universitas; wunderkamera – Instytut Mikołowski). Redaktor „Nowej Dekady Krakowskiej” i „Romanica Cracoviensia”, były członek redakcji „Literatury na Świecie”.
powiązania
Romantyczność 2022
nagrania / TransPort Literacki
Aleksandra Byrska
Aleksandra Kasprzak
Antonina Tosiek
Artur Burszta
Daniel Tamkun
Helena Burdzińska
Jacek Dehnel
Jakub Kornhauser
Jakub Pszoniak
Joanna Mueller
Joanna Roszak
Karol Maliszewski
Karolina Sałdecka
Katarzyna Szaulińska
Łukasz Cabajewski
Maria Krzywda
Michał Domagalski
Miłosz Biedrzycki
Natalia Malek
Czytanie z książki Romantyczność. Współczesne ballady i romanse inspirowane twórczością Adama Mickiewicza w ramach festiwalu TransPort Literacki 27.
WIĘCEJ
Prawdziwa awangarda życia się nie boi
recenzje / ESEJE Jakub Kornhauser
Recenzja Jakuba Kornhausera, towarzysząca premierze książki Głodni Iwony Bassy, wydanej w Biurze Literackim 1 maja 2023 roku.
WIĘCEJ
„Jeden poeta w domu wystarczy”
debaty / ANKIETY I PODSUMOWANIA Jakub Kornhauser
Odpowiedzi Jakuba Kornhausera na pytania Tadeusza Sławka w „Kwestionariuszu 2022”.
WIĘCEJ
Kobalt
utwory / zapowiedzi książek Claudiu Komartin
Jakub Kornhauser
Fragmenty zapowiadające książkę Kobalt Claudiu Komartina w tłumaczeniu Jakuba Kornhausera, która ukaże się w Biurze Literackim 25 lipca 2022 roku.
WIĘCEJ
Lipowicz armatohaubica
recenzje / ESEJE Jakub Kornhauser
Impresja Jakuba Kornhausera na temat prozy Marty Lipowicz, laureatki pierwszej edycji Połowu prozatorskiego.
WIĘCEJ
W krainie białych plam
wywiady / O KSIĄŻCE Jakub Kornhauser
Wacław Rapak
Rozmowa Jakuba Kornhausera z Wacławem Rapakiem towarzysząca premierze książki Meskalina i muzyka Henriego Michaux, wydanej w Biurze Literackim 15 listopada 2021 roku.
WIĘCEJ
Podskórna rewolucyjność
recenzje / KOMENTARZE Jakub Kornhauser
Wacław Rapak
Komentarz Jakuba Kornhausera i Wacława Rapaka towarzyszący premierze książki Meskalina i muzyka Henriego Michaux w ich przekładzie, wydanej w Biurze Literackim 15 listopada 2021 roku.
WIĘCEJ
Meskalina i muzyka (2)
utwory / zapowiedzi książek Henri Michaux
Jakub Kornhauser
Wacław Rapak
Fragmenty zapowiadające książkę Meskalina i muzyka Henriego Michaux w tłumaczeniu Jakuba Kornhausera i Wacława Rapaka, która ukaże się w Biurze Literackim 15 listopada 2021 roku.
WIĘCEJ
Kulpa szybowiec
recenzje / ESEJE Jakub Kornhauser
Impresja Jakuba Kornhausera na temat prozy Patryka Kulpy, laureata pierwszej edycji Połowu prozatorskiego.
WIĘCEJ
Meskalina i muzyka
utwory / zapowiedzi książek Henri Michaux
Jakub Kornhauser
Wacław Rapak
Fragment zapowiadający książkę Meskalina i muzyka Henri Michaux, w przekładzie Wacława Rapaka i Jakuba Kornhausera, która ukaże się 15 listopada 2021 roku.
WIĘCEJ
Bassa torpeda
recenzje / ESEJE Jakub Kornhauser
Impresja Jakuba Kornhausera na temat prozy Iwony Bassy, laureatki pierwszej edycji Połowu prozatorskiego.
WIĘCEJ
Nieobecność, czyli o mozaice braków
wywiady / O KSIĄŻCE Jakub Kornhauser
Krzysztof Chronowski
Rozmowa Jakuba Kornhausera z Krzysztofem Chronowskim, towarzysząca premierze książki Nieobecność, wydanej w Biurze Literackim 6 września 2021 roku.
WIĘCEJ
Książki z Biura: Odcinek 8 świnia jest najlepszym pływakiem
nagrania / Między wierszami Jakub Kornhauser
Miroljub Todorović
Ósmy odcinek cyklu Książki z Biura. Nagranie zrealizowano w ramach projektu Kartoteka 25.
WIĘCEJ
Klasyka europejskiej poezji: Blake, Espriu, Todorović, Župančič
nagrania / Stacja Literatura Filip Łobodziński
Jakub Kornhauser
Jakub Skurtys
Joanna Orska
Miłosz Biedrzycki
Miroljub Todorović
Oton Župančič
Salvador Espriu
Tadeusz Sławek
William Blake
Spotkanie wokół książek Wyspa na Księżycu Williama Blake’a, świnia jest najlepszym pływakiem Mirjoluba Todorovicia, Kielich upojenia Otona Župančiča oraz Skóra byka Salvadora Espriu z udziałem Tadeusza Sławka, Jakub Kornhauser, Miłosza Biedrzyckiego, Filipa Łobodzińskiego, Joanny Orskiej i Jakuba Skurtysa w ramach festiwalu Stacja Literatura 25.
WIĘCEJ
Wyzwolenie języka
wywiady / O KSIĄŻCE Jakub Kornhauser
Kinga Siewior
Miroljub Todorović
Rozmowa Kingi Siewior i Jakuba Kornhausera z Miroljubem Todoroviciem, towarzysząca wydaniu książki Miroljuba Todorovicia świnia jest najlepszym pływakie, w tłumaczeniu Kingi Siewior i Jakuba Kornhausera, która ukazała się nakładem Biura Literackiego 23 marca 2020 roku.
WIĘCEJ
Świnia jest najlepszym pływakiem (2)
utwory / zapowiedzi książek Jakub Kornhauser
Kinga Siewior
Miroljub Todorović
Fragment zapowiadający książkę Miroljuba Todorovicia Świnia jest najlepszym pływakiem, w tłumaczeniu Kingi Siewior i Jakuba Kornhausera, która ukaże się nakładem Biura Literackiego 23 marca 2020 roku.
WIĘCEJ
Świnia jest najlepszym pływakiem (1)
utwory / zapowiedzi książek Jakub Kornhauser
Kinga Siewior
Miroljub Todorović
Fragment zapowiadający książkę Miroljuba Todorovicia Świnia jest najlepszym pływakiem, w tłumaczeniu Jakuba Kornhausera i Kingi Siewior, która ukaże się nakładem Biura Literackiego 23 marca 2020 roku.
WIĘCEJ
Wiersz doraźny: Dzień gniewu
utwory / premiery w sieci Grzegorz Wróblewski
Jakub Kornhauser
Joanna Mueller
Karol Maliszewski
Przemysław Owczarek
Zbigniew Machej
Pozakonkursowy zestaw „Wierszy doraźnych 2018” autorstwa Jakuba Kornhausera, Zbigniewa Macheja, Karola Maliszewskiego, Joanny Mueller, Przemysława Owczarka, Grzegorza Wróblewskiego.
WIĘCEJ
Obiekty kontra kobiety: panoptika i wunderkamery
debaty / ANKIETY I PODSUMOWANIA Jakub Kornhauser
Głos Jakuba Kornhausera w debacie “Jaką Pol(s)kę zobaczyli z drugiej strony lustra”.
WIĘCEJ
Książki z Biura: Odcinek 8 świnia jest najlepszym pływakiem
nagrania / Między wierszami Jakub Kornhauser
Miroljub Todorović
Ósmy odcinek cyklu Książki z Biura. Nagranie zrealizowano w ramach projektu Kartoteka 25.
WIĘCEJ
Wyzwolenie języka
wywiady / O KSIĄŻCE Jakub Kornhauser
Kinga Siewior
Miroljub Todorović
Rozmowa Kingi Siewior i Jakuba Kornhausera z Miroljubem Todoroviciem, towarzysząca wydaniu książki Miroljuba Todorovicia świnia jest najlepszym pływakie, w tłumaczeniu Kingi Siewior i Jakuba Kornhausera, która ukazała się nakładem Biura Literackiego 23 marca 2020 roku.
WIĘCEJ
Co sygnalizuje wąż?
recenzje / ESEJE Joanna Orska
Recenzja Joanny Orskiej, towarzysząca wydaniu książki Miroljuba Todorovicia świnia jest najlepszym pływakiem, w tłumaczeniu Kingi Siewior i Jakuba Kornhausera, która ukazała się nakładem Biura Literackiego 23 marca 2020 roku.
WIĘCEJ
Świnia jest najlepszym pływakiem (2)
utwory / zapowiedzi książek Jakub Kornhauser
Kinga Siewior
Miroljub Todorović
Fragment zapowiadający książkę Miroljuba Todorovicia Świnia jest najlepszym pływakiem, w tłumaczeniu Kingi Siewior i Jakuba Kornhausera, która ukaże się nakładem Biura Literackiego 23 marca 2020 roku.
WIĘCEJ
Świnia jest najlepszym pływakiem (1)
utwory / zapowiedzi książek Jakub Kornhauser
Kinga Siewior
Miroljub Todorović
Fragment zapowiadający książkę Miroljuba Todorovicia Świnia jest najlepszym pływakiem, w tłumaczeniu Jakuba Kornhausera i Kingi Siewior, która ukaże się nakładem Biura Literackiego 23 marca 2020 roku.
WIĘCEJ