Poezja może mniej niż serial na Netflixie

Czy mam uwie­rzyć w to, że według więk­szo­ści czy­tel­ni­ków książ­ka, jej lek­tu­ra, jej udział w tak zwa­nym życiu koń­czy się zaraz po jej zamknię­ciu? Czas pomię­dzy począt­kiem lek­tu­ry i jej wyga­śnię­ciem, to czas, w któ­rym musi sobie dać radę, uza­sad­nić sens swo­je­go ist­nie­nia? Znacz­nie więk­szą szan­sę daje­my w takim razie innym wymia­rom sztu­ki, nie wią­żąc z nią tak dużych ocze­ki­wań i wyma­gań, jakie wią­że­my cho­ciaż­by z poezją. Sztu­ka jako obraz, insta­la­cja, przed­sta­wie­nie, film, serial wybrzmie­wa­ją w naszej wspól­nej rze­czy­wi­sto­ści dłu­go i w naj­mniej ocze­ki­wa­nych momen­tach; niko­mu nie prze­szka­dza myśle­nie, że za ich pomo­cą moż­na pro­wa­dzić istot­ną roz­mo­wę. Poezja jed­nak jest na cen­zu­ro­wa­nym. Pomy­śla­łam o tym, kie­dy czy­ta­jąc na stro­nach Biu­ra Lite­rac­kie­go roz­mo­wę Dawi­da Mate­usza z Kon­ra­dem Górą, po raz kolej­ny tra­fi­łam na suge­stię, że być może (helas!) nie da się nic wyra­zić, o nic zaape­lo­wać, a tak­że nic zmie­nić taką for­mą, jaką sta­no­wi dłu­gi poemat Nie. Jak wia­do­mo mate­ria poema­tu – nenii dla ofiar zawa­le­nia się fabry­ki Rana Pla­za – wyni­ka­ła z inten­cji, któ­rą moż­na by okre­ślić spo­łecz­ną lub inter­wen­cyj­ną. Wia­do­mo rów­nież, że Dawid Mate­usz to autor, któ­ry jak naj­bar­dziej takim inten­cjom poezji kibi­cu­je. Z pytań, jakie sta­wia Górze – o to na przy­kład, czy poeta ma jakie­goś rze­czy­wi­ste­go zna­jo­me­go, pra­cu­ją­ce­go w H&M, a więc w grun­cie rze­czy o to, czy uda­ło mu się poprzez Niezmie­nić czy­jeś życie – wnio­sko­wać jed­nak muszę, że poezję pod­da­je naj­ostrzej­sze­mu w ogó­le kry­te­rium, jeśli cho­dzi o jej moż­li­wo­ści dzia­ła­nia… Kry­te­rium to zakła­da moż­li­wość wycią­gnię­cia na świa­tło dzien­ne ano­ni­mo­we­go pra­cow­ni­ka H&M i oce­nie­nia spo­so­bu jego bory­ka­nia się ze świa­tem z pew­ne­go rodza­ju „wyso­ko­ści”. Poezja może mniej niż serial na Net­fli­xie? Para­dok­sal­nie dzie­je się tak dla­te­go, że oglą­da­jąc serial, łatwo czy­ni­my go swo­ją wła­sno­ścią, nie uru­cha­mia­jąc przy tym tak poważ­nych pre­ten­sji zarów­no pod adre­sem jego twór­ców (odbior­ców, boha­te­rów). Rozu­mie­my miej­sce seria­lu w prze­strze­ni spo­łecz­nej, rozu­mie­my to, co serial robi. Być może wła­śnie dla­te­go dzię­ki seria­lom uda­je się coś, co nie uda­je się obec­nie poetyc­kiej książ­ce – kształ­cą swo­ją publicz­ność, stop­nio­wo ją prze­ko­nu­ją do pew­nych postaw, mogą też słu­żyć za narzę­dzie kon­sump­cyj­nej czy poli­tycz­nej pro­pa­gan­dy. Poezję tym­cza­sem docią­ża się w Pol­sce naj­wyż­szą wagą i jed­no­cze­śnie, z tego same­go powo­du, darzy się ją naj­wyż­szą (wynie­sio­ną ze szko­ły) podejrz­li­wo­ścią. W ten spo­sób gwa­ran­tu­je się jej zna­cze­nie i jed­no­cze­śnie… zna­cze­nie się jej odbie­ra. Więk­szo­ści nie tyl­ko mło­dych odbior­ców jej funk­cja kul­tu­ro­wa koja­rzy się z połą­czo­ny­mi rola­mi nauczy­cie­la i poli­cjan­ta. Pol­ski poeta zmu­szo­ny jest pisać pomi­mo tego. Kontr­kul­tu­ra – jako rewo­lu­cja tak­że w spra­wie rze­czy­wi­stej demo­kra­ty­za­cji sztu­ki – nie­ste­ty nie odzy­ska­ła poezji dla Pola­ków; nie mogła tak­że naj­wy­raź­niej uczy­nić tego jaskół­ka lat 90. Nic dziw­ne­go, że nuty, jakie sły­chać w roz­mo­wie ze stron Biu­ra są wię­cej niż roz­po­zna­wal­ne: to nie­co gniew­ne znie­chę­ce­nie poety i gorz­ka iro­nia kry­ty­ka, tak­że prze­cież auto­ra i to nie naj­ła­twiej­szej liry­ki.

Poezja nie jest w Pol­sce czę­ścią zwy­kłej prak­ty­ki – stąd może towa­rzy­szą­cy jej nimb spra­wy wznio­słej, ska­za­nej na nie­po­wo­dze­nie. U korze­ni pro­ble­mu ze zja­wi­skiem wier­sza o głę­bo­ko etycz­nej inten­cji, takie­go jak w twór­czo­ści Kon­ra­da Góry, tkwi brak prze­ko­na­nia co do tego, że w poezji zacho­dzi pro­duk­cja jak­kol­wiek poję­tej real­no­ści. Stu­den­ci na polo­ni­sty­ce, wie­dząc już zawcza­su, że poezja to for­ma dzi­wacz­na i że do inte­lek­tu­al­nych zabaw czy ćwi­czeń się nie nada­je (moż­na ją bowiem tyl­ko „zro­zu­mieć”), dzi­wią się jesz­cze bar­dziej, kie­dy oka­zu­je się, że tek­sty mogą jed­nak ich doty­czyć i kie­dy zaczy­na­ją ich „doty­kać” na naj­róż­niej­sze spo­so­by. Moje roz­cza­ro­wa­nie więc budzi roz­mo­wa poetów, w któ­rej wybrzmie­wa wyco­fy­wa­nie się poezji – któ­ra inte­re­su­je się świa­ta­mi czy­tel­ni­ków, a nie tyl­ko stwa­rza wła­sne świa­ty – na zabez­pie­cza­ne pol­ską tra­dy­cją sta­no­wi­ska: wie­dzą­cych lepiej, mają­cych rację i pra­wo sądzić – a jed­nak nie­do­ce­nio­nych, nie­zro­zu­mia­nych i nie­zbyt szczę­śli­wych. Taka zre­zy­gno­wa­na posta­wa spla­ta się w jed­no z roman­tycz­nym marze­niem – że coś jed­nak samo z sie­bie się wyda­rzy czy zmie­ni… Że znaj­dzie się magicz­ny owoc: czy­tel­nik, czy­tel­nicz­ka czy czy­tel­ni­cza wspól­no­ta, dzię­ki któ­rej zawi­ły język poezji się „spo­lsz­czy”…

Gdy­by porzu­cić te marze­nia, powie­dzieć by moż­na – dla eks­pe­ry­men­tu – że podob­nie jak wie­lu twór­ców Kon­rad Góra upra­wia poezję, dla­te­go że świet­nie potra­fi to robić. Że jest rze­mieśl­ni­kiem, jakich mało. Że upra­wia ją tak­że mię­dzy inny­mi dla­te­go – jeśli mogę sobie pozwo­lić na uogól­nie­nie – że głę­bo­ko doty­ka go wszech­obec­ne cier­pie­nie. Może nawet liczy, że jego poezja oka­że się lekar­stwem dla czy­jejś duszy? Że kogoś do-słow­nie „nakar­mi” albo „okry­je”? Podob­nie dzia­łać ma powiast­ka ludo­wa, odna­le­zio­na w dzien­ni­kach Jirze­go Kola­rza, roz­po­czy­na­ją­ca poemat Nie: o „mysz­ce naszej wier­nej towa­rzysz­ce” – o świe­cie jak z dzie­cię­ce­go rysun­ku, któ­ry roz­pa­da się, pogrą­ża­jąc w nie­uchron­nej żało­bie. Cie­ka­we, że ta histo­ryj­ka prze­czy­ta­na gło­śno przed tak moc­no sfrag­men­ta­ry­zo­wa­nym tek­stem – samo-repe­tu­ją­cym się i zaci­na­ją­cym mecha­ni­zmem, w któ­rym ból oka­zu­je się po pro­stu nie do ogar­nię­cia – oddzia­łu­je na słu­cha­czy zawsze w taki sam spo­sób. Skła­nia do współ­uczest­nic­twa, do współ-bycia, cho­ciaż w trak­cie lek­tu­ry 1130 dys­ty­chów Nie jaka­kol­wiek wspól­no­ta jest wła­ści­wie wyklu­czo­na. Osu­wa­my się po gru­zach, któ­re pię­trzy poemat, natra­fia­jąc raz po raz na frag­men­ty daw­nych kon­struk­cji, nie­słu­żą­cych już nicze­mu; na to, co iden­ty­fi­ku­je­my jako śla­dy ludz­kiej pra­cy. Nie jest pomni­kiem robot­nic: jego funk­cja jest zara­zem oczy­wi­sta i cał­ko­wi­cie zagad­ko­wa, tak jak funk­cja pomni­ka. Może dzia­ła­nie poezji – albo sama zasa­da i powód upra­wia­nia sztu­ki – powi­nien być uzna­wa­ny za znacz­nie prost­szy, znacz­nie bar­dziej oczy­wi­sty, niż zwy­kło się przyj­mo­wać? W naszej per­spek­ty­wie nie­ste­ty poezja wyda­je się czymś spo­łecz­nej zasa­dzie zupeł­nie obcym; jej upra­wia­nie odby­wa się na mar­gi­ne­sach (w zaba­wie, roz­ryw­ce, edu­ka­cji), a pie­nią­dze sta­ły się jedy­nym real­nym wyznacz­ni­kiem jej uży­tecz­no­ści i waż­no­ści.

Mia­łam napi­sać jed­nak recen­zję z Kalen­da­rza majów– nowej książ­ki Kon­ra­da Góry – a nie sku­piać się na tym, o czym roz­ma­wia­ją poeci, praw­do­po­dob­nie tyl­ko nie­świa­do­mie ule­ga­ją­cy dia­lo­gicz­nym sche­ma­tom, któ­re się pomię­dzy nimi, w związ­ku z pod­ję­tym tema­tem, wyge­ne­ro­wa­ły. Trud­no jed­nak napi­sać o tym tomie tak­że poza kon­tek­stem tej zasad­ni­czej roz­mo­wy o sen­sie i powo­dach (domnie­ma­nej czy też praw­dzi­wej) inter­wen­cyj­no­ści poezji, o któ­rych z Górą nie­ustan­nie roz­ma­wia­ją wszy­scy kry­ty­cy. Nie, w każ­dym calu prze­ra­sta­ją­ce wszyst­ko, cze­go moż­na było ocze­ki­wać od poezji i co moż­na w ogó­le o niej powie­dzieć – i to nie tyl­ko w polu twór­czo­ści auto­ra – tak­że z koniecz­no­ści usta­na­wia kon­tekst dla Kalen­da­rza, któ­ry wyglą­da jak zestaw wier­szy zbie­ra­nych z pew­nym tru­dem, powo­li – i jak­by we efek­cie wyci­szo­nych lirycz­nie „ofia­ro­wań”, czę­sto tutaj zwią­za­nych ze śmier­cią zwie­rzę­cą. Nawet wiersz Trzy lata, od któ­re­go zaczę­ła­bym jego lek­tu­rę, doty­czy wła­śnie tego poema­tu:

Wyszczer­bił klucz,
prze­je­bał klucz,
roz­wią­zał klucz,
pro­fi­lo­wał klucz.

Trzy lata odbie­ra­łem sobie to sło­wo od ust.
Napi­sa­łem popsu­ty poemat o zawa­lo­nej fabry­ce,
w któ­rym wymie­niam każ­dą skła­do­wą domu,
o jakiej pamię­ta­łem – i nie znisz­czy­łem go,
a przez to stra­ci­łem – a ono jed­no tam nie wybrzmie­wa.

W typo­wy dla Góry spo­sób Trzy lata to wiersz rze­mieśl­ni­ka bez pra­cy. Na pew­no nale­żał­by się jego poezji szkic o tym, jak funk­cjo­nu­ją w niej rze­czy­wi­ste przed­mio­ty – przede wszyst­kim narzę­dzia, ale tak­że roz­ma­ite „więź­by”, „wie­chy”, „kable”, „pły­ty wió­ro­we” czy „klu­cze” – zazwy­czaj wyab­stra­ho­wa­ne. Tak jak w tek­ście powy­żej, ich miej­sce i funk­cja zosta­ją opa­trzo­ne co naj­mniej dwu­krot­nym zaprze­cze­niem, odsy­ła­ją­cym je w efek­cie w nicość, w swe­go rodza­ju nie­do­ko­na­nie wyni­ka­ją­ce i z ich dys­funk­cyj­no­ści, i z dys­funk­cyj­no­ści świa­ta, któ­ry za ich pomo­cą moż­na by prze­bu­do­wać (sło­wo „klucz” było od ust odję­te, więc nie zosta­ło wygło­szo­ne, a potem znisz­czo­ne, a w koń­cu też stra­co­ne, więc teraz nie wybrzmie­wa). Przed­mio­ty dzia­ła­ją tu jak sur­re­ali­stycz­ne rze­czy zna­le­zio­ne, współ­twór­cy „śmiesz­nych zda­rzeń” – u Góry zazwy­czaj wyjąt­ko­wo nie­śmiesz­nych albo śmiesz­nych w raczej gro­te­sko­wo-dra­ma­tycz­ny spo­sób. Rze­czy oka­zu­ją się nazwa­mi, z któ­rych moż­na budo­wać wier­sze; nazwy są tak­że pew­ne­go rodza­ju narzę­dzia­mi budu­ją­cy­mi czy też re-pro­du­ku­ją­cy­mi rze­czy­wi­stość. Mocą takie­go sur­re­ali­stycz­ne­go zbie­gu oko­licz­no­ści, przy­spa­rza­ją­ce­go jed­nak podró­żu­ją­ce­mu rze­czy­wi­ste­go bólu w całym wymia­rze rze­czy­wi­ste­go, nazew­ni­cze­go skan­da­lu, jest na przy­kład odkry­cie z jed­ne­go z koń­co­wych wier­szy tomu: oka­zu­je się, że pętla auto­bu­so­wa Zgo­rze­li­sko (któ­re zosta­ło tak nazwa­ne ze wzglę­du na jesz­cze pru­ską histo­rię spa­la­nia tam miej­skich odpa­dów i ciał zwie­rzę­cych) poprze­dzo­ny jest przy­stan­kiem J. Pala­cha: „i naj­moc­niej w całym/ życiu wte­dy i aż do teraz czu­łem się nie­zro­zu­mia­ny”.  Powie­dzieć by się chcia­ło, że w per­spek­ty­wie poezji Góry sło­wa są być może celo­wo zdys­funk­cjo­na­li­zo­wa­ne – nie mogą two­rzyć sen­sów, czę­sto tak­że zdań, pod­da­wa­ne są porząd­kom wycią­ga­ją­cym je poza nor­mę spo­łecz­ną, któ­ra sama w sobie tyl­ko pozor­nie nada­je się do prze­ka­zy­wa­nia istot­nych infor­ma­cji o świe­cie, naj­czę­ściej pozo­sta­jąc środ­kiem do mani­fe­sto­wa­nia głę­bo­kiej, samo­uspra­wie­dli­wia­ją­cej się wobec świa­ta obo­jęt­no­ści. To, jak coś zosta­je nazwa­ne, jest tyl­ko czub­kiem lodo­wej góry.

Kalen­darz majów jest zaska­ku­ją­co roz­pro­szo­ny, tak jak­by tek­sty zosta­ły z nie­go powy­rzu­ca­ne – cho­ciaż Góra wła­ści­wie nigdy nie skła­dał swo­ich ksią­żek w prze­my­śla­ne cykle, rozu­mie­jąc je jako ści­śle poję­te cało­ści. Gęste wier­sze z pierw­szej czę­ści, przy­po­mi­na­ją­ce swo­ją struk­tu­rą Pokój widzeń czy nawet Requ­iem, mogły­by roz­po­czy­nać kil­ka tomów. Moc­ny akcent w książ­ce sta­no­wi gru­pa odno­szą­ca się na roz­ma­ite spo­so­by do cenio­nych przez Górę poetyc­kich związ­ków. To wiersz dla „Paw­ła Cela­na”, dwa moc­ne tek­sty napi­sa­ne jako hołd dla Świrsz­czyń­skiej („Małp­ka i maska”, „Win­ne”), wiersz „Ticho” – wraz z mot­tem do Kalen­da­rza majówwska­zu­ją­cy na kolej­ną cze­ską inspi­ra­cję poety ‒ Básníka Ticho. W dru­giej czę­ści Kalen­da­rzaznaj­du­je się parę wier­szy-wspo­mnień, napi­sa­nych bez mała nar­ra­cyj­nie. Poja­wia­ją się tam kon­kret­ne daty – moż­na je trak­to­wać jako punk­ty wyj­ścia dla poetyc­kich pomy­słów, co nasu­wa myśl, że w całej książ­ce wier­sze ukła­da­ją się jak poje­dyn­cze dni. Sta­no­wią przy­pad­ki z „dłu­giej rachu­by cza­su”, przy czym nie może­my być pew­ni, od jakie­go momen­tu czy dnia powin­ni­śmy zacząć odli­czać, żeby im nadać war­tość – tak jak w przy­pad­ku poetyc­kiej infor­ma­cji o typ­ku wytwa­rza­ją­cym z gip­su pię­cio­zło­tów­ki, któ­re następ­nie zni­ka­ły w kie­sze­niach dile­rów. Daty i wyda­rze­nia dzia­ła­ją podob­nie jak narzę­dzia – jako już nie-zna­czą­ce, ale jesz­cze mate­rial­ne sym­bo­le-sło­wa, zato­pio­ne w wier­szu w ocze­ki­wa­niu na ciąg dal­szy. W wier­szu „I ja” tak dzia­ła inci­pit: „Pół bie­dron­ki wpa­dło mi do pociągu/ mię­dzy sta­cją Dłu­go­łę­ka a Psie Pole”, współ­gra­ją­cy z zakoń­cze­niem: „I ja/ nie powiem wam, któ­re”. Góra jed­nak nie dookre­śla, nie wywo­dzi nigdy owych cią­gów dal­szych swo­ich sko­ja­rzeń czy histo­rii: jak­by jego natu­rą sta­ło się raczej powta­rza­nie czy też wytwa­rza­nie zepsu­tych kata­lo­gów i serii, zaplą­ty­wa­nych w pętle dzię­ki mniej lub bar­dziej skom­pli­ko­wa­ne­mu pomy­sło­wi na refren. Jak­by uwa­żał, że w świe­cie, w jakim żyje­my, nic w ogó­le nie nale­ży budo­wać. Ewen­tu­al­nie nisz­czyć może ten, któ­ry na każ­dym kro­ku napo­ty­ka znisz­cze­nie; nie­nisz­cze­nie pozo­sta­je prze­cież zdra­dą wobec znisz­czo­nych, wobec nie­ży­ją­cych i wobec tego, co się zwy­kle nie uda­je. Towa­rzy­szy temu obser­wa­cja natu­ry.