Negatywność

“Jestem cieniem/ opowiadam historie./ moczę spławik w stawie/ w którym ucichł jej oddech” – pisze Mariusz Grzebalski w wierszu “Legenda”. Czytam Niepiosenki i coraz bardziej zdaję sobie sprawę, że niezwykle trudno cokolwiek o nich powiedzieć, dopóki pragnie się pozostać w roli krytyka literatury. Bo w zasadzie nie do końca wiadomo, dlaczego te wiersze powstały. W poezji Grzebalskiego zawsze było miejsce dla historii o “jakichś ludziach”. W Niepiosenkach jest go całkiem sporo. W poezji Grzebalskiego nigdy nie dochodziło do bezpośredniego przedstawiania doświadczeń opowiadającego. W Niepiosenkach nie przestał on być w pierwszym rzędzie zdającym relacje obserwatorem, funkcjonującym na marginesie własnego wiersza. Brak jednak tego elementu, który zazwyczaj powodował, że teksty autora Negatywu posiadały zdecydowane piętno artystyczności. Poznański poeta zawsze więc pracował w przestrzeni zdania bardzo bliskiego zwykłej mowie; jednocześnie było to często zdanie aforystyczne, ogładzone, starannie dopracowane. Ładne, nawet jeśli miało powodować odrazę i najczęściej trzymane w ryzach klasycznego podziału na strofy. Niepiosenki napisane zostały tymczasem w braku zaufania do poezji i do poetyckiego słowa. Nie oznacza to, co prawda, że zmienił się styl wiersza; trzeba by raczej powiedzieć, że to, co wcześniej odbywało się u Grzebalskiego poprzez poezję i dzięki poezji, teraz dzieje się jakby pomimo niej. Jak gdyby dążyło się tu przede wszystkim do dewaluacji słów, sensów – obniżenia wartości samego wiersza jako medium ekspresji tego, co dla mówiącego najistotniejsze.

Dlatego w Niepiosenkach mówi się wierszem, choć tak naprawdę wierszem się w dużym stopniu gardzi. Wiersze to tak naprawdę szlagiery, kształtujące się wokół zbyt poważnych – jak na wiersz – kwestii. Tekst staje się wierszem niejako w opozycji do tego, o czym próbuje się nas w Niepiosenkach powiadomić. Dobrze ten stan wyraża fragment tekstu “Chciałoby się powiedzieć”:

ale się milczy, patrząc nieco cynicznie.
Słowa jak insekty nad świeżą ranką sensu

(chciałoby się powiedzieć). Niewidoczny biegun
przyciąga je i odpycha, przyciąga i odpycha.

Sedno rzeczy tkwi nieporuszone w przepastnych
sztolniach ludzkiego kosmosu. Tu, nad brzegiem,

który jest czymś więcej – czym, okoniu? –
niż brzeg jeziora, mam do powiedzenia

mniej niż liść, mniej niż martwa mysz polna,
którą podnosisz do oczu, ciekawska dziewczynko.

To ciekawe, że nigdy chyba wiersze Grzebalskiego nie były tak wyraziście autotematyczne, a jednocześnie tak bardzo nie chciały być wierszami. Dobry przykład stanowi tu krótki utwór “Z Nelly Sachs”: “Mówić o miłości/ dłuższe słowa/ zna nawet morze”. Paradoksalnie jednak – jak na tom napisany w pewnym sensie przeciwko poezji – autor całkiem sporo się nią w Niepiosenkach zajmuje. W efekcie więcej zobaczymy także ujednoliconej i osobistej perspektywy. W poprzednich książkach podmiot Grzebalskiego pozostawał kimś biorącym doraźny udział w przedstawianych sytuacjach, kimś, kto w nich jedynie poniekąd uczestniczy – choć niewątpliwe właśnie dzięki jego obecności nabierają one pewnych znaczeń i pewnych emocjonalnych odcieni. Obecnie “ja” wykrawa dla swego istnienia całkiem duży kęs wierszowej przestrzeni – po to jednak przede wszystkim, by pokazać przyczyny swej słabej obecności. Widoczne jest to w wielu tekstach, chociażby w wierszu “Co z nami, zeszyciku?”: “Dzisiaj mam tylko ciebie./ Kormoran na wiatrołapie w ciszy stroszy skrzydła./ Wszystko, czego się nauczyłem o panowaniu nad sobą, zawiodło”. Ale także w innych, bardziej dosadnych, jak “Układ”: “Chlać, brać, dawać ciała tymczasowemu fagasowi/ na tylnym siedzeniu beemki – nowa definicja szczęścia.// Ale co ty dla nas masz, kukło?/ Ściubienie przy monitorku do piątej nad ranem,/ celebrowanie sztuki, mleko dla kota?”. Swoiste podsumowanie dla tych refleksji mógłby stanowić cytat kończący “Dom z widokiem na Kiekrz”: “Kiedyś zajmowała mnie sztuka, dziś głośno myślę/ o życiu innym niż moje”.

No i cóż… i można by powiedzieć, że Niepiosenki to tylko radykalizacja tego, co do tej pory było w poezji Grzebalskiego widoczne. Z drugiej strony są w tomie miejsca, w których dystans czy momenty jasności – powiązane z rzadkimi chwilami wypoczynku wydrą-żonej, cielesnej powłoki, która “zanurza twarz w wodzie” i “patrzy uważnie i śmiało” – stają się otwartym tekstem niepokoju. “Szczury buszują w najlepsze w starej rzeźni” – pisze w jednej z “niepiosenek” autor. Być może właśnie dlatego jednym z najbardziej uderzających i pozornie tylko zdystansowanych wierszy jego nowej książki pozostaje “Zombi”.