„[Ś]mierć przyjdzie z przyszłości skokiem”

Jakub Pszo­niak: No i, słu­chaj, idę z rana do tego pacz­ko­ma­tu, bo od świ­tu SMS‑y, że ocze­ku­je do okre­ślo­nej godzi­ny, wpi­su­je kody, ska­nu­ję QR‑y, otwie­ram kolej­ne drzwicz­ki, a tu, słu­chaj, w każ­dej z prze­gró­dek inny świat! Niby lato, ale otwie­ram te drzwicz­ki, a tu zamieć. Śnieg mi w twarz wywie­wa! W dru­giej sie­dzi fry­zjer i się kła­nia, choć z wło­sa­mi u mnie nie tak dobrze jak u pod­mio­tu lirycz­ne­go. W trze­cim to, słu­chaj, sam nie uwie­rzysz. A może to nie było dziś rano, tyl­ko pół roku temu. Czy­ta­łem wów­czas nie­oszli­fo­wa­ną jesz­cze wer­sję Two­jej książ­ki. Lada moment uka­że się ona, już w osta­tecz­nym kształ­cie, na ryn­ku. Wysła­łeś już w świat SMS‑y z koda­mi odbio­ru?

Michał Janik: Myślę, że tak, a może bar­dziej: spi­sa­łem je w mia­rę moż­li­wo­ści i poda­łem dalej. Bar­dziej w ten spo­sób. Dal­szy ich los nie zale­ży już ode mnie (ile z nich zosta­nie odczy­ta­nych i w jaki spo­sób). Są róż­no­rod­ne i dobrze, to jest rzecz, o któ­rej myśla­łem w „kon­cep­cie na książ­kę poetyc­ką”. W koń­cu mają za zada­nie otwie­rać skryt­ki, a więc też choć ciut zmie­niać cyr­ku­la­cję powie­trza w roz­mo­wie o cza­sie, w któ­rym zosta­ły napi­sa­ne te wier­sze. Zresz­tą poezja bar­dziej (mimo wszyst­ko) koja­rzy mi się z otwie­ra­niem niż z zamy­ka­niem.

Zde­cy­do­wa­nie! Trac­king prze­sy­łek pole­co­nych to tom, któ­ry z róż­no­rod­no­ści uczy­ni­łeś zasa­dę, przez co jest – para­dok­sal­nie –  bar­dzo spój­ny. Opo­wiedz, pro­szę, nie­co o swo­jej meto­dzie twór­czej i kon­struk­cji tomu.

Zacznij­my od tego, że pisa­nia wier­szy się prze­cież nie wybie­ra. I sko­ro z cza­sem poja­wia się ich coraz wię­cej, to nale­ża­ło­by coś z tym zro­bić. Nale­żę do osób, któ­rych spoj­rze­nie na lite­ra­tu­rę jest bar­dzo książ­ko­we. Mało mnie obcho­dzi, kto i co opu­bli­ko­wał w jakimś cza­so­pi­śmie. Oczy­wi­ście śle­dzę dzia­łal­ność mło­do­li­te­rac­ką i nie jestem jej wro­gi. Po pro­stu to nie dla mnie. Ina­czej: nie czu­łem par­cia, by moje wier­sze się tam zna­la­zły. Zda­rza­ło się coś wysy­łać, ale to mia­ło prak­tycz­nie zawsze zna­mio­na żar­tu, gdy doni­kąd nie odsy­ła­ło. Jed­no­cze­śnie nie mia­łem myśli „pisa­nia do szu­fla­dy”. No więc książ­ka.

Trac­king prze­sy­łek pole­co­nych (TPP) – zwrot, któ­ry prze­czy­ta­łem w inter­ne­cie gdzieś przy­pad­kiem. Już samo sło­wo track, jego wie­lo­znacz­ność, paso­wa­ło mi do pew­nej czę­ści moich ist­nie­ją­cych wier­szy. Potem nale­ża­ło luź­no okre­ślić ramy cało­ści. Nie chcia­łem np. zade­biu­to­wać rodzin­ną książ­ką – w myśl zda­nia „Nie pisz o tym zbyt czę­sto, lecz pisz raz na zawsze, a będzie tak jak del­fin łagod­ny i moc­ny”. Na taką książ­kę dziś nie jest dobra pora. Podob­nie na książ­kę powią­za­ną z wła­snym zawo­dem, bo to nie było­by raczej nic przy­chyl­ne­go. Po co sobie utrud­niać coś, co tak ład­nie nazwa­no karie­rą zawo­do­wą

Od TPP był tyl­ko krok do pacz­ko­ma­tu. Potrze­bo­wa­łem cze­goś z oto­cze­nia, co jest zwią­za­ne z aktu­al­nym cza­sem. Nie mam poczu­cia, że pacz­ko­ma­ty za kil­ka dekad nie skoń­czą jak kio­ski Ruchu. Może tak, może nie.

Po pier­wot­nym uło­że­niu wier­szy czuć było, że w nie­któ­rych miej­scach są prze­strze­nie do wypeł­nie­nia. Nale­ża­ło cze­kać, aż wiersz zechce wyjść. W pew­nym momen­cie też język zaczął mówić o sobie samym. Widocz­nie tego potrze­bo­wał.

Przy­sta­łem na to.

To cie­ka­we, że wspo­mnia­łeś o swo­im zawo­dzie. Bo, mimo, że – jak dekla­ru­jesz w jed­nym z wier­szy – to nie rze­czy­wi­stość pcha Cię do pisa­nia, to w swo­jej twór­czo­ści przy­glą­dasz jej się z badaw­czą cie­ka­wo­ścią. Dookre­ślasz ją, aż chcia­ło­by się powie­dzieć, przy­kła­da­jąc do niej szkieł­ko i oko. Mie­rzysz wyso­kość traw, śnie­gu, opa­du. Nawet uoso­bio­na agre­sja przy­wdzie­wa u cie­bie far­tuch, by badać i mie­rzyć szczel­ność mózgu. Czu­ję, że two­je wykształ­ce­nie, pra­ca i idą­ca za nim pre­cy­zja nie jest tu bez zna­cze­nia. Na ile świa­do­mie korzy­stasz pisar­sko ze swo­ich far­ma­ceu­tycz­nych umie­jęt­no­ści, a na ile to kwe­stia nawy­ków?

Nie zgo­dzę się z tym wpły­wem wykształ­ce­nia. Dookre­śla­nie rze­czy­wi­sto­ści pozwo­li wyzwo­lić z przy­zwy­cza­jeń? Sam temat jest ogól­nie cie­ka­wy, wspo­mi­nasz tu o pre­cy­zji – nie wiem, czy okre­śle­nie o szkieł­ku i oku mi odpo­wia­da. W TPP bie­rze się to bar­dziej ze mnie i tro­chę z che­micz­nych kwe­stii. Mimo że od lat z che­mią mam mniej wspól­ne­go, to nadal się w niej odnaj­du­ję. W jed­nym z wier­szy poja­wia się pier­wia­stek – bizmut. Dosta­łem kie­dyś zapy­ta­nie, czy to ma zwią­zek z kwe­stią wykształ­ce­nia. Dopie­ro po chwi­li pomy­śla­łem: „Aaa… bo tego się uży­wa na rany”. Bizmut, jeśli mnie jak­kol­wiek inte­re­su­je, to pod wzglę­dem che­mii. Cie­ka­wost­ka: ponoć na samym począt­ku zapi­sy­wa­ło się bismut. Śnia­dec­ki miał wpro­wa­dzić obec­ny zapis przez „z” w Począt­kach che­mii. Wspo­mi­nam o tym, bo w kon­tek­ście tej książ­ki (bio­gra­mu) ist­nie­ją zapi­sy: Kan­sas i Kan­zas. Opo­wia­dam się za Kan­zas.

Masz mnie, przez to szkieł­ko chcia­łem nie­co zło­śli­wie prze­pu­ścić tro­chę świa­tła, żeby zro­bić w naszej roz­mo­wie malut­ki pożar. Wspo­mnia­łeś w kon­tek­ście che­mii o języ­ko­wej arche­olo­gii. Cie­ka­wie się spla­ta­ją Two­je fascy­na­cje, któ­re widać wyraź­nie w książ­ce. Czę­sto w niej „ska­czesz w prze­szłość”. Cza­sem dalej – w czas, „kie­dy nie­bo nie było nazwa­ne, zie­mia nie mia­ła imie­nia.”, cza­sem ten skok jest krót­szy. Nawet gdy piszesz o przy­szło­ści, to jest ona przy­szło­ścią obra­ca­ją­cą się w prze­szłość, „spo­koj­nie zmie­rza do czasów ruin­nych”. Już w okład­ko­wej not­ce bio­gra­ficz­nej wisi nie­po­ko­ją­co przy­szłe, nie­uchron­ne obró­ce­nie się w prze­szłość. Skąd u Cie­bie tak zde­cy­do­wa­na kon­cen­tra­cja na tym, co było?

Mam uda­wać, że nie jestem świa­do­my tego obró­ce­nia? To dostar­cza spo­ro dziw­ne­go luzu. Mówię tutaj o sko­ku, bo w prze­szłość moż­na jedy­nie ska­kać. To nie jest dro­ga, któ­rą da się przejść. Stąd gło­sy ludzi, że histo­ria nicze­go nas nie nauczy­ła, są nie­wła­ści­we. Jak ma nauczyć? W sko­ku naj­cie­kaw­szy jest sam jego moment. Mało pamię­ta się, czu­je w trak­cie jego trwa­nia. Dopie­ro pozy­cja koń­co­wa daje się okre­ślić.

Owszem, zda­rza mi się ska­kać w prze­szłość, ale nie po to, by coś w niej zmie­niać albo szu­kać oczysz­cze­nia.

Wią­za­nie ze świa­tem jest czymś, co zna­czą­co ogra­ni­cza pamięć. Język potrze­bu­je luzu. Lubię, gdy jakaś część życz­li­wych mi osób mówi, że mam bar­dzo dobrą pamięć, bo w zasa­dzie mówią o czymś zupeł­nie innym, nie­świa­do­mi tego.

Z kolei co do przy­szło­ści, to mam prze­ko­na­nie, że każ­dy skok w prze­szłość ma swój odpo­wied­nik o tym samym kie­run­ku, ale innym zwro­cie. Prze­ko­na­nia budu­ją i nakrę­ca­ją tę książ­kę. Fra­za, któ­rą przy­to­czy­łeś, odno­śnie zmie­rza­nia do cza­sów ruin­nych, odno­si się do par­ku, któ­ry pamię­tam jako total­nie zanie­dba­ny. Potem go odno­wio­no ze środ­ków UE. Obec­nie nosi w sobie śla­dy eks­plo­ata­cji. Mia­łem myśl, że kie­dy ostat­nia oso­ba z moje­go rocz­ni­ka będzie umie­rać, to ten park będzie wyglą­dał tak samo jak w moim pierw­szym wspo­mnie­niu. Od tego zaczął się wiersz. A śmierć – nie wiem, co, gdzie, kie­dy, jak i z kim. Wiem, że przyj­dzie z przy­szło­ści sko­kiem.

Tro­chę zagma­twa­na, ale mam nadzie­ję, że satys­fak­cjo­nu­ją­ca odpo­wiedź na zada­ne pyta­nie.

Choć spo­ro w książ­ce jest Cie­bie – boha­te­ra wystę­pu­ją­ce­go rów­nież pod Two­im wła­snym nazwi­skiem – to w wie­lu wier­szach odnaj­du­ję potrze­bę wspól­no­ty, być może nawet jakiś rodzaj tęsk­no­ty do wspól­ne­go prze­ży­wa­nia rze­czy­wi­sto­ści. Cza­sem ma to wymiar więk­szy, spo­łecz­ny, cza­sem mniej­szy – kole­żeń­ski – cza­sem naj­mniej­szy, ale zara­zem naj­bar­dziej istot­ny, dwu­oso­bo­wy, roman­tycz­ny. Na ile to napię­cie mię­dzy tym, co jed­nost­ko­we i wspól­ne sta­no­wi dla Cie­bie jako auto­ra istot­ną kwe­stię?

Jest mnie dużo i jed­no­cze­śnie nie jest. Jest, bo nie bawię się prze­sad­nie pod­mio­tem. Nazwi­sko pada, bo tak dzi­siaj trze­ba. Tak obu­do­wał się świat. Obry­wa się przez to oso­bom o podob­nych nazwi­skach, ale komuś prze­cież musi. Napię­cie, o któ­rym wspo­mi­nasz, jest istot­ne, bo to wła­śnie w zawie­sze­niu mię­dzy indy­wi­du­al­nym a wspól­nym rodzą się wier­sze. Tam zmie­nia się jedy­nie grot i to, jak patrzy­my na wiersz. 

Pytam rów­nież w kon­tek­ście wier­sza „W Ukra­inie i nie tyl­ko”. Z naszych roz­mów, ale i z samej książ­ki wyni­ka, że lite­ra­tu­ra ma dla Cie­bie pierw­szo­rzęd­ne zna­cze­nie. Myślisz, że cią­ży na niej, ale i na jej twór­cy jakiś szcze­gól­ny rodzaj odpo­wie­dzial­no­ści i obo­wiąz­ku?

Na pew­no, ale to nie tak, że myślę o tym pod­czas pisa­nia. To utrud­nia­ło­by bar­dziej niż poma­ga­ło. W język wpi­sa­na jest pew­na odpo­wie­dzial­ność, ale jest on na tyle roz­le­gły, że daje sobie radę roz­ło­żyć ten cię­żar. Ina­czej nie potra­fi­li­by­śmy mówić, a co dopie­ro pisać. Pisząc, sta­ram się odsu­wać papier mak­sy­mal­nie, ale tak, by wciąż znaj­do­wał się w moż­li­wo­ści chwy­tu. W lite­ra­tu­rze ta odle­głość wyda­je się więk­sza niż w innych dzie­dzi­nach sztu­ki. Nie zaj­mu­ję się nimi na tyle, bym mógł to jed­no­znacz­nie stwier­dzić. Mówiąc „w lite­ra­tu­rze”, mam na myśli „w poezji”, a nie „pro­zie”.

Jed­ną z form prze­ży­wa­nia wspól­no­to­wo­ści jest reli­gia. I ten motyw prze­pla­ta się u Cie­bie dosyć czę­sto. Na ile reli­gia sta­no­wi dla cie­bie waż­ny ele­ment życia, rów­nież – za chwi­lę do tego przej­dzie­my – rozu­mia­ne­go jako pisa­nie?

Przy­wo­łam tutaj pew­ną histo­rię. Jakiś czas temu sie­dzia­łem z kole­gą w środ­ku nocy i roz­ma­wia­li­śmy. W pew­nym momen­cie temat prze­szedł na poważ­niej­sze, egzy­sten­cjal­ne rejo­ny. Taka roz­mo­wa, któ­rej nie zapla­nu­jesz, taka, do pią­tej rano, taka, któ­rą zapa­mię­tasz. Taka – w kuch­ni na impre­zie. I ja w pew­nym momen­cie uży­łem w niej sło­wa „dusza”, na co zosta­łem zapy­ta­ny, co przez to rozu­miem? Skąd wiem i tak dalej?

Mówię o tym, dla­te­go że w tej książ­ce poja­wia się na przy­kład sło­wo „Bóg” i ja nie mógł­bym go użyć, gdy­bym wcze­śniej nie prze­pra­co­wał sobie, co to dla mnie zna­czy. Tego typu sło­wa wyma­ga­ją takie­go wysił­ku. Nazwał­bym to też reli­gij­no­ścią, bo te sta­ra­nia nie mają jedy­nie nauko­we­go cha­rak­te­ru. Pisa­nie nie jest dla mnie hob­by. Sta­ję się bar­dziej reli­gij­ny, kie­dy mniej sły­szę ich słu­gi.

„Od swe­go naziem­ne­go per­so­ne­lu Boże chroń”. Peł­na zgo­da, widać w Two­ich wier­szach poważ­ne, choć nie­oczy­wi­ste, podej­ście do tych kon­tek­stów.

W „Pułap­ce” dekla­ru­jesz to, co jako czy­tel­nik czu­łem od począt­ku lek­tu­ry. Wiersz jest dla Cie­bie naj­do­sko­nal­szym spo­so­bem wyj­ścia do ludzi, spo­tka­nia się ze świa­tem, sta­je się spo­so­bem bycie w świe­cie. To gra o wyso­ką staw­kę. Gdzie indziej piszesz, że „niko­mu tak nie ufasz jak językowi”. Dekla­ru­jesz, że inspi­ra­cje do swo­ich wier­szy „bie­rzesz z książek, dziw­nie nie chcąc powie­dzieć, że z życia”. Daw­no nie czy­ta­łem książ­ki, szcze­gól­nie debiu­tanc­kiej, tak odważ­nie i pew­nie się­ga­ją­cej po namysł nad samym pisa­niem. Zechciał­byś opo­wie­dzieć o swo­jej rela­cji z lite­ra­tu­rą i pisa­niem?

Wiersz jest naj­do­sko­nal­szym spo­so­bem wyj­ścia do ludzi. Gorzej, że nie­kie­dy trud­nym i jedy­nym. Język jest naj­bar­dziej roz­pię­ty, zna miej­sca, któ­rych nie znam. Jest za duży na indy­wi­du­al­ny inte­res, stąd zaufa­nie. Wiersz balan­su­je pomię­dzy. W tym kon­tek­ście igra­nie z wier­szem to gor­sze niż igra­nie z dru­gim czło­wie­kiem. Gra jest o wyso­ką staw­kę, taką lubię. Taka mnie krę­ci. Pobu­dza. Mając takie kom­po­nen­ty wokół, gra nie może toczyć się o niską staw­kę.

Czy­ta­na książ­ka może być z kolei swe­go rodza­ju pry­zma­tem. Roz­sz­cze­pia to, z czym do niej przy­cho­dzisz. Tę rze­czy­wi­stość. Taki język jest wte­dy bar­dziej podat­ny na nowy wiersz.

Prócz samych dekla­ra­cji w książ­ce poja­wia się Miłosz, Trakl, Ril­ke. Będę więc uspra­wie­dli­wio­ny, pyta­jąc o to, o co pytać zazwy­czaj nie wypa­da. Jakie są Two­je inspi­ra­cje? Gdzie są źró­dła Two­ich wier­szy?

Z wymie­nio­nych to naj­bar­dziej Miłosz. Z tych mniej oczy­wi­stych raczej cenię Nabo­row­skie­go i Ośnia­łow­skie­go. Dużo współ­cze­snych. Z zagra­nicz­nych – naj­bar­dziej poetów anglo­ję­zycz­nych. Jest w nich jakaś lek­kość czer­pa­nia, ale ta książ­ka nie ma jed­ne­go patro­na. Kogoś, kogo bym wyróż­nił. Nie ma potrze­by, by ktoś taki był.