Y=

Boha­te­ro­wi jed­ne­go z wier­szy Róże­wi­cza („ser­ce pod­cho­dzi do gar­dła”) ktoś przy­po­mi­na pewien daw­ny drob­ny uczy­nek:

pomo­głem Ci w roku 1935
przy roz­wią­zy­wa­niu rów­nań
z jed­ną nie­wia­do­mą powie­dział Bóg

Nie­wia­do­mą z rów­na­nia, któ­rym zaty­tu­ło­wa­łem niniej­sze uwa­gi, jest Y. Ale roz­wią­za­nie? A może w ogó­le nie jest moż­li­we? Dla­te­go po zna­ku rów­no­ści zosta­wiam pust­kę, bia­łą płasz­czy­znę ekra­nu, nic.

Y zaś, gdyż na tyl­nej stro­nie okład­ki wid­nie­je foto­gra­fia nie­du­żej kon­struk­cji, przed­sta­wia­ją­ca przed­miot, któ­re­go prze­krój poprzecz­ny ma wła­śnie kształt przed­ostat­niej lite­ry alfa­be­tu. Jest to obiekt Y, autor­stwa Jerze­go Jaro­mi­ra Alek­siu­na, sty­ro­pia­no­wy model na przy­kład budyn­ku (bo może to nie jest nic mime­tycz­ne­go), przy­kle­jo­ny do pod­staw­ki z napi­sem T. RÓŻEWICZ. Alek­siun przy­go­to­wał tę pra­cę dla poety, poda­ro­wał mu ją, pisarz prze­cho­wu­je ją w pra­cow­ni Euge­niu­sza Geta-Stan­kie­wi­cza. Przy­cho­dząc na spo­tka­nia z pla­sty­kiem, nie­jed­no­krot­nie uważ­nie oglą­dał obiekt Y. Histo­rię tę opo­wia­dam za Miro­sła­wem Rataj­cza­kiem, fascy­nu­ją­cym inter­pre­ta­to­rem obiek­tu Y oraz zasto­so­wa­nia tej pra­cy w syn­op­tycz­nym wybo­rze wier­szy Róże­wi­cza nauka cho­dze­nia / gehen ler­nen. Get-Stan­kie­wicz opra­co­wał mia­no­wi­cie serię dwu­wy­mia­ro­wych rzu­tów owej bry­ły, dru­ko­wa­ną czar­ny­mi i sza­ry­mi linia­mi. Na stro­nie przed­ty­tu­ło­wej obiekt Y ma pod­sta­wę rów­no­le­głą do dol­nej linii kart­ki. Po każ­dej parze wier­szy (ory­gi­nał i prze­kład) widać rysu­nek mode­lu w kolej­nej fazie obro­tu, prze­ciw­ne­go do ruchu wska­zó­wek zega­ra. Rataj­czak pro­po­nu­je bar­dzo spój­ne i na wie­le zara­zem otwar­te odczy­ta­nie. Cie­ka­wych – a war­to! – odsy­łam do wrze­śnio­wej „Odry”. Ja ogra­ni­czę się jedy­nie do posta­wie­nia teo­re­tycz­nej kwe­stii. Czy takie wspól­ne dzie­ło Róże­wi­cza i Geta to pro­blem jesz­cze ekfra­zy czy już libe­ra­tu­ry? I miał­bym jesz­cze trzy punk­ty:

1. Jak wspo­mnia­łem, kre­ski rysun­ków Geta są sza­re i czar­ne. O sza­ro­ści, czer­ni i bie­li trak­tu­je sza­ra stre­fa:

moja sza­ra stre­fa
powo­li obej­mu­je poezję

biel nie jest tu abso­lut­nie bia­ła
czerń nie jest abso­lut­nie czar­na
brze­gi tych nie-kolo­rów
sty­ka­ją się

Potem Róże­wicz, nie do koń­ca prze­ko­na­ny, czy to praw­da, przy­ta­cza aneg­do­tę o rze­ko­mym dal­to­ni­zmie Geta-Stan­kie­wi­cza. Tyle że trzy poja­wia­ją­ce się nazwy barw to aku­rat trzy bar­wy pod­sta­wo­we, z któ­rych moż­na uzy­skać resz­tę.

2. Dalej z tego wier­sza:

według Lich­ten­ber­ga tyl­ko
nie­licz­ni ludzie widzie­li czy­stą biel

Czy dla­te­go Biu­ro Lite­rac­kie wybra­ło papier o leciut­kim żół­tym odcie­niu? Z tych samych pew­nie powo­dów edy­tor tomu, Jan Sto­lar­czyk, nie zamie­ścił w książ­ce nie tak daw­ne­go wier­sza Róże­wi­cza o bie­li.

3. Pra­ce Geta wyglą­da­ją jak rysun­ki tech­nicz­ne, są mak­sy­mal­nie pre­cy­zyj­ne, tyle że dokład­no­ścią bez­oso­bo­wą. Oczy­wi­ście, ktoś kon­kret­ny na taki pomysł wpadł, więc ta bez­oso­bo­wość pozo­sta­je jedy­nie rela­tyw­na. W każ­dym razie kolej­ne pla­ni­me­trycz­ne tabli­ce funk­cjo­nu­ją tu kon­tra­sto­wo: poety­ka Róże­wi­cza, któ­rej (mówiąc ryzy­kow­nym ekfra­stycz­nym skró­tem) zawsze było bli­żej do rysun­ku tuszem niż do wie­lo­barw­nych paste­li czy ole­jów, pre­zen­tu­je się tu nagle od innych stron. Jawi się jako nie­le­d­wie roz­ga­da­na, (jak ryzy­ko­wać, to ryzy­ko­wać) nie­le­d­wie życio­wo nie­upo­rząd­ko­wa­na. Epi­te­tów tych uży­wam w sen­sie opi­so­wym, nie aksjo­lo­gicz­nym.

I jesz­cze o tłu­ma­czach. Wiersz „Opo­wia­da­nie o sta­rych kobie­tach” z 1963 został prze­ło­żo­ny przez Kar­la Dede­ciu­sa, pozo­sta­łe (z cza­sów już naj­now­szych), prze­nie­śli w niem­czy­znę Bern­hard Hart­mann i Andrzej Sło­mia­now­ski. O tym, że Róże­wi­cza, wbrew naiw­nym pozo­rom, bynaj­mniej nie tak łatwo tłu­ma­czyć, wspo­mi­nać nie wypa­da. Tu jest jesz­cze dodat­ko­wa pułap­ka, przy oka­zji zasta­wia­na przez poetę. Róże­wicz cytu­je więc spo­ro frag­men­tów w języ­ku wła­śnie nie­miec­kim. I co ma z tym robić tłu­ma­czą­cy na nie­miec­ki trans­la­tor? Zosta­wić bez zmian – źle, bo zni­ka, obec­ne w ory­gi­na­le, zde­rze­nie języ­ków. Prze­ło­żyć na pol­ski? Pro­por­cję zosta­ną zacho­wa­ne przez odwró­ce­nie, ale wyj­dzie dość bez sen­su.

W każ­dym razie: ≠Y