recenzje / ESEJE

Gdzie indziej jest teraz

Adam Poprawa

Recenzja Adama Poprawy z książki Zapisy rozmów Piotra Sommera.

Biuro Literackie kup książkę na poezjem.pl

W zeszłym roku na Porcie Wrocław zdarzyła się przedziwna historia. Na scenie Impartu odbywał się więc panel, dyskutanci, zgodnie z tematem spotkania, wymieniali poglądy na temat literatury nowego dwudziestolecia, czyli tej po roku 1989. Rozmawiają zatem, przypominają, stawiają tezy, normalnie jak na panelu, aż tu ktoś z widowni jął się domagać: – O nas mówcie, o najmłodszych, o naszych debiutach!

Owszem, niecierpliwcowi (lub niecierpliwczyni – wydarzenie znam z relacji) chodziło o wiersze powstałe również w okresie 1989-2009, trudno jednak, by debata, której założeniem było objęcie dwudziestu lat poezji – miała się skupiać właśnie na dziełach ostatnich miesięcy.

A zaczynam takim właśnie pedagogicznym wstępem na wszelki wypadek. Obawiam się zatem co nieco, że ktoś, dowiedziawszy się, że gadana książka Piotra Sommera jest wznowieniem tomu z 1985 roku, może uznać całe to przedsięwzięcie za prehistorię i czytanie sobie odpuścić. Cóż, jego/jej strata, ostrzegam jednak, że popełniłby/popełniłaby jeden z największych błędów w życiu.

Jasne, trudno, żeby zapisy wywiadów przeprowadzonych w latach 1975-1980 nie były dokonaniem historycznym. Tyle się przecież zmieniło w kulturze polskiej, brytyjskiej, parę też razy całkiem przekręcił się świat. Historyczności tych wywiadów Piotr Sommer bynajmniej nie ukrywa. Nie zamierza również dogrywać postscriptów z rozmówcami (w trzech przypadkach byłoby to zresztą, z powodu śmierci poetów, niewykonalne). Od pierwszej edycji Zapisy rozmów. Wywiady z poetami brytyjskimi różnią się znacznym, aktualizującym poszerzeniem części biogramów przedstawiających wywiadowanych: w ciągu ćwierćwiecza sporo napisali i wydali, urosła też polska biblioteka przekładów, co autor starannie odnotował. Przywrócił również fragment usunięty przez cenzurę oraz wprowadził gdzieniegdzie poprawki stylistyczne.

Zasadniczo przecież są to dokładnie te same rozmowy, które pojawiły się kiedyś w wydaniu “Czytelnika”. Co więc sprawia, że całej tej historyczności wręcz się podczas lektury nie odczuwa? Nie wykluczam, że podobne wrażenie – może nawet jeszcze silniejsze – będzie udziałem odbiorcy, który w roku 1985 mógł czytać, if any, “Misia” lub “Świerszczyka”. Lub nie było go/jej jeszcze nawet w planach.

Przemiany wielu kontekstów tylko książce pomogły. Tytuł całości Zapisy rozmów był w 1985 cokolwiek zahaczny. “Zapis” kojarzył się przede wszystkim z nazwą legendarnego drugoobiegowego pisma, rozmowy zaś mogły przypominać niezależnym odbiorcom Rozmowy polskie latem roku 1983 Rymkiewicza, znakomitą powieść z czasów świetności tego pisarza. Nie twierdzę, że tytuł był takim właśnie premedytacyjnym złożeniem, przypominam tylko możliwe ówczesne skojarzenia. W każdym razie Zapisy rozmów były formułą (jak by to sam autor prawdopodobnie określił) zmyłkową i dla niezależnego odbiorcy, i dla odbiorcy jak najbardziej urzędowego (czyli cenzora). Ale to nieco hiperboliczne uszczegółowienia, które proponuję tutaj dla wyrazistości obrazu. Idzie o to, i to jest bardzo ważne, że w ówczesnej sytuacji (a ówczesność tę da się rozciągnąć na całych dziesięć lat, od pierwszej rozmowy w roku 1985 do opublikowania książki w roku 1985) propozycja Piotra Sommera była czymś osobnym, samoistnym, wyjątkowym w kulturze polskiej, czymś niezależnym pojedynczo (określeniem tym przywołuję polskiego O’Harę, właśnie w wersji Sommera; nie mam natomiast zamiaru dezawuować innych twórców kultury niezależnej tamtego czasu).

W wierszu Jerzego Jarniewicza “Osiemdziesiąty szósty” jest taki epizod:

zaprosiłem do Łodzi Piotrka. Opowiadał studentom
o sardynkach, a chcieli raportu z oblężonego miasta
– dobiegał czterdziestki, ale był młodszy
od moich studentów świeżo po maturze.

Piotr Sommer – bo o niego chodzi w tych wersach – wskazywał zatem wtedy w połowie lat osiemdziesiątych, że w kulturze może być jeszcze inaczej. Wyszło na jego: niedługo ukazał się niebieski numer “Literatury na Świecie” (drugi słynny niebieski przedmiot, obok prochowca Leonarda Cohena), zaczęli się wyraźniej pojawiać poeci urodzeni we wczesnych latach sześćdziesiątych. Wkrótce można już było mówić o sommeryzmie, i dziś nadal czeka się na to, co powie, napisze i przetłumaczy Piotr Sommer, klasyczna już postać polskiej kultury. Wyszło więc też na nasze.

Ale wracam do Zapisu rozmów. Okładka wznowienia może dziś przywodzić na myśl Kawę i papierosy Jarmuscha – i też dobrze. A zupełnie serio: w tamtych latach Sommer wskazywał polskiemu czytelnikowi interesujących go brytyjskich poetów, dzisiaj są to już dobrzy – a przynajmniej nieźli – znajomi polskich odbiorców. Owszem, nie wszyscy, ale sporo wierszy i książek się w międzyczasie w polszczyźnie pojawiło, także nakładem Biura Literackiego (d. Centrum Sztuki – Teatr Dramatyczny w Legnicy). Potencjalnie lepsze rozeznanie czytelnika to jeszcze nie wszystko.

Ciągłą świeżość książka ta zawdzięcza postawie autora, młodego autora (w momencie pierwszego wywiadu Sommer liczył dwadzieścia osiem lat, podczas najpóźniejszego – trzydzieści trzy), który, rozglądając się po poezji i po świecie, o to i o owo zapytał poetów angielskich, szkockich oraz północnoirlandzkich. Przede wszystkim pytał i słuchał, wycofując się raczej w rolę pilnego rozglądacza aniżeli polemicznego dyskutanta. Jasne, solidnie się do tych wywiadów przygotował, nic dziwnego więc, że to właśnie on, przybysz ze Wschodniej Europy poinformuje Ala Alvareza o pewnej brytyjskiej nowości wydawniczej. Albo, w innym wypadku, skoryguje cokolwiek teologiczną atrybucję innego rozmówcy: kiedy Philip Hobsbaum wspomni o “autoryzowanej wersji Biblii”, Sommer spokojnie odnotuje w nawiasach kwadratowych, że chodzi o Wulgatę. W niektórych miejscach samo zapisanie fragmentu wypowiedzi staje się wystarczającą charakterystyką sytuacji aporetycznej, czyli kulturalno-religijno-narodowego zapętlenia. Powiada więc Derek Mahon: “I choć zupełnie nie znam gaelickiego, upierałbym się, że nie jest on dla mnie mową obcą. Nie zgadzam się z kwalifikowaniem mnie jako poety północnoirlandzkiego, upieram się przy nazwie: poeta irlandzki. Toteż byłem bardzo zadowolony, kiedy dostałem nagrodę imienia Denisa Devlina, przyznawaną zazwyczaj katolikom z Południa; tym razem dano ją ‘protestantowi z Ulsteru’. Ale w istocie nie jestem protestantem, po prostu tak mnie wychowano”. Nie musi też Sommer polemizować z uprzedzeniami Alvareza, skoro tryb przypuszczający jest po polsku aż nadto wymowny: “Nie interesowaliby mnie sami Anglicy, po pierwsze dlatego, że nie bardzo wiem, co się teraz w Anglii dzieje, a po drugie dlatego, że – nawet gdybym był lepiej zorientowany – nie sądziłbym, by działo się zbyt wiele”.

Są zresztą takie miejsca w książce, gdzie uważny czytelnik ucieszy się stylistycznymi niuansami przekładowej polszczyzny Sommera. Nie trzeba słuchać taśm z nagraniami rozmów, by rozpoznać autora Nowych stosunków wyrazów w paru zabrzmieniach. Alan Brownjohn mówi tedy o sytuacji, kiedy krytyk “ma szansę napocząć jakąś sensowną myśl”. Douglas Dunn z kolei, przedstawiając własną bibliografię przedmiotową, poinformuje interlokutora, co zawierała pewna “wylewna notatka”. Dla Iana Hamiltona zaś pewne omawiane zjawisko to “bania z ostrożnością”. Tenże poeta wspomina o innej rzeczy, iż zaczęła “wietrzeć i mechanicznieć”. Są to drobne acz wyraźne sygnaturki Sommera.

W jaki sposób pisze się wiersze? O to zapyta autor wprost jedynie Craiga Raine’a. Ale cały czas, na paruset stronach Zapisów rozmów, o to właśnie chodzi. I jest to szczególnie istotne pytanie dla czytelnika. Bo dla poetów powinno być zawsze nieoczywiste.

O AUTORZE

Adam Poprawa

(ur. 1959) – filolog, krytyk literacki i muzyczny, edytor, pisarz. Wydał m.in. monografię Kultura i egzystencja w poezji Jarosława Marka Rymkiewicza (Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999), zbiór szkiców Formy i afirmacje (Universitas, Kraków 2003), tomy prozatorskie Walce wolne, walce szybkie (WBPiCAK, Poznań 2009), Kobyłka apokalipsy (WBPiCAK, Poznań 2014), zbiór Szykista. Felietony po kulturze (WBPiCAK, Poznań 2020). Przetłumaczył Epifanie Jamesa Joyce’a (Biuro Literackie, Stronie Śląskie 2016). Przygotował poprawioną (odcenzurowaną i uzupełnioną) edycję Pamiętnika z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego (PIW, Warszawa 2014). Opracował poszerzone wydanie Języka poetyckiego Mirona Białoszewskiego (Ossolineum, Wrocław 2016) oraz tom Odbiorca ubezwłasnowolniony. Teksty o kulturze masowej i popularnej Stanisława Barańczaka (Ossolineum, Wrocław 2017). Jest felietonistą „Nowych Książek”.

powiązania

Zahaczyła się chwila

recenzje / ESEJE Adam Poprawa

Recenzja Adama Poprawy towarzysząca premierze książki Z dnia robię noc Mirona Białoszewskiego, wydanej w Biurze Literackim 4 kwietnia 2022.

WIĘCEJ

Drugi, a dokładnie czwarty Dylan Łobodzińskiego

recenzje / ESEJE Adam Poprawa

Recenzja Adama Poprawy towarzysząca premierze książki Przekraczam Rubikon Boba Dylana w tłumaczeniu Filipa Łobodzińskiego, wydanej w Biurze Literackim 18 października 2021 roku.

WIĘCEJ

W owalu cyklonu, w oku stadionu

recenzje / ESEJE Adam Poprawa

Recenzja Adama Poprawy, towarzysząca premierze książki Puste trybuny, która ukazała się w Biurze Literackim 14 czerwca 2021 roku.

WIĘCEJ

John Lennon ścichapęk

wywiady / O KSIĄŻCE Adam Poprawa Filip Łobodziński

Rozmowa Adama Poprawy z Filipem Łobodzińskim, towarzysząca wydaniu książki Johna Lennona Przestworzone rzeczy, w tłumaczeniu Filipa Łobodzińskiego, którą ukazała się w Biurze Literackim 30 listopada 2020 roku.

WIĘCEJ

Poezja z nagrodami: Po sobie

recenzje / KOMENTARZE Adam Poprawa

Adam Poprawa, juror Nagrody Poetyckiej Silesius, odpowiada na pytania w ankiecie dotyczącej książki Po sobie Julii Szychowiak, wydanej w formie elektronicznej w Biurze Literackim 30 maja 2018 roku. Książka ukazuje się w ramach akcji „Poezja z nagrodami”.

WIĘCEJ

Elementy osnowy pajęczyny

recenzje / ESEJE Adam Poprawa

Recenzja Adama Poprawy książki Tarantula Boba Dylana w przekładzie Filipa Łobodzińskiego, wydanej nakładem Biura Literackiego 15 stycznia 2018 roku.

WIĘCEJ

Wysokie morza

recenzje / ESEJE Adam Poprawa

Recenzja Adama Poprawy książki Puste noce Jerzego Jarniewicza, wydanej nakładem Biura Literackiego 4 grudnia 2017 roku.

WIĘCEJ

Prosty liryk

wywiady / O KSIĄŻCE Adam Poprawa Marcin Sendecki

Rozmowa Adama Poprawy z Marcinem Sendeckim, towarzysząca premierze książki W, wydanej w Biurze Literackim w wersji papierowej 27 grudnia 2016 roku, a w wersji elektronicznej 3 lipca 2017 roku.

WIĘCEJ

Przemyt mroku

recenzje / ESEJE Adam Poprawa

Recenzja Adama Poprawy z książki wizyjna Martyny Buliżańskiej, wydanej w Biurze Literackim 26 czerwca 2017 roku.

WIĘCEJ

Historia spóźnionego tytułu

recenzje / KOMENTARZE Adam Poprawa

Autorski komentarz Adama Poprawy do przekładu Epifanii Jamesa Joyce’a, wydanych w Biurze Literackim w wersji papierowej 23 sierpnia 2016 roku, a w wersji elektronicznej 27 marca 2017 roku.

WIĘCEJ

Debiut po debiucie

nagrania / Stacja Literatura Adam Poprawa Arkadiusz Żychliński Bronka Nowicka Tadeusz Dąbrowski

Spotkania autorskie “Debiut po debiucie” z udziałem Adama Poprawy, Tadeusza Dąbrowskiego, Bronki Nowickiej i Arkadiusza Żychlińskiego w ramach festiwalu literackiego Stacja Literatura 21.

WIĘCEJ

Przyziemna metafizyka

wywiady / O KSIĄŻCE Adam Poprawa Jerzy Jarniewicz

Rozmowa Jerzego Jarniewicza z Adamem Poprawą, towarzysząca premierze książki Epifanie Jamesa Joyce’a, wydanej w Biurze Literackim 23 sierpnia 2016 roku.

WIĘCEJ

Niedomknięte arcydzieło

recenzje / ESEJE Adam Poprawa

Fragment posłowia do książki Portret artysty w wieku młodzieńczym Jamesa Joyce’a, wydanej w przekładzie Jerzego Jarniewicza w Biurze Literackim 30 maja 2016 roku.

WIĘCEJ

Kochanka Norwida

recenzje / IMPRESJE Adam Poprawa

Szkic Adama Poprawy towarzyszący premierze książki Kochanka Norwida Eugeniusza Tkaczyszyn-Dyckiego.

WIĘCEJ

Wiersze mieszkalne W. H. Audena

recenzje / ESEJE Adam Poprawa

Recenzja Adama Poprawy z książki W podziękowaniu za siedlisko W.H. Audena.

WIĘCEJ

Definiując poezje

recenzje / IMPRESJE Adam Poprawa

Esej Adama Poprawy towarzyszący premierze książki zbierane, gubione (1960-2010) Krystyny Miłobędzkiej.

WIĘCEJ

Pięć tez o Tadeuszu Piórze

recenzje / ESEJE Adam Poprawa

Recenzja Adam Poprawy z książki O dwa kroki stąd Tadeusza Pióry.

WIĘCEJ

Skaczemy po górach, czyli rysowanie grubą kreską najważniejszych punktów odniesienia

debaty / ANKIETY I PODSUMOWANIA Adam Poprawa Artur Burszta Bartosz Sadulski Grzegorz Jankowicz Paweł Kaczmarski Piotr Czerniawski Przemysław Witkowski

Głosy Artura Burszty, Piotra Czerniawskiego, Grzegorza Jankowicza, Pawła Kaczmarskiego, Adama Poprawy, Bartosza Sadulskiego i Przemysława Witkowskiego w debacie “Barbarzyńcy czy nie? Dwadzieścia lat po ‘przełomie'”.

WIĘCEJ

Okienne lustra Piotra Sommera

recenzje / ESEJE Adam Poprawa

Recenzja Adama Poprawy z książki O krok od nich Piotra Sommera.

WIĘCEJ

Żarłoczna panna P.

recenzje / ESEJE Agnieszka Wolny-Hamkało

Recenzja Agnieszki Wolny-Hamkało z książki Zapisy rozmów. Wywiady z poetami brytyjskimi Piotra Sommera.

WIĘCEJ