Niedomknięte arcydzieło

(…)

W przy­pad­ku Joyce’a nie da się, na dobrą spra­wę, mówić o szcze­gól­no­ści jakie­goś dzie­ła (bo wszyst­kie czte­ry jego głów­ne książ­ki są tak czy ina­czej szcze­gól­ne). Ste­phen Deda­lus z Por­tre­tu powró­ci w Ulis­se­sie, błę­dem było­by jed­nak pisać na przy­kład o roz­wi­nię­ciu, sko­ro już pierw­sza powieść jest arcy­dziel­nym speł­nie­niem. Oczy­wi­ście, Por­tret arty­sty docze­kał się olbrzy­miej biblio­gra­fii. Nie zaszko­dzi wyno­to­wać tu parę uwag, któ­re wybie­ram, żeby na ich pod­sta­wie wypunk­to­wać powin­no­ści tłu­ma­cza, czy­li róż­ne kło­po­ty pię­trzą­ce się przed nim nie­skoń­cze­nie.

John Paul Riqu­el­me mówi więc o sty­li­stycz­nej poli­fo­nii Por­tre­tu i, podob­nie jak inni komen­ta­to­rzy, pod­kre­śla bar­dzo pre­cy­zyj­ne związ­ki łączą­ce poszcze­gól­ne czę­ści powie­ści. Tę łącz­ność i zara­zem pro­ce­su­al­ność od nie­co innej stro­ny kapi­tal­nie uję­ła Jeri John­son: „Jak roz­wi­ja się arty­sta, tak roz­wi­ja się styl”. Według tej badacz­ki „dopraw­dy, nigdy przed­tem język powie­ści nie był w spo­sób tak sil­ny i oso­bi­sty zwią­za­ny ze szcze­gól­nym punk­tem widze­nia, z men­tal­ny­mi i języ­ko­wy­mi zacho­wa­nia­mi posta­ci tam przed­sta­wio­nej”. Tak, powieść Joyce’a dzie­je się od nie­mal gawo­rze­nia do dum­nej dekla­ra­cji doj­rza­łe­go arty­sty, boha­te­ra i auto­ra. John­son i inni pod­kre­śla­ją rela­cję usta­no­wio­ną i wygry­wa­ną przez Joyce’a, pole­ga­ją­cą na oscy­lo­wa­niu pomię­dzy sil­nie indy­wi­du­ali­zo­wa­ną per­spek­ty­wą a trze­cio­oso­bo­wą nar­ra­cją. Poja­wia się zło­żo­na iro­nia. Seamus Deane uznał powieść za „czę­ścio­wo czu­ły, czę­ścio­wo iro­nicz­ny” auto­por­tret Joyce’a, „jako (bar­dzo) mło­de­go czło­wie­ka”.

I, już na zakoń­cze­nie tych wstęp­nie wysta­wia­nych tłu­ma­czo­wi obli­gów, jesz­cze jed­no spo­strze­że­nie Deane’a, według któ­re­go – obok moder­ni­sty Yeat­sa – Ste­phen (nawet nie Joy­ce!) jest post­mo­der­ni­stą. Ta kwe­stia, przy całej kom­pli­ka­cji, jest, mimo wszyst­ko, dość łatwa do przy­ję­cia: gdy­by bowiem Joy­ce nie współ­brz­miał z pono­wo­cze­sno­ścią, to tak bar­dzo i tak namięt­nie by nas dzi­siaj nie obcho­dził.

Tłu­macz dzia­ła więc w takiej sytu­acji, kul­tu­ral­nej, a zatem też: języ­ko­wej. Powi­nien poza tym zna­leźć taki język prze­kła­du, któ­ry był­by i kon­se­kwent­nie jed­no­rod­ny, i sty­li­stycz­nie wie­lo­krot­ny. Powi­nien może nawet zagrać (sobą) boha­te­ra, moc­no trzy­mać się w tej roli, a jed­no­cze­śnie wyzna­czać per­spek­ty­wę iro­nicz­ną.

(…)

Przy­wo­ły­wa­łem już wcze­śniej opi­nię Jeri John­son o para­lel­no­ści roz­wo­ju boha­te­ra i sty­lu powie­ści. Jar­nie­wicz, w posło­wiu do swo­je­go prze­kła­du Por­tre­tu, ana­lo­gicz­nie pod­cho­dzi do kwe­stii: „Każ­da z dzie­więt­na­stu czę­ści tego dzie­ła napi­sa­na jest innym języ­kiem, a każ­dy z tych języ­ków jest por­tre­tem inne­go Ste­phe­na, Ste­phe­na w okre­ślo­nym cza­sie”.

Z takie­go odczy­ta­nia powie­ści – nie­zwy­kle wraż­li­we­go sty­li­stycz­nie, a tak­że porząd­nie ugrun­to­wa­ne­go wie­dzą joyce’ologiczną – Jar­nie­wicz wycią­gnął wnio­ski dla swo­je­go prze­kła­du. Jak każ­dy tłu­macz dzie­ła odda­lo­ne­go w cza­sie, tak­że i on miał do roz­strzy­gnię­cia pierw­szo­rzęd­nej wagi dyle­mat: czy tłu­ma­czyć „histo­rycz­nie”, czy też, w mia­rę potrzeb i moż­no­ści, zbli­żać się do „współ­cze­sno­ści” pol­sz­czy­zny.  (…)

Autor prze­kła­du umie­jęt­nie łączy sty­li­stycz­ną wie­lość z nad­rzęd­nym sty­lem wła­snym, tłu­ma­cza. Lub dokład­niej: ist­nie­je domi­nu­ją­cy język wła­sny, będą­cy odnie­sie­niem dla poszcze­gól­nych, zmien­nych języ­ków prze­kła­du. Moż­na by powie­dzieć, że pisar­sko-trans­la­tor­ska oso­bo­wość Jar­nie­wi­cza nada­je tym zróż­ni­co­wa­nym skład­ni­kom (nie­zbęd­ny) uspój­nia­ją­cy kształt. I, oczy­wi­ście, wca­le nie cho­dzi tu o uprasz­cza­ją­ce wyrów­ny­wa­nie.

I jesz­cze jed­na zale­ta Por­tre­tu arty­sty w wie­ku mło­dzień­czym, dość trud­na do opi­sa­nia. Spró­bu­ję więc okręż­nie, przy­po­mi­na­jąc funk­cjo­nu­ją­ce w pol­sz­czyź­nie poję­cie skoń­czo­ne­go arcy­dzie­ła. Otóż zary­zy­ko­wał­bym dla prze­kła­du Jar­nie­wi­cza mia­no arcy­dzie­ła nie domknię­te­go. Nie w tym sen­sie, że moż­na tam jesz­cze coś sko­ry­go­wać (każ­dy prze­kład zawsze uru­cha­mia nie­skoń­czo­ną serię, to jed­no z pod­sta­wo­wych praw trans­la­to­lo­gii). Myślę o nie­do­mknię­ciu jako o otwar­ciu: język Joyce’a, zapro­po­no­wa­ny przez Jar­nie­wi­cza, pozo­sta­je tu – przy całej arty­stycz­nej nie­prze­zro­czy­sto­ści – otwar­ty w tym zna­cze­niu, że wraż­li­wość współ­cze­sne­go czy­tel­ni­ka szyb­ko się z tym języ­kiem uzgad­nia.