Był sobie raz Bóg i materia

Kiedy czytam przygotowany przeze mnie wybór wierszy, który właśnie dostają Państwo do rąk, przychodzą mi do głowy dwie fabuły: gnostycki mit o Sophii z II wieku naszej ery (datowany tak, jeśli oprzemy się na wersji Walentyna) i Broken flowers, film Jima Jarmuscha z 2005 roku. Nie wynika to bynajmniej z faktu, że są to fabuły w jakiś sposób – poza motywem podróży w poszukiwaniu mądrości – analogiczne. Historia Sophii, którą znam ze zgoła niefabularnych pism, komponuje mi się z przedstawionym wyborem wierszy znacznie szczelniej niż Bill Murray, starający się ustalić, która z byłych kochanek przyznaje się do bycia matką jego nigdy nie widzianego syna, a także gdzie ten syn właściwie jest. Ale Bill Murray ma męską twarz i ścieżkę dźwiękową, zaś odgłosu, jaki towarzyszył Sophii, gdy – jak pisze Dydym Ślepy – “zapragnęła oglądać najwyższego Boga, […] została odrzucona przez promienie boskiego światła, runęła z wysokości nieba”, mogę się tylko domyślać.

Pomocą służyć mi może poezja, z którą miałam do czynienia przez ostatnie pół roku dość intensywnie – a dźwięk spadania z wysokości nieba brzmi u Staffa zaskakująco często jak na jego, zatwierdzony przez pokolenia krytyków, temperament renesansowego humanisty. “Wesoły pielgrzym”, jak sam o sobie pisze i co chętnie podchwytuje Miłosz w swojej Historii literatury polskiej (całkowicie kanonicznej pozycji dla każdego ucznia szkoły średniej i chyba dla nikogo więcej), boleśnie dobrze zna zasady swojej wędrówki. “Każdy znajduje to, czego mu trzeba”, pisze Staff w “Ostatnich drogach” z tomu Barwa miodu, ale za tą pogodną sprawiedliwością czai się groza: “I jeśli komu potrzeba radości, / Znajdzie ją nawet w pomroce i śmierci”. To nie jest stoicki ideał, to jest obozowa miłość Marty z Pasażerki Munka.

Z drugiej strony, świat częściej bywa u Staffa sprawiedliwy, jeśli na to zapracujemy. Protestancki etos pracy, która nieustannie podejmowana jest w tych wierszach, nie ma wiele wspólnego z idylliczną przechadzką po “ścieżkach polnych”. Prawda wyuczona może być zanegowana, co więcej – powinna być negowana regularnie, nawet jeśli oznacza to, że trzeba “Na nowo zacząć żmudną pracę Penelopy, / Choćby ją znów pruć przyszło od samego początku!” (“Bunt jesienny” z tomu Barwa miodu). To jest higiena poznania: dolegliwości życia nie dlatego są cenne, że nas umacniają, ale dlatego, że rewidują nasze poglądy, nie pozwalając mózgowi się zestarzeć.

Gdy Bóg zsyłał na świat parami swoje emanacje, stosował zasadę odwrotną niż zaobserwowana przez psychologów ewolucyjnych reguła obowiązująca ludzi, że każde następne pokolenie jest z grubsza o dziesięć procent lepsze niż poprzednie: kolejne pary były coraz mniej doskonałe. A Sophia, żeńska połowa ostatniej pary, cóż: to był właściwie jakiś boski żart. Nie stać jej było nawet, w jej niedoskonałości, na aktywny bunt, na jaki zdobył się choćby Lucyfer: jedyne, co mogła zrobić, to kochać, w sposób skrajnie niewłaściwy: myląc dążenie z pożądaniem. Stosunkowo dużo znalazło się w tym wyborze wierszy miłosnych, a Bill Murray otwierający tajemniczy różowy list jest ich dobrą ilustracją: nie ma tu tekstu, który nie powstałby w drugiej połowie życia poety, są za to kwiaty, kobiety wśród kwiatów, kobiety jako źródła, kobiety jako zatarte freski i kobiety jako morelowe plamy.

Jeśli trudno się to czyta jako liryczne wyznania, wystarczy podłożyć pod sytuację opisaną w tych wierszach perypetie Sophii lub kryzys wieku średniego bohatera Broken flowers. Jak w niektórych japońskich obrazach Przepływającego Świata, gdzie po nałożeniu na siebie dwóch obojętnych obyczajowo grafik otrzymywało się pornograficzny obrazek. Serdecznie polecam.