Sekcja zabójstw pracuje bez chwili wytchnienia

Każda historia ma jakiś swój początek, czasami jeden wyrazisty, czasem parę początków i niekiedy trudno powiedzieć, który z nich był pierwszy i najważniejszy. Genezy tytułu pewnie by trzeba upatrywać w jakimś kryminalnym amerykańskim serialu z lat siedemdziesiątych czy osiemdziesiątych – może Kojak, może Columbo, może Policjanci z Miami, może Gliniarz i prokurator – nie wiem i to mnie trochę irytuje, bo jak tu przedstawiać historię, której początki gdzieś się zgubiły i nawet nie do końca potrafię sobie przypomnieć argumenty, które przeważyły za tym, że mając do wyboru wydział zabójstw i sekcję zabójstw, zdecydowałem się na sekcję.

Zastanawiając się nad tym teraz, podejrzewam, że rozstrzygnęła większa banalność, potoczność, zwyczajność tej drugiej. Sekcja zabójstw to jak sekcja koszykówki czy łucznictwa, jak sekcja polska BBC, jak sekcja rytmiczna, jak jednostka ochotniczej straży pożarnej; nie od rzeczy mogła być też semantyczna bliskość sekcji, jeśli można tak powiedzieć, zabójstwa i sekcji zwłok. Wydział to coś większego, z innej parafii, bardziej biurokratycznego, element zhierarchizowanej struktury, dajmy na to Wydział Spraw Wewnętrznych, Wydział Paszportowy, Wydział (za przeproszeniem) Kultury, wydział zamiejscowy, Wydział Archeologii Śródziemnomorskiej czy Wydział Filozoficzny, że pozwolę sobie przypomnieć ten, na którym studiowałem, a który po marcu ’68 w ramach ówczesnej dobrej zmiany przemianowano karnie na Wydział Nauk Społecznych. W zasadzie na rzecz sekcji przemawiało też to, że praca sekcji jest bardziej dwuznaczna, wydział zabójstw zajmuje się tropieniem zabójców i wyjaśnianiem zabójstw, sekcja zabójstw zajmuje się zabójstw… popełnianiem? Tak, na to wygląda po lekturze pierwszej strofy tego wiersza aż po ostatnią.

Skąd się wzięły te „postmandelsztamowskie wiersze” w podtytule? Raczej nie chodziło po prostu o to, że Sekcja zabójstw została napisana już po tym, jak tłumaczyłem wiersze Osipa Mandelsztama, literalnie to jest prawda, ale wówczas niemal wszystkie moje wiersze byłyby „postmandelsztamowskie”, a oprócz Sekcji takim podtytułem opatrzone są tylko „Ośmiowiersze” z Ptasiej grypy (2002), wyraźnie nawiązujące do Ośmiowierszy Mandelsztama. Ten prapoczątek związany z podtytułem to początek lat siedemdziesiątych, kiedy Ryszard Przybylski, wielbiony przeze mnie eseista (w owym czasie Dostojewski i „przeklęte problemy”,1964; Et in Arcadia Ego, 1966) zaproponował, żebym przetłumaczył kilkanaście wierszy autora Tristii i Zeszytów woroneskich. W ten sposób oto do historii tego wiersza wchodzi pani Aida Dziunikowska ‒ atrakcyjna Rosjanka, z którą umawiałem się przez swoją żonę w klubie NOT-u przy ulicy Sieroszewskiego w Puławach, by mi rozjaśniła parę niejasnych dla mnie mandelsztamowskich fraz. Jej mąż pracował w Zakładach Azotowych, a ona od 1968 roku uczyła rosyjskiego w Liceum im. A.J. Czartoryskiego, które skończyłem w 1962 roku. Tłumacząc Mandelsztama, gdzieś w tle wszystkiego czułem rytm jego wierszy, zasypiałem z nimi i się z nimi budziłem, czułem się, jakbym miał stan podgorączkowy. Kiedy Ryszard Przybylski, kwitując te przekłady, napisał mi, że Apollo musiał przelatywać nad Puławami i musnąć mnie swym skrzydłem, pewnie przybyło mi parę kresek na tym wyimaginowanym termometrze. Do Mandelsztama wróciłem w połowie lat dziewięćdziesiątych, kiedy ten sam Ryszard Przybylski namówił mnie, żebym przełożył garść wierszy, na przedruk których w drugim wydaniu Poezji nie zgodził się ich poprzedni tłumacz.

Poezje Mandelsztama, wydanie drugie, zmienione i rozszerzone, wyszły w 1997 roku. „Sekcja zabójstw” ukazała się w tomie Kaszel w lipcu w roku 2000. Pisałem zatem ten wiersz, mając na świeżo w głowie wiersze Mandelsztama. Jednak pora odejść od chronologicznego znaczenia określenia „post” – w zamierzeniu epitet „postmandelsztamowskie” miał być prowokacyjny – czasy się zmieniły, tak jak Mandelsztam nie da się już pisać, w wierszu przyznającym się jednak do Mandelsztama, będącego poetą kultury i kulturalnym poetą takie słowa, jak… Nie będę ich powtarzał, rzuciły się państwu w oczy. To był wiersz pisany na emocjach, w emocjach, ze świadomością, że jest jakoś ważny, że się nie pisze byle czego.

Czy opowiadać historię wiersza, to go bronić? Zacytuję parę zdań Przybylskiego ze wstępu Uwagi o poezji Mandelsztama: „Człowiek żyjący w określonej kulturze jest zmuszony do ustawicznych skojarzeń. Poznać i zrozumieć – znaczy porównać. Wykształcenie jest tożsame z gotowością do błyskawicznych asocjacji. Tworzenie poezji to nieustanny i spontaniczny łańcuch skojarzeń, który dzięki asocjacji dźwiękowej lub znaczeniowej powołuje do istnienia ciąg obrazów. (…) W przekonaniu Mandelsztama wykształcenie i wyobraźnia nie są zjawiskami przeciwstawnymi. Wykształcenie, czyli zadomowienie w kulturze, jest niezbędnym warunkiem umożliwiającym poecie przeistaczanie materii poetyckiej. (…) Nie ma pożaru wyobraźni bez uprzedniego przeżycia kultury. Nie ma nowego życia bez starej tradycji”. Więc może jednak mimo wszystko Sekcja zabójstw pracuje bez chwili wytchnienia to wiersz z ducha Mandelsztama?

W historii tego wiersza nie może zabraknąć Tony’ego Harrisona i Salmana Rushdiego. Harrison w wierszu w ogóle się nie pojawia, ale gdyby nie napisał wiersza o Rushdim, a właściwie o fatwie rzuconej na pisarza przez ajatollaha Chomeiniego po Szatańskich wersetach, prawdopodobnie nie napisałbym „Sekcji zabójstw”. Gdyby udało mi się przełożyć wiersz Harrisona, też pewnie bym nie napisał własnego.

W historii tego wiersza – o czym świadczy początek jego pierwszej linijki – ma miejsce ksiądz Jerzy Popiełuszko i pośrednio Agnieszka Holland. Ma swoje miejsce schowany pod peryfrazą Aleksander Kwaśniewski i jeszcze dwóch innych prezydentów ‒ Wałęsa i Jaruzelski, ukrytych pod imionami. Pewną inspirującą rolę w historii tego wiersza odegrał ktoś, kto mnie prosił, żebym rzucił palenie, bo mnie lubi, a „niech palą i umrą na raka oni” (tu wymieniał nazwiska, ja nazwiska tego miłującego bliźnich chrześcijanina nie wymienię).

Mandelsztama zabił system, Rushdiego chciał zabić system, choć gdzie Rzym, gdzie Krym, gdzie Stalin, gdzie islam. Rushdiemu się udało. Gdyby miejsce tytułu było nie przed wierszem, ale po wierszu, w tytule może powinien jednak pojawić się wydział.Tymczasem nie jesteśmy w Związku Radzieckim ani w Iranie, pracujemy w sekcjach, sekcje są mniej liczne, w sekcjach wszyscy się znają. To, co dziś ma przynajmniej cichą aprobatę wydziałów, w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych traktowane jest jako margines, socjologiczna ciekawostka, subkulturowy wybryk, nic strasznego.

W „Sekcji zabójstw” można się dopatrzeć elementów zabawy i nadziei, że kiedy ukaże się absurd jakiegoś zjawiska, ono przestaje być groźne. Mogłem sobie poszaleć i pozwolić na wstawienie obok dwóch imion prezydentów z różnych parafii własnego nazwiska, mogłem zrymować „Zadurę ‒ kurę” (mając w pamięci przezwisko z podstawówki, do tegoż rymu, a jakże: „Zadura zdechła kura”), więc mimo tego, co było w powietrzu, czułem się pisząc ten wiersz wolny.

Kiedy jest się młodym poetą, chciałoby się pisać wiersze, które się nie starzeją. Kiedy jesteś starym człowiekiem, przeciwnie, dobija cię, że to, co napisałeś ponad dwie dekady temu, wciąż jest aktualne. To smutne, że historia tego wiersza nie skończyła się w momencie jego napisania czy druku. Wpisali się w nią potem Marek Rosiak, Igor Stachowiak, Paweł Adamowicz…