Jane Bowles: Smugi

W let­nim dom­ku (In the Sum­mer House) to jedy­na sztu­ka, a Dwie poważ­ne damy (Two Serio­us Ladies) – jedy­na powieść Jane Bow­les. Jest jesz­cze zbiór opo­wia­dań Pro­ste przy­jem­no­ści (Pla­in Ple­asu­res). To, jak pod­kre­śla­ją bio­gra­fo­wie Jane Bow­les, pra­wie cały jej doro­bek, nie licząc nie­ukoń­czo­nych dwóch powie­ści. Pol­ski czy­tel­nik z twór­czo­ścią tej pisar­ki mógł się zazna­ja­miać sys­te­ma­tycz­nie od 2004 roku, gdy w Pań­stwo­wym Insty­tu­cie Wydaw­ni­czym uka­za­ły naj­pierw Pro­ste przy­jem­no­ści ze wstę­pem Eli­za­beth Young i w tłu­ma­cze­niu Paw­ła Lip­szy­ca, a w 2005 roku w prze­kła­dzie Andrze­ja Sosnow­skie­go Dwie poważ­ne damy. W 2005 roku „Lite­ra­tu­ra na Świe­cie” poświę­ci­ła numer maro­kań­skie­mu Tan­ge­ro­wi, wcze­śniej (2003) publi­ku­jąc frag­men­ty powie­ści Jane Bow­les. Tan­ger, w któ­rym Jane zamiesz­ka­ła od 1948 roku razem z mężem, Pau­lem Bow­le­sem, i gdzie stwo­rzo­no słyn­ną kolo­nię arty­stycz­ną, stał się legen­dar­nym miej­scem dla róż­nych przy­by­szów z Nowe­go Jor­ku, podob­nie jak legen­dar­na i zara­zem wzor­co­wa dla powo­jen­ne­go ame­ry­kań­skie­go „bit­ni­kow­skie­go” okre­su sta­ła się bio­gra­fia Bow­les, obfi­tu­ją­ca głów­nie w nega­tyw­ne, lęko­we doświad­cze­nia, cho­ro­by, eks­pe­ry­men­ty z nar­ko­ty­ka­mi, alko­ho­lem i sek­su­al­no­ścią. To wła­śnie try­bem życia, spe­cy­ficz­ny­mi doświad­cze­nia­mi rodzin­ny­mi (tajem­ni­czo trau­ma­tycz­na rela­cja z ojcem, któ­ry zmarł, gdy Jane mia­ła trzy­na­ście lat), poczu­ciem kalec­twa naj­czę­ściej tłu­ma­czy się dziw­ną, eks­cen­trycz­ną aurę jej pisar­stwa, rodzaj sur­re­al­nej wyobraź­ni, loku­ją­cy jej książ­ki poza świa­tem utrwa­lo­nych zna­czeń. Bo nie mamy w jej zapi­sach do czy­nie­nia z wyraź­nym prze­for­mu­ło­wa­niem rela­cji mię­dzy nie­świa­do­mo­ścią i świa­do­mo­ścią, jak to się dzie­je w sur­re­ali­stycz­nych tek­stach euro­pej­skich twór­ców; nie mamy do czy­nie­nia z „bit­ni­ko­wym” wybu­chem emo­cji i kontr­kul­tu­ro­wej rewol­ty, ame­ry­kań­skość i żydow­skość Bow­les nie spro­wa­dza­ją nas na wspól­ną orbi­tę, skąd mogli­by­śmy wyzna­czyć gra­ni­cę dla prze­strze­ni obco­ści i lęku. Cho­dzi więc o to, że post­ko­lo­nial­ne, psy­cho­ana­li­tycz­ne, kul­tu­ro­we lub post­fe­mi­ni­stycz­ne czy queero­we odczy­ta­nia tych tek­stów, do któ­rych same swo­ją kom­po­zy­cja zachę­ca­ją i w zasa­dzie pro­wo­ku­ją swo­ją łudzą­cą czy­tel­no­ścią i języ­ko­wą pro­sto­tą, nie na wie­le mogą się zdać.

Czę­sto pod­kre­śla­ne przez kry­ty­ków kom­po­nen­ty pisar­stwa Jane Bow­les – fascy­na­cja kobie­cy­mi rela­cja­mi, zde­rze­nie kul­tu­ro­wych świa­tów, poczu­cie lęku przed świa­tem , sta­ła groź­ba utra­ty kon­tro­li nad tym, co obce zarów­no w Ja, jak i w tym wobec cze­go Ja się kon­sty­tu­uje, strach przed jaką­kol­wiek zmia­ną, absur­dal­ne poczu­cie humo­ru – sta­ły się zara­zem tego pisar­stwa roz­po­zna­wal­nym zna­kiem. Roz­po­zna­wal­ność jest tu jed­nak zawsze zaciem­nia­na przez siły, z któ­ry­mi wal­czy sama piszą­ca: napie­ra­ją­cą bez­for­mą świa­ta, języ­ka i pod­mio­tu; w jej tek­stach wal­ka z bez­wła­dem mate­rii, w któ­rą na powrót może osu­nąć się (nie tyl­ko pisar­ski) świat, jest szcze­gól­nie widocz­na. Bo wła­śnie para­dok­sy widzial­no­ści są naj­bar­dziej zaj­mu­ją­ce w jej tek­stach: zda­je­my sobie z tego spra­wę, gdy roz­my­cie wyda­rzeń, pla­ma języ­ka, mgli­sty opar tre­ści docho­dzą do nas moc­niej niż kształt fabu­ły, zarys akcji, skon­den­so­wa­na daw­ka emo­cji. Doświad­cze­nie per­cep­cyj­ne nar­ra­tor­ki powie­ści Dwie poważ­ne damy oraz boha­te­rów sztu­ki W let­nim dom­ku raz po raz uwal­nia­ne jest od bez­po­śred­nie­go kon­tak­tu z rze­czy­wi­sto­ścią.

Widać to szcze­gól­nie w ostat­niej sce­nie sztu­ki W let­nim dom­ku. Od same­go począt­ku rela­cja mię­dzy mat­ką, Ger­tru­de, a jej cór­ką, Mol­ly, roz­strzy­ga o napię­ciu poja­wia­ją­cym się w pozo­sta­łych rela­cjach: wszyst­kie kon­tak­ty mię­dzy ludź­mi nazna­czo­ne są w tej sztu­ce nie­spo­ty­ka­nym odda­le­niem, „nie­wy­raź­no­ścią” i zara­zem poczu­ciem wzbie­ra­ją­ce­go mię­dzy nimi kon­flik­tu, któ­ry kul­mi­nu­je poza zbrod­nią, zazdro­ścią i miło­ścią, w sfe­rach bez­fo­rem­nych i bez­wład­nych, jeśli tak moż­na powie­dzieć. Pod wzglę­dem wzmo­żo­ne­go napię­cia obser­wo­wa­ne­go w rela­cjach mat­ki i cór­ki ta sztu­ka nie róż­ni się zasad­ni­czo od innych tek­stów Bow­les. Nato­miast z per­spek­ty­wy stra­chu przed wej­ściem w świat (tak­że czę­sto powta­rza­ją­cym się moty­wem tej twór­czo­ści) oraz doświad­czeń per­cep­cyj­nych warun­ko­wa­nych tym stra­chem moż­na mówić o pew­nej ostro­ści i punk­to­wo­ści W let­nim dom­ku w porów­na­niu z inny­mi tek­sta­mi. Naj­istot­niej­sza jest tu bowiem fra­za, powtó­rzo­na dwu­krot­nie przez Ger­tru­de w zakoń­cze­niu sztu­ki: „Kie­dy byłam małą dziew­czyn­ką”. Zwra­ca ona naszą uwa­gę na pożą­da­ną przez Ger­tru­de utra­tę kon­tak­tu z real­no­ścią oraz jej pani­kę wywo­ła­ną samą myślą o poten­cjal­no­ści takiej utra­ty. Wyda­je się, że kry­tycz­ny moment sztu­ki przy­pa­da wła­śnie na tę chwi­lę: przed ocza­mi Ger­tru­de miga moż­li­wość roz­po­zna­nia trau­ma­tycz­ne­go splo­tu wła­sne­go życia, nagłej odsło­ny zaciem­nio­ne­go do tej pory obra­zu, ale bły­ska­wicz­ność tego roz­po­zna­nia momen­tal­nie się zaciem­nia i Ger­tru­de umiesz­cza samą sie­bie w nega­tyw­nym punk­cie Ome­ga, w któ­rym trwa znie­ru­cho­mia­ła i spa­ra­li­żo­wa­na, bez jakiej­kol­wiek szan­sy na eks­pre­sję. Boha­ter­ka W let­nim dom­ku to oczy­wi­ście kolej­na z tych posta­ci Bow­les, któ­re „wyru­szy­ły w świat”, a „świat” prze­mie­nia je w znie­ru­cho­mia­łe pomni­ki prze­ra­że­nia: „Ger­tru­de dalej stoi nie­ru­cho­ma i wypro­sto­wa­na, z bukie­tem zaci­śnię­tym w dło­ni”.