Coś

„Echa” Woj­cie­cha Bono­wi­cza – podob­nie jak poprzed­nia jego książ­ka „Pol­skie zna­ki” czy debiu­tanc­ki „Wybór więk­szo­ści” – wpro­wa­dza­ją nas w oso­bli­we i fascy­nu­ją­ce świa­ty. To kon­takt z rady­kal­ną inno­ścią, spo­tka­nie z pew­nym nad­mia­rem – cza­su, sen­su, rze­czy­wi­sto­ści – któ­ry ujaw­nia nie­sa­mo­wi­tą postać życia.

W nowym tomie Bono­wicz poka­zu­je kon­kret egzy­sten­cjal­ny, codzien­ność i po­wszechność, ale zawsze w konstruowa­nym przez nie­go przed­sta­wie­niu zja­wia się „coś” nie­spo­dzie­wa­ne­go, co zabu­rza opisa­ne sytu­acje, roz­ry­wa obraz, pod­mi­no­wu­je nastrój. To „coś” – odpor­ne na znacze­nie i języ­ko­wą mate­ria­li­za­cję – pozo­sta­je na pozio­mie nie­okre­ślo­no­ści, nastro­ju, aury, zmy­sło­we­go dozna­nia słów. Dla­te­go „Echa” wznie­ca­ją nie­po­kój, a ich lek­tu­ra odby­wa się czę­sto w try­bie przy­pusz­cza­ją­cym, choć este­ty­ka pro­po­no­wa­na przez auto­ra „Hur­towni ran” nie ma nic wspól­ne­go z wizyj­no­ścią, sur­re­ali­stycz­ną tech­ni­ką kola­żu, eks­pre­sjo­ni­stycz­nym wybu­chem gro­zy.

Bono­wicz pra­cu­je w tra­dy­cyj­nych poety­kach, uścisk jego wer­sów bywa jed­nak że­lazny. Wyda­je się, że tra­dy­cja, któ­ra uży­cza mu swo­je­go wspar­cia, nie jest zasad­ni­czo poetyc­ka, jeśli myśleć o niej w kate­go­riach intym­nej lirycz­no­ści i uczu­cio­wej ekspre­sji, nie jest też oczy­wi­ście zasad­ni­czo proza­torską, choć prze­cież zda­rze­nia róż­ne­go ro­dzaju inte­re­su­ją auto­ra „Wybo­ru więk­szo­ści”. Jego pisa­nie ujaw­nia pokre­wień­stwo z taki­mi „nie­sys­te­mo­wy­mi” auto­ra­mi, jak Franz Kaf­ka czy Leo Lip­ski: pozo­sta­je w ramach tych inspi­ra­cji na zasa­dzie pokre­wień­stwa myśle­nia o sztu­ce i jej ciem­nym, samo­za­prze­cza­ją­cym się cha­rak­te­rze.

To przede wszyst­kim język „Ech” – zredu­kowany, oszczęd­ny, nie­zwy­kle skoncentro­wany –

wzma­ga poczu­cie nie­sa­mo­wi­to­ści, jakie­go dozna­je­my, gdy może­my na chwi­lę spoj­rzeć na rze­czy od stro­ny ich cie­nia. Ten cień wle­cze się tu za obra­za­mi przeszło­ści, jaki­mi są – na przy­kład w „Świą­tecz­nym popo­łu­dniu” – słod­kie wspo­mnie­nia szczęśli­wego dzie­ciń­stwa „na łąkach” Oświę­ci­mia. Sta­je się wyraź­niej­szy w dwóch opowieś­ciach o dzie­cię­cej ini­cja­cji w histo­rię („Echa”, „Echa dru­gie”) – będą­cych wyraź­ną pole­mi­ką z sie­lan­ko­wo-baj­ko­wą stra­te­gią opi­sy­wa­nia woj­ny w powo­jen­nych cyklach Cze­sła­wa Miło­sza „Świat. (Poema naiw­ne)” i „Gło­sy bied­nych ludzi”. Co cie­ka­we, już nie­po­le­micz­nie Bono­wicz korzy­sta ze stra­te­gii „una­iw­nia­nia” obra­zu wła­śnie w „Świą­tecz­nym popo­łu­dniu”. Cień daje o sobie znać wid­mo­wą posta­cią świa­ta w groź­nym, nie­zwy­kle suge­styw­nym tek­ście „Reli­gia pól”, opi­su­ją­cym reak­cje na doświad­cze­nie śmier­ci jako wywłasz­cze­nie z cia­ła:

i poczu­łem że moja skó­ra robi się luź­niej­sza
a to co dotąd szczel­nie ją wypeł­nia­ło
nie nale­ży do mnie

Czu­je­my, że jakaś nie­zna­na, „ciem­niej­sza”, mniej racjo­nal­na część rze­czy­wi­sto­ści czai się tak­że w pozo­sta­łych przed­sta­wie­niach „Ech”, w jakimś „zamgle­niu” albo nagłym „roz­ja­śnie­niu” obra­zu czy sce­ny, Bono­wicz dys­po­nu­je całą gamą roz­ma­itych chwy­tów – jest w zasa­dzie kimś od „świa­tło­cie­nia” języ­ka, usta­wia­nia mylą­cej per­spek­ty­wy, nie­roz­rzut­ne­go gestu poetyc­kie­go, któ­re­go staw­ką jest etycz­ność (ale nie mora­lizm) wier­sza. Wyma­ga on nie tyl­ko roz­szy­fro­wy­wa­nia zna­czeń, lecz ana­li­zy tego, w jaki spo­sób „coś” jest nam poka­zy­wa­ne: zwró­ce­nia uwa­gi na usta­wio­ne prze­sło­ny, wyostrze­nia obra­zu, kompono­wanie dru­go­rzęd­nych ele­men­tów, pierw­sze­go pla­nu i tła – bez wąt­pie­nia spo­ro wier­szy w „Echach” nale­ży ana­li­zo­wać jak płót­na.

Naj­czę­ściej wszyst­ko w tym zbio­rze zaczy­na się zwy­czaj­nie, ale od począt­ku trze­ba wyka­zy­wać się dużą uważ­no­ścią. Prze­miesz­cze­nie każ­de­go sło­wa nabie­ra zna­cze­nia, każ­da sub­tel­nie obry­so­wa­na gra­ni­ca wer­su odgry­wa istot­ną rolę, zdaw­ko­wość, zda­wa­ło­by się, zaim­ków wska­zu­ją­cych waży naj­wię­cej, jak w wier­szu „Świa­dek”: „I ja sta­łem o tam tyłem do nie­go”. Bez wzglę­du jed­nak na to, czy wiersz doty­czy prze­szło­ści i trau­ma­tycz­nych wyda­rzeń histo­rycz­nych, czy kon­cen­tru­je się na obra­zie poje­dyn­czej egzy­sten­cji, czy przyno­si roz­ła­do­wu­ją­ce napię­cie jako „oko­licz­no­ścio­wy”, np. „Uzgod­nie­nie”:

Moja żona nie przyj­dzie
na mnie.
A two­ja się na mnie wybie­ra?

– nigdy nie pro­po­nu­je się nam lek­tu­ry opar­tej wyłącz­nie na nega­tyw­nym odczu­cia świa­ta. Poeta potra­fi wydo­być z nas ufność do swo­je­go przed­sta­wie­nia.

Nie potra­fi­ła­bym powie­dzieć, któ­re wier­sze nale­żą do –rdze­nia” książ­ki i kształ­tu­ją jej pro­fil. Jest róż­no­rod­na, nie­zwy­kle spój­na, prze­ko­nu­ją­ca i wia­ry­god­na w swo­ich róż­nych odsło­nach. Ale i wewnętrz­nie ze sobą nie­po­go­dzo­na, co ujaw­nia­ją zwłasz­cza wier­sze bę­dące obra­za­mi poety, jego sytu­acji, współ­cze­snej i minio­nej. Autor zda­je się pod­trzy­my­wać mit sztu­ki i poezji jako powo­ła­nia – pisa­nie nie jest bez­kar­ne, jest wykra­cza­niem poza do­zwolone rejo­ny, prze­by­wa­niem „gdzieś indziej”, skąd cza­sem trud­no wró­cić (wiersz „Pią­tek”).

A jed­nak, gdy poeta pole­micz­nie odno­si się do pew­nych prze­ko­nań doty­czą­cych współ­cze­snej (?) poezji i gdy puen­tu­je: „Poezja to ogród. / Jeden go upra­wia / inny /jest w ogro­dzie” („Oczy­wi­ście”), nie potra­fię – mimo iż ta wypo­wiedź wyda­je się mani­fe­stem, nie­mal­że wyzna­niem wia­ry – przy­stać na to, że wier­sze auto­ra „Peł­ne­go morza” mia­ły­by powsta­wać zgod­nie z for­mu­łą „poezja to ogród” lub do takiej for­mu­ły dążyć. Pusty­nia – tak. Jakieś nie-miej­sce – tak. Ale ogród? Poezja Woj­cie­cha Bono­wi­cza nie jest z ogro­dów i chciała­bym, aby zabrzmia­ło to jak naj­więk­sza pochwa­ła.