Tłumaczyć Stevensa

1.

Tłu­ma­cze­nie wier­szy Ste­ven­sa to nie tyl­ko spra­wa prze­kła­du lite­rac­kie­go. To coś wię­cej niż wcho­dze­nie w trud­ną mate­rię jego wier­szy, nie­koń­czą­ce się poszu­ki­wa­nie pol­skich odpo­wied­ni­ków czy pole­ro­wa­nie fra­zy. Wszyst­kie te momen­ty mają oczy­wi­ście wiel­kie zna­cze­nie, bo Ste­vens jest poetą zanu­rzo­nym w języ­ku, a przy tym nie­zwy­kle pre­cy­zyj­nym i kon­se­kwent­nym – nawet tam, gdzie wiersz zda­je się być pusz­czo­ny na żywioł. A jed­nak spo­tka­nie z poezją Ste­ven­sa jest zazwy­czaj wyda­rze­niem tak wie­lo­znacz­nym i total­nym, że tłu­macz powi­nien mieć się na bacz­no­ści.

Mogę tu mówić za sie­bie: tłu­ma­cze­nie Ste­ven­sa sta­ło się dla mnie doświad­cze­niem z pogra­ni­cza lite­ra­tu­ry i egzy­sten­cji, czymś wykra­cza­ją­cym poza czy­stą trans­la­tor­ską robo­tę. Są to bowiem wier­sze, w któ­rych język sta­je na gło­wie, a świat przed­sta­wio­ny przez poetę oka­zu­je się świa­tem na tyle dziw­nym i nie­oswo­jo­nym, że od czy­tel­ni­ka wyma­ga się tu bar­dzo wie­le. Trze­ba przede wszyst­kim zaak­cep­to­wać nie­jed­no­znacz­ność i nie­da­ją­cą spo­ko­ju zmien­ność tej poezji, któ­ra żon­glu­je języ­ka­mi i raz po raz pod­su­wa kolej­ne wer­sje rze­czy­wi­sto­ści. Ste­vens zry­wa pak­ty i łamie nie­pi­sa­ne umo­wy – po to, aby wybić czy­tel­ni­ka z ryt­mu, wyko­le­ić go z toru bier­nej, łatwej lek­tu­ry. Myślę, że ocze­ki­wa­nia poety wzglę­dem sie­bie i odbior­ców były mak­sy­mal­ne: prze­kro­czyć same­go sie­bie, doko­nać myślo­wej i egzy­sten­cjal­nej trans­gre­sji, wyjść z wła­snej skó­ry, może nawet doko­nać aktu auto­ne­ga­cji.

2.

Jeśli przyj­rzeć się dokład­nie dro­dze roz­wo­ju poetyc­kie­go Ste­ven­sa, zauwa­żal­ny jest dra­mat życio­wy poety, któ­ry z jed­nej stro­ny usi­ło­wał wyjść z języ­ka i usta­no­wić bez­po­śred­nią rela­cję ze świa­tem rze­czy i ludzi, z dru­giej jed­nak kon­sta­to­wał w kolej­nych wier­szach i tomach, że wszyst­kie nastę­pu­ją­ce po sobie pró­by to poraż­ki. Jak czy­ta­my w wier­szu „Zwy­czaj­na postać rze­czy”: „nie­obec­ność wyobraź­ni musia­ła zostać wyobra­żo­na”. Wycho­dze­nie poza język to nic inne­go jak osu­wa­nie się w kolej­ny język. Ten pro­ces nie ma koń­ca i kie­dy w ostat­nich wier­szach Ste­vens pisze o „nowej wie­dzy o rze­czy­wi­sto­ści”, to fra­zę tę zapi­su­je w try­bie warun­ko­wym lub hipo­te­tycz­nym – rzecz doty­czy jakiejś wie­dzy i jakiejś rze­czy­wi­sto­ści. Trze­ba wciąż zaczy­nać od nowa.

Ste­vens to poeta, dla któ­re­go nic nie jest sta­łe, a każ­dy moment egzy­sten­cji, każ­da jej jakość, pod­le­ga­ją cią­głym prze­war­to­ścio­wa­niom i prze­for­mu­ło­wa­niom. Dobry wiersz jest dla nie­go zapi­sem moż­li­wie jak naj­bar­dziej ambi­wa­lent­nym. W poetyc­kiej prak­ty­ce ozna­cza to mno­że­nie zastrze­żeń i tro­pów, wywra­ca­nie na nice wła­snych sfor­mu­ło­wań, nie­do­pusz­cza­nie do poja­wie­nia się kon­sta­ta­cji osta­tecz­nych. Każ­dy, kto choć tro­chę wgłę­bił się w poezję Ste­ven­sa, wie, że postu­la­ty te przy­bie­ra­ją u poety postać nie­rzad­ko fan­ta­stycz­ną – wie­le wier­szy jest tak roz­rze­dzo­nych i zróż­ni­co­wa­nych, tak naszpi­ko­wa­nych słów­ka­mi na pozór nie­win­ny­mi, a w isto­cie raz po raz zmie­nia­ją­cy­mi tok wywo­du, że łatwo dojść do wnio­sku, iż nic kon­kret­ne­go tak napraw­dę się tu nie mówi.

Nie był­by to jed­nak wnio­sek traf­ny. Podob­nie jak inni wiel­cy moder­ni­ści – choć­by Joy­ce, Ste­in czy Bec­kett – Ste­vens pra­gnie oddać kon­tra­dyk­cje i anty­no­mie świa­do­mo­ści, któ­ra usi­łu­je zgłę­bić świat, ale naty­ka się na nie­zli­czo­ne języ­ki i nie­przej­rzy­ste zna­cze­nia. W tym sen­sie jest to poezja nie­omal reali­stycz­na. I choć nie­wąt­pli­wie sam poeta, wie­lo­krot­nie opo­wia­da­ją­cy się za pry­ma­tem wyobraź­ni i fan­ta­zji, skrzy­wił­by się, sły­sząc ten przy­miot­nik, to jed­nak trud­no nie zauwa­żyć, że w kon­tek­ście całej jego dro­gi twór­czej ma on sens. Ste­vens wie­lo­krot­nie pod­kre­ślał, że zale­ży mu przede wszyst­kim na dotar­ciu do rze­czy­wi­sto­ści – do „rze­czy takich, jaki­mi są” (things as they are – fra­za wzię­ta z poema­tu „The Man with the Blue Guitar”). Cały kło­pot pole­ga na tym, że w tym dąże­niu do „rze­czy samych” nie może­my abs­tra­ho­wać od języ­ka. Wręcz prze­ciw­nie: musi­my wyczer­pać reto­rycz­ny poten­cjał tkwią­cy w naszym postrze­ga­niu przed­mio­tów i ludzi, aby na koń­cu pozwo­lić im zja­wić się taki­mi, jaki­mi napraw­dę są. Poezja ma tu zada­nie szcze­gól­ne – jest wła­śnie sce­ną i insce­ni­za­cją wyczer­py­wa­nia się języ­ków.

Rze­czy­wi­stość zawsze już jakoś zapo­śred­ni­czo­na przez sło­wo i obec­na tyl­ko w języ­ku i jako język – taka intu­icja jest nie­wąt­pli­wie bli­ska Ste­ven­so­wi. Mówi też wie­le o spo­so­bie, w jaki powin­ni­śmy czy­tać jego wier­sze. Wyma­ga się tu bowiem lek­tu­ry skon­cen­tro­wa­nej na momen­tach przej­ścia, róż­ni­cy i prze­sko­ku z jed­ne­go pozio­mu – este­tycz­ne­go, epi­ste­mo­lo­gicz­ne­go, onto­lo­gicz­ne­go – na poziom inny. A zatem już lek­tu­ra tek­stu źró­dło­we­go (w tym przy­pad­ku wier­sza Ste­ven­sa w języ­ku ory­gi­nal­nym) powin­na mieć cha­rak­ter prze­kła­du – doty­czy to w każ­dym razie naj­lep­szych i naj­bar­dziej ory­gi­nal­nych utwo­rów tego poety. W odróż­nie­niu na przy­kład od T.S. Elio­ta (zwłasz­cza Elio­ta po Zie­mi jało­wej), któ­ry jako poeta poru­szał się w okre­ślo­nej tra­dy­cji filo­zo­ficz­nej i reli­gij­nej i nie­odmien­nie powo­ły­wał się na cha­rak­te­ry­stycz­ną dla tej tra­dy­cji reto­ry­kę, Ste­vens dość rady­kal­nie kwe­stio­no­wał pra­wo­moc­ność jakiej­kol­wiek reto­ry­ki, zwra­ca­jąc się raczej ku cze­muś, co dało­by się okre­ślić jako „reto­ry­ka reto­ry­ki”, a więc świa­do­mość języ­ko­wej natu­ry wła­snych, i nie tyl­ko wła­snych, kon­sta­ta­cji. Oczy­wi­ście odnaj­dzie­my u tego poety śla­dy pew­nych tra­dy­cji (powiedz­my ima­ży­stycz­nej i kubi­stycz­nej w pierw­szym tomie, bądź roman­tycz­nej w tomach następ­nych), jed­nak bar­dziej cha­rak­te­ry­stycz­na dla Ste­ven­sa stra­te­gia pole­ga na mno­że­niu tro­pów i pod­wa­ża­niu przy­ję­tej poety­ki. Na przy­kład jeśli w wier­szu „Idea porząd­ku w Key West” poja­wia się roman­tycz­na kon­cep­cja ducha i inspi­ra­cji ucie­le­śnia­nej w posta­ci gło­su kobie­ty, to natych­miast ule­ga ona zakwe­stio­no­wa­niu – poeta wska­zu­je na dwu­znacz­ność i nie­ja­sność inspi­ra­cji, któ­rej zewnętrz­ny sta­tus (głos kobie­ty) może być w isto­cie pro­jek­cją świa­do­mo­ści (na przy­kład gło­sem pły­ną­cym z pod­świa­do­mo­ści). Taka poezja zaczy­na mówić o wła­snej reto­ry­ce – doko­nu­je więc w punk­cie wyj­ścia waż­ne­go prze­kła­du pier­wot­nej intu­icji na świa­do­mą sie­bie mowę poetyc­ką. Prze­kład ten powi­nien być uobec­nio­ny w naszej lek­tu­rze wier­sza, to zna­czy czy­ta­nie wier­sza musi brać pod uwa­gę fakt, że on sam jest już swe­go rodza­ju tłu­ma­cze­niem.

Ma to oczy­wi­ście duże zna­cze­nie dla tłu­ma­cza, któ­ry powi­nien pamię­tać o dekon­struk­tyw­nym poten­cja­le Ste­ven­sow­skie­go wier­sza. Stąd być może naj­waż­niej­szy impe­ra­tyw przy tłu­ma­cze­niu tej poezji – nale­ży respek­to­wać wie­lo­znacz­no­ści i otwar­ty cha­rak­ter poetyc­kie­go języ­ka Ste­ven­sa i z podejrz­li­wo­ścią pod­cho­dzić do gestów zamknię­cia, fina­li­za­cji, wyra­ża­nia zde­cy­do­wa­nych sądów i prze­słań. Jest w tym coś para­dok­sal­ne­go, bo prze­cież głów­ną tro­ską tłu­ma­cza jest aku­rat­ność, a wszel­kie dwu­znacz­no­ści postrze­ga­ne są jako prze­kła­do­we nie­po­wo­dze­nia. Wyda­je mi się jed­nak, że w przy­pad­ku Ste­ven­sa jest ina­czej. Cha­rak­te­ry­stycz­ny dla nie­go tryb poetyc­ki to mówie­nie, któ­re samo sobie wcho­dzi w para­dę, mno­ży zastrze­że­nia, odwra­ca argu­men­ty i pozwa­la się czy­tać na kil­ka spo­so­bów, któ­re nie­rzad­ko pro­wa­dzą do odczy­tań sprzecz­nych. Taka poety­ka uprzy­wi­le­jo­wu­je czy­tel­ni­ka, któ­ry współ­two­rzy wiersz, a tak­że tłu­ma­cza, któ­ry nie tyl­ko może, ale chy­ba nawet powi­nien dać prze­kład moż­li­wie wie­lo­znacz­ny, otwar­ty na wie­lo­ra­kie rekon­struk­cje i rekon­fi­gu­ra­cje.

Przy­pad­ki Ste­ven­sa czy na przy­kład Joh­na Ashbery’ego (pozo­sta­ją­ce­go w pew­nych książ­kach pod dużym wpły­wem Ste­ven­sa) to przy­pad­ki skraj­ne. W ich wier­sze wpi­sa­na jest bowiem moż­li­wość odej­ścia od lite­ry tek­stu. A jeśli nawet nie odej­ścia, to przy­naj­mniej trans­la­to­lo­gicz­nej nie­wier­no­ści, któ­ra jest już prze­cież, jak przed chwi­lą wspo­mnia­łem, obec­na w tek­stach ory­gi­nal­nych. Trud­no chy­ba o lep­szą egzem­pli­fi­ka­cję rady­kal­nej tezy Wal­te­ra Ben­ja­mi­na, że im dokład­niej sta­ra­my się prze­ło­żyć tekst, tym bar­dziej odda­la­my się od jego ducha. Nie cho­dzi oczy­wi­ście o prze­kła­do­wą dowol­ność. Fak­tem jest jed­nak, że dla Ste­ven­sa rów­nie waż­ne co jed­nost­ki lek­sy­kal­ne są momen­ty reto­rycz­ne – tych zaś nie da się dosłow­nie prze­ło­żyć, są bowiem wła­śnie zakwe­stio­no­wa­niem dosłow­no­ści. W prze­kła­dzie mogą się one poja­wić tyl­ko jako efek­ty reto­rycz­ne, a więc nie­zu­peł­nie zgod­ne z duchem prze­kła­do­wej cel­no­ści i aku­rat­no­ści. Oczy­wi­ście wnio­sek ten nie koń­czy dys­ku­sji nad pro­ble­ma­mi prze­kła­da­nia poezji Ste­ven­sa – jest ich znacz­nie wię­cej i czę­sto doty­czą wła­śnie wier­no­ści prze­kła­du. Wyda­je mi się prze­cież, że powi­nien on być punk­tem wyj­ścia dla każ­de­go tłu­ma­cza tego poety. Trze­ba po pro­stu pamię­tać o skraj­nym i świa­do­mym zre­to­ry­zo­wa­niu tej poezji i brać na nią w prze­kła­dzie popraw­kę. Inna spra­wa, czy taką popraw­kę da się kon­se­kwent­nie i w peł­ni nanieść. Ale to już kwe­stia kon­kret­nych prze­kła­do­wych roz­wią­zań i pro­po­zy­cji.

3.

Przez wie­le lat Ste­vens był w Pol­sce poetą zupeł­nie lek­ce­wa­żo­nym. Sytu­ację mógł zmie­nić wyda­ny w 1969 roku PIW-owski tomik inte­re­su­ją­cych prze­kła­dów Jaro­sła­wa Mar­ka Rym­kie­wi­cza. Nie zmie­nił. Chy­ba nie tyl­ko dla­te­go, że zapre­zen­to­wa­ny przez Rym­kie­wi­cza wybór jest bar­dzo skrom­ny (dwa­dzie­ścia krót­kich wier­szy, jeden poemat i jeden frag­ment poema­tu). Rów­nież dla­te­go, że czas nie sprzy­jał Ste­ven­so­wi. Trze­ba było cze­kać, aż poja­wią się nowe spo­so­by i moż­li­wo­ści czy­ta­nia, aż roz­po­zna­ne zosta­ną sto­sow­ne tra­dy­cje este­tycz­ne i nie tyl­ko este­tycz­ne, aż w języ­ku pol­skim odkry­te zosta­ną czę­sto­tli­wo­ści, na jakich łatwiej jest czy­tać takich poetów jak Ste­vens czy Ash­be­ry, czę­sto­tli­wo­ści co praw­da obec­ne (na przy­kład u Leśmia­na czy Wirp­szy), ale mar­gi­na­li­zo­wa­ne bądź lek­ce­wa­żo­ne. Trud­no zresz­tą powie­dzieć, co to zna­czy, że nad­szedł czas takich, a nie innych poetów. Na przy­kład wier­sze Ste­ven­sa poru­sza­ją się w sfe­rze nie­speł­nie­nia i czę­sto opi­su­ją stan zawie­sze­nia i nie­moż­no­ści. Chy­ba nigdy nie sta­ną się komen­ta­rzem do bie­żą­cej sytu­acji – będą za to zapi­sem cze­goś odro­czo­ne­go, spóź­nio­ne­go, trzy­ma­ne­go w odwo­dzie, na kie­dy indziej. Jeśli Ste­vens jest poetą wyobraź­ni – a czę­sto moż­na spo­tkać się z takim sfor­mu­ło­wa­niem – to przede wszyst­kim jest on poetą wyobraź­ni odro­czo­nej.

I jesz­cze jed­no: czy­ta­nie i tłu­ma­cze­nie Ste­ven­sa może być nie­zwy­kłą i nie­po­ko­ją­cą przy­go­dą czy­tel­ni­czą. Cho­dzi bowiem nie tyl­ko o spo­tka­nie z innym gło­sem, innym dia­lek­tem, innym spo­so­bem postrze­ga­nia świa­ta. Wier­sze Ste­ven­sa są bar­dzo czę­sto tak skon­stru­owa­ne, że wyma­ga­ją wej­ścia w ich prze­strzeń, ale rów­nież – i to jest moment szcze­gól­nie nie­po­ko­ją­cy – odna­le­zie­nia tej prze­strze­ni w sobie. Mówiąc ina­czej, wier­sze chcą i usi­łu­ją odblo­ko­wać w nas to, co pozo­sta­wa­ło w ukry­ciu: nie­wy­po­wie­dzia­ne, nie­obli­czal­ne, nie­prze­ło­żo­ne, nie­oswo­jo­ne, nie-prze­ży­te wresz­cie. Jest to zapro­sze­nie do lek­tu­ry bar­dzo zaan­ga­żo­wa­nej, takiej, w któ­rej zawie­sza się wła­sne sądy i ocze­ki­wa­nia, a może nawet zawie­sza się sie­bie. Nie wyklu­czam, że dla nie­któ­rych czy­tel­ni­ków spo­tka­nie ze Ste­ven­sem może oka­zać się waż­ną przy­go­dą, nie tyl­ko lite­rac­ką. Tak w każ­dym razie było w moim przy­pad­ku.