Gorycz bliskości niechcianej

Kon­rad Woj­ty­ła: Czy­ta­jąc Two­ją książ­kę, nie mogłem oprzeć się wra­że­niu, że oto pod­miot lirycz­ny zda­je nam rela­cję z oso­bi­stej apo­ka­lip­sy. Z upad­ku świa­ta, któ­re­go nie ma i jest jed­no­cze­śnie. Co wię­cej, rodzi się we mnie poku­sa, by powie­dzieć nawet, że tyleż nam o niej opo­wia­da, ile raczej się z niej spo­wia­da wier­sza­mi.

Roman Honet: Kie­dy ją pisa­łem, wspo­mi­na­łem. Zamy­śli­łem się. Na chwi­lę. Myśla­łem o cza­sie, kie­dy nad wzgó­rza­mi wokół mia­stecz­ka zapa­da­ło się słoń­ce, rzu­ca­jąc fio­le­to­wy i krót­ki blask w grud­niu, leni­wy i dłu­gi latem, myśla­łem o chod­ni­kach peł­nych prze­chod­niów; kie­dyś tak wyglą­da­ły, roz­pę­dzo­ne, żywe, a w nocy – ciem­ne i opu­sto­sza­łe. Myśla­łem o bie­ga­niu po par­ku wie­czo­rem, widzia­łem grzbie­ty pstrą­gów odbi­ja­ją­ce się w nur­cie przej­rzy­stej rze­ki, patrzy­łem na pocią­gi zatrzy­mu­ją­ce się na sta­cji, przez oświe­tlo­ne okna oglą­da­łem baga­że podróż­nych. Wspo­mi­na­łem rów­nież życie z naj­bliż­szą mi oso­bą. Przy­da­rzy­ło się. Prze­rwa­ła je jej nie­spo­dzie­wa­na cho­ro­ba i przed­wcze­sna śmierć. Daw­no temu. Jeśli spra­wy oczy­wi­ste, miłość i śmierć, wyma­ga­ją spo­wie­dzi, owszem, niech ta spo­wiedź nazy­wa się wiersz. Skoń­czył się więc świat – tak wte­dy myśla­łem – skoń­czył się bez apo­ka­lip­sy, bez pło­mie­ni. Doko­nał się cicho. Zasko­czył mnie. Nie­mniej nie tak, żebym prze­stać oglą­dać jego wciąż pra­cu­ją­cy mecha­nizm. Potem przez kil­ka lat towa­rzy­szy­ła mi rów­nie bli­ska oso­ba, może nawet bliż­sza. Dla­te­go nie mówił­bym o rela­cji z oso­bi­stej apo­ka­lip­sy, ale o smu­dze cie­nia, w któ­rą Ty rów­nież wkro­czysz w odpo­wied­nim cza­sie.

To wej­ście raczej mnie prze­ra­ża, więc widział­bym w tym pew­ne speł­nia­ją­ce się pro­roc­two (śmiech), nie­mniej opo­wia­dasz tu o śmier­ci bli­skiej oso­by, a nie o wła­snym lęku. Głów­ne akcen­ty fabu­lar­ne nie są poło­żo­ne na sym­bo­licz­ne prze­kra­cza­nie gra­ni­cy, smu­gę cie­nia, ale kon­cen­tru­ją się wokół tej, któ­ra ode­szła. Mówi się tu cicho, szep­tem, czę­sto pod osło­ną nocy i śnie­gu, w jakimś spo­wi­tym mgłą i alko­ho­lo­wym widem mia­stecz­ku poło­żo­nym wśród wzgórz, w któ­rym czas odmie­rza­ją kur­wy, prze­jeż­dża­ją­ce pocią­gi i pogrze­by. Odkry­cie tajem­ni­cy, któ­ra dopro­wa­dza do upad­ku świa­ta, nie­sie za sobą pew­ne kon­se­kwen­cje. Czy­tel­nik wpa­da w pułap­kę zna­czeń i sen­sów. Gubi się, wpa­da w potrzask wer­sów. Z pre­me­dy­ta­cją uru­cha­miam escha­to­lo­gicz­ną machi­nę zna­czeń, bowiem roi się od nich w Two­im naj­now­szym tomie.

Przed momen­tem przy­wo­ły­wa­łeś apo­ka­lip­sę nie­prze­ra­żo­ny. Rze­czy­wi­ście czas po śmier­ci oso­by bli­skiej był dla mnie okre­sem porząd­ko­wa­nia i rów­no­cze­śnie uwal­nia­nia się od nie­go – nie­kie­dy trwa dłu­go. Wysi­łek, któ­rym się oddy­cha, potem, wraz z upły­wem lat, już z odda­le­nia, nada­je mu nazwę, nigdy nie zosta­je cał­ko­wi­cie wchło­nię­ty przez porzą­dek sym­bo­licz­ny. Czło­wiek, któ­ry potknął się na scho­dach, prze­wró­cił i potłukł, nie może – uczci­wie, bez oszu­stwa – opo­wia­dać ludziom, o ile zosta­nie o to zapy­ta­ny, że scho­dy są zale­d­wie sym­bo­lem, i wystar­czy zamknąć oczy, żeby nad scho­da­mi jeź­dzić win­dą, czy uno­sić się w powie­trzu. Prze­by­wa­nie wyłącz­nie w sfe­rze sym­bo­licz­nej bywa szko­dli­we: moż­na zara­zić się zwie­rzę­ciem, w naj­lep­szym wypad­ku zostać ospa­ło­gę­bym eru­dy­tą – są pew­ne kon­se­kwen­cje. Ale o tym wszyst­kim zdą­ży­li­śmy sobie skrom­nie powie­dzieć.

Owszem, miesz­ka­łem w mia­stecz­ku, potem w więk­szym mie­ście, potem zno­wu wró­ci­łem. Przez więk­sze mia­sto nocą prze­dzie­rasz się przez hała­śli­wy tłum, cuch­ną­cy keba­bem i bro­wa­rem, ulicz­ni strę­czy­cie­le wtry­nia­ją ci do rąk rekla­my oszcza­nych barów i piz­ze­rii, a ulicz­ki mia­stecz­ka w nocy prze­mie­rzasz sam, wie­dząc, że wokół cie­bie śnią tysią­ce ludzi. Wspa­nia­ła podróż. Ale czy tajem­ni­ca? Nie wiem, może w pew­nym sen­sie. Nie ma pułap­ki, nie ma potrza­sku: napi­sa­łem wier­sze. Nie­wy­klu­czo­ne, że w rze­czy­wi­sto­ści dotkli­wość róż­nic dzie­lą­cych obraz ocze­ki­wa­ne­go powro­tu od jego praw­dzi­wej natu­ry oka­zu­je się przy­tła­cza­ją­ca. Przy­ła­pu­ję się, że teraz cza­sem prze­bie­gam po uli­cach ukrad­kiem, w kap­tu­rze, jak­bym nie miał pra­wa tutaj prze­by­wać. Jak­by mnie nigdy nie było: ani tu, ani nigdzie. Jak­bym wygnał sam sie­bie z naj­droż­sze­go miej­sca, któ­re teraz mści się pro­sto i dotkli­wie: ucie­kło i wszyst­ko zabra­ło ze sobą: ludzi, budyn­ki, zwie­rzę­ta, nawet strzęp dymu czy mgły w brud­nym powie­trzu, nawet dro­bia­zgi. Wsze­la­ko tak dzia­ła mecha­nizm pamię­ci, zwłasz­cza że ja mam pamięć prze­wle­ką. Nie potra­fię okre­ślić, na ile prze­szłość jesz­cze miesz­ka we mnie, a na ile ja sam nadal poru­szam się w jej kory­ta­rzach. Zresz­tą nie zmie­rzam ku tak poję­te­mu roz­gra­ni­cze­niu. Nie­mniej zamiast „escha­to­lo­gicz­nej machi­ny zna­czeń” widzę kotłow­nię czy tar­tak, któ­re­go już nie ma, widzę sta­rych ludzi, któ­rzy tar­ta­no­wych matach w hali gim­na­stycz­nej bawią się kolo­ro­wy­mi obrę­cza­mi i pił­ka­mi, oszu­ku­jąc sie­bie w prze­ko­na­niu, że oszu­ka­ją czas. Ewen­tu­al­nie widzę sze­reg uło­żo­nych po sobie wyra­zów. Zamiast „czy­tel­ni­ków wpa­da­ją­cych pułap­ki zna­czeń i sen­sów” widzę daw­nych zna­jo­mych, któ­rzy popa­dli w alko­ho­lizm: „Teraz wraż­li­wy czło­wiek, nie­dłu­go głu­piec, a wkrót­ce bestia”. Otel­lo, jeśli dobrze pamię­tam, w prze­ciw­nym razie zmy­ślam. Dla mnie sens – jako poję­cie – nie jest pułap­ką, prze­ci­wień­stwie do „bez­sen­su”. Jeśli mimo wszyst­ko się mylę, zde­cy­do­wa­nie wolał­bym, by czy­tel­nik wpa­dał w „pułap­ki sen­sów i zna­czeń” niż w pułap­ki non­sen­su i beł­ko­tu.

Czy­tel­nik nie ma Two­jej pamię­ci, nie zna Two­ich zmy­śleń! Nie jest geniu­szem deszy­fra­cji zna­czeń! Ucie­kasz od escha­to­lo­gii, tym­cza­sem zdu­mie­wa­ją­ca jest ta Ewan­ge­lia wg Hone­ta! „Bóg wisi tu nad kro­wa­mi i obsia­da­ją go muchy, swój far­tuch, sztyw­ny od zakrze­płej krwi,/ posta­wił na pod­ło­dze”. W innym miej­scu czy­ta­my: „nic jest – i jest trud­niej­sze, pocho­dzi od zdol­niej­szych bogów, któ­rzy potra­fią / stwo­rzyć nicość i nauczyć ją / cho­dzić, żeby sama jadła / pusz­ki i gnój leżą­ce na roz­ża­rzo­nej sło­mie / na podwór­kach”. Łazarz niby wciąż żyje: „prze­by­wa w powie­trzu. /liczy je – prze­wró­co­ny, / z bry­łą pro­chu w ustach”. Mesjasz wra­ca, by siać postrach wśród umar­łych: „zaszy­ty w szczu­rze lub pają­ku / dzi­siej­szej nocy prze­ci­ska się / mesjasz. nikt nie zaśnie / pod zie­mią – przy­się­gam”. Z wier­sza boże naro­dze­nie nad brze­giem rze­ki zwie­rząt dowia­du­je­my się, że ten, któ­re­go na świe­cie przy­cho­dzą witać kolęd­ni­cy jest śle­py, a nie­bo mia­ło „kształt psów prze­cię­tych na pół, / być może dia­błów”. Po dro­dze Ci z patro­na­mi reli­gij­ne­go wąt­pie­nia i ate­izmu… Ewo­ku­jesz myśle­nie sakral­ne za pomo­cą wąt­ków pro­fa­nicz­nych. A zatem, resty­tu­cja sakral­no­ści odby­wa się pra­wie zawsze przez zaprze­cze­nie. Aspi­ru­jesz do mia­na wiel­kie­go mistrza podej­rzeń?

Jak więc i w czym wobec tego pomo­że mu ten wywiad, ewen­tu­al­nie mój para­gon ze skle­pu lub opis spo­so­bu, w jaki smar­kam lub trzy­mam szklan­kę z her­ba­tą? W niczym, to oczy­wi­ste. Może tak – punkt wyj­ścia: nie sie­dzę w gło­wie czy­tel­ni­ka. Punkt doj­ścia: ja nie chcę czy­tel­ni­ków z inte­lek­tu­al­nej i wyobraź­nio­wej para­olim­pia­dy lite­ra­tu­ry i kul­tu­ry. Czy­li tępe­go kla­nu ano­ni­mo­wych jaski­niow­ców. Dziś anal­fa­be­ta to zale­d­wie czło­wiek „czy­ta­ją­cy ina­czej”, nie­mniej zawsze pewien dro­biazg, choć­by kil­ka słów, zosta­je na pocie­sze­nie, na przy­kład: „malar­stwo jest jak gów­no, to się czu­je, ale nie wyja­śnia”, tak powie­dział Hen­ri de Toulo­use-Lau­trec. Z poezją jest podob­nie. Nie chciał­bym czy­tel­ni­ków obra­nych rów­no­cze­śnie: z umy­słów, zmy­słów i wyobraź­ni. Zresz­tą wca­le podob­nych nie widzę: moim zda­niem zanad­to roz­cią­gną­łeś wła­sne wąt­pli­wo­ści. W wie­lu pismach, na wie­lu blo­gach spo­ro ludzi udo­wad­nia bez­sprzecz­nie, że potra­fią czy­tać uważ­nie i kry­tycz­nie. Z czu­ło­ścią i okru­cień­stwem. Czy­tel­ni­ka nale­ży hono­ro­wać, ale nie nale­ży się o nie­go ubie­gać, nigdy nie wol­no nim kie­ro­wać, a naj­więk­szym hono­rem jest powie­rze­nie mu wol­nej woli, czy­li odwa­le­nie się od tego, jak ma czy­tać moje wier­sze. Zmie­sza z bło­tem. Trze­ba przy­jąć. Pochwa­li. Może nie ska­kać pod sufit?

Zdu­mie­wa­ją­ca jest przede wszyst­kim łatwość, z jaką ludz­ki umysł stwa­rza ilu­zje. Otwie­ra prze­strzeń dla moich wąt­pli­wo­ści, nie­kie­dy odra­zy. Nie pro­fa­na­cji. Iry­tu­je mnie ziem­skie przy­bra­nie wszel­kich reli­gii. Nie przez prze­moc podej­rzeń, ale przez roz­draż­nie­nie: kon­fek­cją i sło­wem. Jeden czło­wiek potrze­bu­je Boga w czy­sto­ści, tłum pra­gnie go oglą­dać w przy­bra­niu, a bywa­ją ludzie, któ­rzy wca­le nie zamie­rza­ją się do nie­go zbli­żać, ewen­tu­al­nie chcą, ale nie potra­fią. Ta sama potrze­ba zro­dzi­ła blask klej­no­tów, para­liż mózgu oraz błą­dze­nie myślą­ce­go czło­wie­ka, któ­ry nie życzy sobie szcze­gól­ne­go zwo­dze­nia aku­rat ku reli­gii. Nie­zbyt wiem, co wła­ści­wie w tej sytu­acji zna­czy okre­śle­nie „pro­fa­nicz­ne”? Bóg i Lucy­fer swo­je­go cza­su żyli ze sobą dość dobrze, o ile pamię­tam. Nie przy­pusz­czam więc, bym cokol­wiek pod­wa­żył, czy znisz­czył. Biblia – żeby nie przy­wo­ły­wać Kora­nu, Rigwe­dy, Maha­bh­ra­ty, Rama­ja­ny, ksiąg Maja­na, Awe­sty i Zen­du, świę­tych ksiąg tao­izmu, kon­fu­cja­ni­zmu i szin­to­izmu – daw­no sta­ła się przed­mio­tem badań histo­rycz­nych i lin­gwi­stycz­nych. Czy więc rze­czy­wi­ście „pro­fa­nicz­ne” w XXI wie­ku? Dla czło­wie­ka wia­ry, nie­wy­klu­czo­ne. „Sakral­ność”? Ile­kroć mię­dzy tek­stem biblij­nym a wła­śnie poję­ciem sakral­no­ści poja­wiał się zbyt wyraź­ny roz­dź­więk, komen­ta­to­rzy biblij­ni przy­pi­sy­wa­li go misty­ce. Szu­ka­li sen­su ale­go­rycz­ne­go. Dla­te­go wobec osią­gnięć naukow­ców w dzie­dzi­nie kry­ty­ki biblij­nej, wobec dzia­łal­no­ści pro­ro­ków, tak­że pro­ro­ków z nad­mia­ru wol­ne­go cza­su, nie dopra­szam się nazwy żad­ne­go mistrza podej­rzeń: nie napi­sa­łem ewan­ge­lii, ja napi­sa­łem tom wier­szy, ja chcia­łem napi­sać tom wier­szy, nie aspi­ro­wać. Ufam czy­tel­ni­ko­wi. Jeśli przy­wo­ła­ny cytat „nic jest – i jest trud­niej­sze, pocho­dzi od zdol­niej­szych bogów”, skie­ru­je go na przy­kład w stro­nę Leib­nit­za, to cie­ka­wie, jeśli potra­fi wyobra­zić sobie żyją­ce­go Łaza­rza, to świet­nie, ponie­waż to zna­czy, że ten czy­tel­nik, nie­waż­ne, sakral­nym czy pro­fa­nicz­nym, czy może pół­sa­kral­nym a pół­pro­fa­nicz­nym, nie­mniej odzna­cza się pew­nym rodza­jem myśle­nia, co może o nim świad­czyć wyłącz­nie dobrze, a co rów­no­cze­śnie zwal­nia auto­ra z obo­wiąz­ku komen­to­wa­nia wła­snych inten­cji i wier­szy, dla mnie oso­bi­ście nie­zmier­nie dotkli­we­go.

No widzisz, tu rodzi się pro­blem (śmiech). Sens, o któ­rym spo­ro już tu powie­dzie­li­śmy, jest syno­ni­mem celu; w tym wypad­ku satys­fak­cjo­nu­ją­cej dla obu stron lek­tu­ry. Mówiąc o pułap­ce sen­su mia­łem na myśli w grun­cie rze­czy inne, odmien­ne – co nie zna­czy gor­sze – punk­ty doj­ścia; odczy­tań a prio­ri. Ufasz czy­tel­ni­ko­wi i wie­rzysz w jego lek­tu­ro­wą spraw­ność, zakła­dasz, że odczy­ta wszyst­kie tro­py, pój­dzie ścież­ką led­wie zary­so­wa­ną, albo intu­icyj­nie prze­czu­wa­ną. A co, jeśli sobie nie pora­dzi?

Odpo­wie­dzia­łem już na Two­je pyta­nie. Zosta­wiam mu sło­wa, nie tro­py: sło­wa dla czło­wie­ka cywi­li­za­cji, nie­wy­cho­wa­ne­go w dżun­gli, tak­że w dżun­gli aka­de­mii, nie są tro­pa­mi. Wie­rzę w jego czu­łość i zdol­ność wyobraź­ni. Jeśli sobie nie pora­dzi, to odło­ży moją książ­kę na pół­kę pt. „nie ma sen­su” czy „szko­da cza­su”. Może się tak zda­rzyć. Przyj­mę. Nie­mniej, sko­ro odnio­słeś się tu do pew­ne­go prze­kro­ju tego, co sam napi­sa­łeś, to sam widzisz, że nigdy nie pisa­łem „pod czy­tel­ni­ka”. Tak wyszło, tak chcia­łem.

Nastę­pu­je tu cie­ka­we zabu­rze­nie porząd­ków: boskie­go i ludz­kie­go, trans­cen­den­tal­ne­go i mate­rial­ne­go, meta­fi­zy­ki i pust­ki. To świat bez boga, po bogu i wie­lu bogów jed­no­cze­śnie. W Ewan­ge­lii Fili­pa, któ­ra sta­no­wi mot­to do „porad­ni wszel­kich reli­gii”, czy­ta­my: „Ci, co powia­da­ją: / naj­pierw będzie się umierać,/a potem powsta­wać z mar­twych, mylą się”. Zda­je się, że nawet bóg nie wie, co jest przy­na­leż­ne śmier­ci. „zmar­ły to cia­ło, w któ­re wcho­dzi / bóg, żeby się prze­spać. ota­cza go / mroź­na, gru­dnio­wa noc, owija/ […]zmar­ły to ciało/ któ­re jest już czy­ste. po bogu sprzą­ta / zie­mia, od tego ją ma”. Dziw­ne to cmen­ta­rzy­sko… żywych tru­pów; ludzi, zwie­rząt i roślin.

Kształ­to­wa­nie Boga – ulu­bio­ne zaję­cie wie­rzą­cych. Jeśli cho­dzi o cał­ko­wi­tą wia­rę i abso­lut­ną nega­cję, to we mnie odzy­wa się Pio­truś Pan, czy­li zawsze jestem „mię­dzy-pomię­dzy”, w efek­cie roz­glą­da­jąc się pośród tak krań­co­wych postaw, tu kształ­tu­ję sobie bogów, tam budu­ję totem, pew­ne obsza­ry zosta­wiam w spo­ko­ju. Patrzę, co się sta­nie. Patrzę, co się dzie­je. Przy­po­mi­nam sobie, że jed­na z legend zapi­sa­na na zna­le­zio­nych w ruinach Uga­rit tablicz­kach kli­no­wych opo­wia­da o wal­ce mię­dzy wyznaw­ca­mi księ­ży­ca a czci­cie­la­mi słoń­ca oraz o wypę­dze­niu wyznaw­ców księ­ży­ca. Rze­czy­wi­ście: zabu­rze­nie.

Uobec­nia się tu, mówiąc cokol­wiek szum­nie za Juri­jem Łot­ma­nem, oso­bli­wy „model świa­ta”; szcze­gól­ny mikro­ko­smos, któ­ry moż­na rozu­mieć dosłow­nie, bowiem w prze­strze­ni wewnątrz tek­stu roz­gry­wa­ją się dra­ma­ty mię­dzy bytem a nie­by­tem, życiem a śmier­cią, zie­mią i nie­bem… Prze­strzeń, w któ­rej żyje boha­ter wier­szy, to prze­strzeń roz­pa­du, uni­ce­stwie­nia, roz­pa­czy. Świat pęk­nię­ty, oka­le­czo­ny, przy­na­leż­ny somie, z dość jed­nak moc­no zary­so­wa­ną gra­ni­cą mię­dzy żyją­cy­mi, a zmar­ły­mi. Tą widzial­ną gra­ni­cą jest pogo­rze­li­sko, popiół, spa­lo­na zie­mia; swo­ista barie­ra oddzie­la­ją­ca to, co żywe od tego, co mar­twe. Pro­blem w tym, że wskrze­szasz umar­łych, a grze­biesz żyją­cych. Swo­ista zamia­na ról, każe widzieć w tym wszyst­kim pie­kło na zie­mi.

Szum­nie. Łot­man i jego dzia­łal­ność nie leżą w sfe­rze moich zain­te­re­so­wań. Pisa­nie liry­ki może oka­le­czać, ale jesz­cze nie odnio­słem tak dotkli­wych obra­żeń, bym dia­lo­go­wał z mar­twym ruskim semio­ty­kiem. Wolał­bym kosmi­tę. Mam wra­że­nie, że w ten spo­sób może­my zabrać się zbyt dale­ko. Zapew­ne poży­tecz­na podróż dla nie­któ­rych, ale nie dla mnie. To tak nie dzia­ła: naj­pierw zawsze jest sło­wo, potem przy­cho­dzą kry­ty­cy, bada­cze lite­ra­tu­ry, semio­ty­cy, antro­po­lo­go­wie, socjo­lo­go­wie – odwra­ca­nie tego porząd­ku to non­sens, potrzeb­ny co naj­wy­żej na uży­tek kawiar­nia­nych dys­ku­sji. Aku­rat mnie semio­ty­ka zupeł­nie nie inte­re­su­je, nie jest mi do nicze­go potrzeb­na. Czy­ta­łem nato­miast inte­rak­cjo­ni­stów sym­bo­licz­nych i tak sobie myślę, że mógł­bym spoj­rzeć na wła­sne wier­sze przez pry­zmat nie­prze­rwa­ne­go pro­ce­su roz­wo­ju i wymia­ny sym­bo­li. Ocza­mi Meada czy Blu­me­ra. Dało­by się? Pew­nie tak. Ale po co? Dla­cze­go fakt, że aka­de­mik repre­zen­tu­ją­cy jeden z pier­dy­liar­dów nur­tów zawar­tych w jed­nym z pier­dy­liar­dzie cią­gle roz­krze­wia­ją­cych się dzie­dzin nauki (a bywa, że „nauki”) wyma­ja­czy sobie teo­rię, miał­by odwra­cać moją uwa­gę od jej wła­ści­we­go przed­mio­tu? Odwo­dzić od czy­ta­nia Neru­dy, Lor­ki, Brod­skie­go, Gro­cho­wia­ka, Gaj­ce­go, Miło­sza, Świe­tlic­kie­go, Pod­sia­dły? Od czy­ta­nia lite­ra­tu­ry pięk­nej w ogó­le? A od pisa­nia? Owszem, jak­by przy oka­zji.

Czy cha­os wzra­sta przez wskrze­sza­nie zmar­łych i grze­ba­nie żywych? Zno­wu: nie wiem, zwłasz­cza, że obser­wu­ję zja­wi­sko w zasa­dzie prze­ciw­ne: grze­ba­nie tych, któ­rzy byli żywi, i wycze­ki­wa­nie na wskrze­sza­nie zmar­łych – zda­je się, że milio­ny ludzi od wie­ków po dzień dzi­siej­szy to pierw­sze robią, a o to dru­gie – zabie­ga­ją.

Sfe­ry infer­nal­ne to deli­kat­na dzie­dzi­na, nie­ko­niecz­nie: ognia peł­na. Jeśli wyrzą­dzisz krzyw­dę czło­wie­ko­wi, możesz zafun­do­wać sobie pie­kło: czy to wyrzu­ty sumie­nia, czy zwy­kłą bez­sen­ność. Doko­nu­jesz tego za życia. Pie­kło jako gest nie musi być ani tak odle­głe, ani przy­spa­wa­ne do reli­gii, nato­miast jego obraz przed­sta­wia­ny w lite­ra­tu­rze czy malar­stwie to zupeł­nie odmien­na rzecz.

Wiem, że robię bała­gan w Two­im cha­osie (śmiech). Sku­pi­łeś się na Łot­ma­nie, pomi­nąw­szy „oso­bli­wy model świa­ta”, któ­ry bez wąt­pie­nia jest waż­niej­szy niż mar­twy ruski semio­tyk! Sło­wo owszem przy­cho­dzi pierw­sze, ale póź­niej trze­ba uru­cho­mić cały wachlarz kry­tycz­nych narzę­dzi… W Two­im świe­cie nie zabie­ga się o wskrze­sza­nie zmar­łych, tyl­ko się ich po pro­stu wskrze­sza! Umar­łych się z zie­mi wycią­ga; incy­den­tal­nie zaś tyl­ko grze­bie. To jest ta sub­tel­na róż­ni­ca, to jest oso­bli­wość, o któ­rej mówię! No chy­ba, że sza­leń­stwo tkwi w tym, by oca­lać pamięć za pomo­cą powtór­nych pogrze­bów? Wąt­pię.

Sądzę, że się zmie­ści (śmiech). Nie wiem, czy trze­ba i czy na pew­no cały wachlarz. Co wła­ści­wie potra­fi ten wachlarz? A prze­żyć sło­wo? Zamiast „uru­cho­mić”, może zdać się na spo­kój? Może wystar­czy? Semio­ty­cy to spe­cy­ficz­ni wizy­ta­to­rzy, któ­rzy zabie­ra­ją się do kom­pu­te­ra wypo­sa­że­ni w śru­bo­kręt. Na przy­kład wia­do­mo, że ten kom­pu­ter został wypro­du­ko­wa­ny przez fachow­ców i zapro­gra­mo­wa­ny. Wia­do­mo tak­że, że jeśli poło­żysz pła­ski śru­bo­kręt na jego ścież­kach dru­ko­wa­nych, jego dzia­ła­nie odbie­gnie od nor­my. Na moni­to­rze zamiast obra­zu poja­wią się pasy, sam obraz zosta­nie wstrzą­śnię­ty lub obró­co­ny o pew­ną licz­bę stop­ni. Lub znik­nie. Wypo­sa­że­ni w kawa­łek meta­lu semio­ty­cy potem chrza­nią, że pier­wot­ny obraz oka­zał się złu­dze­niem, a praw­dą było to, co zoba­czy­li potem. Życzę im wie­lu pła­skich śru­bo­krę­tów i poczu­cia nie­zbęd­no­ści. A oso­bli­wy model świa­ta? Może: elek­trycz­ny model wszech­świa­ta? Do wyko­na­nia bez śru­bo­krę­tu.

Hm… Wolał­bym mieć swo­ich zmar­łych wskrze­szo­nych od razu. A Ty nie? Choć­by po to, żeby ich zoba­czyć, tak jak to było w Wichro­wych Wzgó­rzach, kie­dy zroz­pa­czo­ny Heathc­liff roz­biw­szy trum­nę Kata­rzy­ny, powie­dział: „po osiem­na­stu latach ujrza­łem ją taką samą, nie­zmie­nio­ną”.

Tak, ludzie pew­nych kul­tur to robią, zna­czy, urzą­dza­ją powtór­ne pogrze­by, ale słu­ży to zwłasz­cza zapo­mi­na­niu o zmar­łych. Chy­ba w Wiet­na­mie mają to upodo­ba­nie. Na pew­no na Mada­ga­ska­rze, gdzie po kil­ku latach po pogrze­bie rodzi­na gro­ma­dzi się wokół gro­bu, otwie­ra go, wyj­mu­je szkie­let i obmy­ty zno­wu ubie­ra, cho­wa­jąc go w nowym miej­scu. Nie dają ludziom odpo­cząć. Pań­stwo może ma swo­je ubyt­ki, nie­mniej tru­py zapier­da­la­ją jak w kor­po­ra­cji.

Motyw utra­ty w Two­jej twór­czo­ści podej­mo­wa­ny był przez kry­ty­ków od dawien daw­na i na wszyst­kie moż­li­we spo­so­by. Co wię­cej mam wra­że­nie, że nie­któ­rzy z nich w opi­sy­wa­niu utra­ty nawet się zatra­ci­li. Wyda­wać by się mogło, że w tytuł tomu wpi­sa­ny jest pewien sym­bol roz­pa­czy, tęsk­no­ta za bez­pow­rot­nym, za świa­tem, któ­re­go nie ma. Wymo­wa bli­ska dia­lek­ty­ce Czy­cza, w dodat­ku utrzy­ma­na w kata­stro­ficz­no-wizyj­nym tonie. Moż­na by było powtó­rzyć za Wojacz­kiem: „Hodu­ję ten ból / po to pew­nie / by spi­sać / ten wiersz na skraw­ku / dobrze wygar­bo­wa­nej /skóry”. To jed­nak było­by zbyt pro­ste. Wyda­je mi się, że poprzez nega­cję, poprzez figu­rę bra­ku, two­rzysz wła­sną reli­gię nie­śmier­tel­no­ści i jed­no­cze­śnie jej się wyrze­kasz. Nie ma życia po życiu, nie ma zmar­twych­wsta­nia. Jeśli mamy się kie­dy­kol­wiek spo­tkać to w prze­szło­ści: „tam się spo­tka­my. / nic inne­go nie ma”.

Znam wszyst­kie książ­ki Czy­cza, z powo­du miej­sca zamiesz­ka­nia pozna­łem paru zna­jo­mych Czy­cza, ale chy­ba nie­do­brze go czy­ta­łem, ponie­waż nie natra­fi­łem na dia­lek­ty­kę. Może tak jak zło­ty podział zja­wiał się w archi­tek­tu­rze w spo­sób nie­za­mie­rzo­ny, rów­nież ta „dia­lek­ty­ka” po pro­stu mogła się poja­wić przy­pad­kiem, lecz sko­ro już tak było, wolał­bym po pro­stu powtó­rzyć lek­tu­rę. Zwłasz­cza opo­wia­dań „Nim zaj­dzie księ­życ” czy jego wspa­nia­łej powie­ści „Nie wierz niko­mu”.

Natych­miast wła­sną reli­gię? Zazwy­czaj to reli­gie two­rzą nie­śmier­tel­ność. Wma­wia­ją ją nam. Mit, może praw­dę, ja nie wiem. Zakła­dam, że to, co napi­sa­łem, zawsze bywa znacz­nie roz­sąd­niej­sze ode mnie, zapew­ne stąd moje waha­nie. Nie­pew­ność.

Myśle­nie o życiu wiecz­nym to wiecz­na przy­jem­ność, zwłasz­cza jeśli czło­wiek po śmier­ci jest mar­twy jak patyk.

„Dla Kri­ste­vej – o czym pisa­ła Urszu­la Honek – nie­ustan­ne powro­ty do prze­szło­ści, nie­prze­mi­jal­ne­go doświad­cze­nia sta­no­wią o melan­cho­licz­nych inkli­na­cjach pod­mio­tu. Melan­cho­lik „odzna­cza się dziw­ną pamię­cią: wszyst­ko jest skoń­czo­ne, wyda­je się mówić, ale ja pozo­sta­ję wier­ny temu, co skoń­czo­ne (…)”. Język – jak powia­da autor­ka Czar­ne­go słoń­ca – może nego­wać utra­tę, to jedy­ny spo­sób odzy­ski­wa­nia. Nato­miast aby odzy­skać – nale­ży przede wszyst­kim uznać sam fakt stra­co­ne­go”. Czy­ta­jąc tom świat był mój moż­na by rzec, że reak­ty­wa­cja tego świa­ta jest dla boha­te­ra tyleż istot­na, co nie­moż­li­wa. Negu­jąc go jed­no­cze­śnie go oca­la. Robi to jed­nak po to, jak mi się zda­je, by wyde­sty­lo­wać z nie­go miłość, „któ­ra też mia­ła swo­je wiel­kie chwi­le”. Wiecz­ność kry­je się w tym, co już było, co minio­ne, co prze­szło, a nie w tym, co (nie)może nadejść?

Niech więc Kri­ste­va zazna­je „nie­prze­mi­jal­ne­go doświad­cze­nia sta­no­wią­ce­go o melan­cho­licz­nych inkli­na­cjach pod­mio­tu” oraz „uzna­je sam fakt stra­co­ne­go”. Rozu­mu? Napi­sa­łem w tomie, czym jest dla mnie wiecz­ność. Zapo­mnia­łem dodać, że wiecz­ność z Kri­ste­vą była­by nie­ludz­kim okru­cień­stwem, nie­mniej podzi­wiam jej twór­czość i czy­tam ją co dzień, ponie­waż Alan Sokal i Jean Bric­mont nie bez powo­du wysta­wi­li jej refe­ren­cje.

W baw się nie­zwy­kle waż­na była tęsk­no­ta za cia­łem, rozu­mia­na jako rodzaj speł­nie­nia jeste­stwa w dru­gim cie­le. Tu pamięć cie­le­sna jest tu jed­nym w wie­lu odpry­sków pamię­ci jako takiej. Miłość utra­co­na jest tu sza­le­nie moc­no akcen­to­wa­na. Rzecz w tym, że to, co ludz­kie jest wzię­te z miło­ści, to, co sta­no­wi jej anty­te­zę jest budul­cem świa­ta, któ­re­go już nie ma. To rodzi oba­wy, że jaki­kol­wiek powrót nie ma naj­mniej­sze­go sen­su, bowiem skoń­czył się bowiem „ten czas, kie­dy miłość była/ naj­więk­sza / na świe­cie / teraz nie ma świa­ta / tej, / któ­ra się wte­dy uśmie­cha­ła, / tak­że już nie ma”. „Ty”, przy każ­dej pró­bie zmie­nia się w zni­ka­ją­cy cień. A cień, jak zapew­nia­ją znaw­cy Two­jej poezji jest naj­waż­niej­szą figu­rą nie­obec­no­ści: zwia­stu­je ją bądź uobec­nia.

Zwy­czaj­nie nio­słem przy sobie tęsk­no­tę, samot­ność i uro­je­nia: jest pewien czas po śmier­ci, kie­dy wyda­je ci się, że oso­ba zmar­ła wró­ci. Że będzie mia­ła cia­ło takie, jak nie przed samą śmier­cią, ale to jesz­cze wcze­śniej­sze, czyn­ne. Trze­ba ten czas przy­jąć: jego część zosta­nie w pamię­ci, część roz­pro­szy się, może jesz­cze z odmien­nej czę­ści zro­dzi się pyta­nie o roz­dź­więk mię­dzy moim ist­nie­niem a dzia­ła­niem. Nato­miast o anty­te­zach, budul­cach i sen­sach nie chce mi się gadać. Zwy­czaj­nie. Mnie już doszczęt­nie obmier­z­ły wszel­kie dys­ku­sje, dia­lek­ty, „prze­ko­ma­rza­nia się” – cała ta nie­koń­czą­ca się ludz­ka gada­ni­na mają­ca do sie­bie przede wszyst­kim to, że doni­kąd nie pro­wa­dzi. Zagęsz­czam się w sobie, przy­naj­mniej tak to odczu­wam. Zamy­kam. Mil­czę. Wte­dy moje usta to wiersz. Jedy­ne usta. Żeby go wypo­wie­dzieć, lecz nie mówić o nim.

W świe­cie, o któ­rym roz­ma­wia­my, nie uda się zro­bić tego, co jesz­cze było moż­li­we w ser­cu, gdy nadzie­ją pobrzmie­wa­ła fra­za: „bo cią­gle jesz­cze potra­fię roz­sy­pać cię i pozbie­rać”. Tu już nie ma za bar­dzo co zbie­rać, moż­na co naj­wy­żej kolek­cjo­no­wać wspo­mnie­nia. Boha­ter jesz­cze się łudzi: „cza­sem chciał­bym mieć cie­bie raz jeszcze:/ ten sam układ / tych samych genów / jak­by nie było. / nie minę­ły lata. […] więc: cią­gle mi się zda­je, / że zno­wu się spo­tka­my, / że cię zoba­czę – wie­czo­rem”. Widzieć ją jed­nak może jako umar­łą „obok kaplicz­ki pod two­ją obro­ną, pod gałę­zia­mi / okry­ty­mi szro­nem”. Roz­mo­wa z nie­obec­ną trwa w naj­lep­sze „więc:/ co zosta­ło prze­rwa­ne, to zale­d­wie życie./ roz­mo­wa trwa dalej”. Zale­d­wie życie i aż życie? Zaga­dy­wa­nie śmier­ci, zaga­dy­wa­nie pust­ki to lek na bole­sne roz­sta­nia czy gorycz bli­sko­ści nie­chcia­nej?

Wybrał­bym „gorycz bli­sko­ści nie­chcia­nej”. Pewien etap pośmiert­nej obec­no­ści, cza­sem zin­ten­sy­fi­ko­wa­nej i natręt­nej do tego stop­nia, że zmar­łej oso­bie trze­ba poka­zać środ­ko­wy palec. Cho­ciaż cięż­ko jest roz­pro­sto­wać zaci­śnię­tą dłoń, nale­ży to zro­bić, żeby sobie same­mu udo­wod­nić prze­wa­gę ist­nie­nia nad myśle­niem. Na zakoń­cze­nie wybrał­bym tak­że „zaga­dy­wa­nie śmier­ci”. W wyda­niu Sene­ki: „Jeste­śmy bowiem w błę­dzie, ocze­ku­jąc śmier­ci w przy­szło­ści: w znacz­nej mie­rze nastą­pi­ła już ona w prze­szło­ści. Cokol­wiek życia mamy poza sobą, nale­ży to do śmier­ci. Postę­puj tedy, mój Lucy­liu­szu, tak jak piszesz, że postę­pu­jesz: zbie­raj”.

Umie­ra­my w dniu naro­dzin… Poezja żyje dalej?

Przez chwi­lę: rok, tysiąc lat. Ale zawsze wra­ca.