Połów

Mar­ta Pod­gór­nik: U pro­gu nowej edy­cji Poło­wu, i w ogó­le kolej­nych odsłon pra­cy redak­tor­skiej, dopa­da mnie zmę­cze­nie i jego sio­stra bliź­nia­cza, fru­stra­cja. A jed­nak, dwu­bie­gu­no­wo, jest i pewien, ste­ra­ny, rodzaj reani­mo­wa­ne­go entu­zja­zmu, z jakim kie­dyś przy­stę­po­wa­łam do tzw. dzia­łań na tym polu. Nie mam tu na myśli syte­go zado­wo­le­nia z osią­gnię­tych met, myślę raczej o dopin­gu męczą­cych fal­star­tów. Co się zro­bi­ło dobrze? Nie mnie to oce­niać; ile bym nie zapew­nia­ła, i tak nie udo­wod­nię, że nie chcia­łam źle. Ilu świad­ków bym nie posta­wi­ła, znaj­dzie się ktoś, czy­je­go gło­su nie usły­sza­łam, gdy był na to czas.

Roman Honet: Wąt­pli­wo­ści zwią­za­ne z wybie­ra­niem auto­rów do Poło­wu mam poważ­ne, zda­rza się, że potem do mnie wra­ca­ją, ale nie tak dotkli­wie, bym czuł się z tego powo­du zadrę­czo­ny. Muszę wziąć odpo­wie­dzial­ność za wła­sne wybo­ry, więc ją bio­rę. Wła­sną nie­pew­ność zosta­wiam w myślach. Oczy­wi­ście mogę się omy­lić, nie dosły­szeć, jak sama to powie­dzia­łaś, czy­je­goś gło­su – zawsze pew­na część umknie, choć­by dla­te­go, że nie każ­dy, kto pisze inte­re­su­ją­ce wier­sze, bie­rze udział w Poło­wie – ale roz­trzą­sa­nie, kto ma do moje­go wybo­ru bli­sko, a kto na nie­go patrzy z dystan­su, z dez­apro­ba­tą czy poli­to­wa­niem, ozna­cza dla mnie mar­no­wa­nie cza­su. Dla mnie naj­waż­niej­sze jest, żeby mnie nie mier­zi­ły i nie krę­po­wa­ły wła­sne wybo­ry. Brzy­dzi­ły­by mnie zwłasz­cza wte­dy, gdy­by oka­za­ły się zacho­waw­cze i ase­ku­ranc­kie: licz­ba zesta­wów nad­sy­ła­nych na Połów jest na tyle znacz­na, że moż­na łatwo wska­zać na wier­sze pod zbior­czym tytu­łem „świet­nie skro­jo­ne i zszy­te, ale nie wiem po co” i zanim na to samo pyta­nie odpo­wie­dzą sobie czy­tel­ni­cy, czy udzie­li na nie odpo­wie­dzi upły­wa­ją­cy czas, a nastą­pi to nie­uchron­nie, zawsze moż­na przez chwi­lę odpo­cząć w pro­mien­nym cie­niu auto­rów, któ­rzy róż­ni­cy mię­dzy sło­wa­mi „pisać” a „prze­pi­sy­wać” doszu­ku­ją się w ilo­ści liter. Sko­ro zna­leź­li­śmy się przy sło­wach, sło­wo „odpo­czy­wać” moż­na zastą­pić sło­wem „funk­cjo­no­wać” – jest nie­co bliż­sze natu­rze zja­wi­ska. Drę­czy­ły­by mnie też, gdy­bym na przy­kład posłu­gi­wał się magicz­nym klu­czem, przed­mio­tem abso­lut­nie z tej zie­mi, któ­ry ma to do sie­bie, że moż­na nim otwo­rzyć cha­łu­pę, pagó­rek, kala­fio­ra i gniaz­do z pawia­na­mi, a ze środ­ka i tak wyj­dą zna­jo­mi. Moja naj­więk­sza wąt­pli­wość to nie­do­sły­sze­nie czy­je­goś gło­su nie przez pomył­kę, ale zigno­ro­wa­nie go w oczy­wi­sty spo­sób. Może to być rów­nież kil­ka gło­sów – wte­dy oka­że się, że mówi do mnie świat, ale ja go nie sły­szę: odda­li­łem się już do swo­je­go, zabal­sa­mo­wa­łem w swo­ich wła­snych nawy­kach i gustach, przed zmu­mi­fi­ko­wa­niem oczy­wi­ście pod­da­jąc je abso­lu­ty­za­cji. Być może to jest natu­ral­na kolej rze­czy, oso­bi­ście sądzę, że tak, i że ten pro­ces odry­wa­nia się od czy­ta­nia poezji współ­cze­snej nie spra­wia bólu, ale przy­jem­ność, tyle że wte­dy trze­ba sobie wyraź­nie powie­dzieć: nie nadą­żam, koniec, nie chcę uda­wać tego, kim może kie­dyś byłem, trze­ba wykrztu­sić dwa pro­ste sło­wa: nie wiem.

Chęt­nie bym usły­szał o Two­ich wąt­pli­wo­ściach zwią­za­nych z Poło­wem, myślę o wszyst­kich edy­cjach, w któ­rych bra­łaś udział, a tak­że – jeśli mogę pozwo­lić sobie na cie­ka­wość – o owych „gło­sach”, któ­rych nie dosły­sza­łaś. Nadal je pamię­tasz?

Pew­nie, że pamię­tam. Mało tego, sły­szę te gło­sy „nie dosły­sza­ne” z bie­giem cza­su coraz nie­zno­śniej. Ja się przy­wią­zu­ję do swo­ich zanie­chań, z nimi wsta­ję i kła­dę się spać. Jakieś tam tzw. suk­ce­sy od razu prze­kie­ro­wu­ję do zsy­pu nie­pa­mię­ci (czy­li: super, tra­fio­ny wybór, Autor popły­nął tra­twą, w któ­rej skle­ce­niu Mu być może pomo­głam, na sze­ro­kie wody, krzy­żyk Mu na dro­gę i do zoba­cze­nia), ale to błę­dy i zanie­cha­nia sta­no­wią koło zama­cho­we moje­go paro­stat­ku chę­ci. Cie­ka­we, skąd­inąd, że bar­dziej pamię­tam o tym, cze­go nie usły­sza­łam. Może dla­te­go, że mimo (reani­mo­wa­ne­go, jak wspo­mnia­łam) entu­zja­zmu i zaan­ga­żo­wa­nia, nie dane mi było prze­żyć, jako redak­tor­ce dzia­łu debiu­tów, ilu­mi­na­cji. Wiesz, ja cią­gle cze­kam na kogoś, kto zlu­zu­je mnie z pomni­ka… To żart oczy­wi­ście, choć próż­ność wła­sna redak­to­rów, juro­rów, wydaw­ców, etc., to osob­ny temat, któ­ry być może jesz­cze poru­szy­my. Tym­cza­sem – ja napraw­dę cze­kam na zasko­cze­nie, i nie podzie­lam Two­jej oba­wy, że mogli­by­śmy nie nadą­żyć, nie roz­po­znać. Powiedz­my sobie gorz­ko: sta­jąc wobec pyta­nia, czy coś nas nie rusza, bo nie nadą­ża­my, czy też nie rusza nas, bo to kiep­ska lite­ra­tu­ra, ja bez próż­no­ści, ale zdro­wo­roz­sąd­ko­wo, zakła­dam dru­gą opcję. Wiem, ilu nie­do­ce­nio­nych Szek­spi­rów, Wojacz­ków i Poświa­tow­skich się wście­ka (to zresz­tą dobrze, jeśli się wście­ka­ją), ale – przy całym moim ide­ali­stycz­nym podej­ściu – nie ma nic złe­go w opa­no­wa­niu pod­staw kon­struk­cji wypo­wie­dzi wią­za­nej. Emo­cje, inten­cje i czy­ste ser­dusz­ka – to za mało, by moje (czy­tel­ni­ka) ser­dusz­ko zapu­ka­ło w ryt­mie cza-cza.

Mówisz o nie­bez­pie­czeń­stwie abso­lu­ty­za­cji wła­sne­go gustu. Ja nie widzę w tym nicze­go zdroż­ne­go, o ile jest to gust do dobrych, po pro­stu, wier­szy. Kie­dy czy­tam kolej­ny zestaw, oczy­wi­ście nacho­dzą mnie myśli, czy aby Autor/Autorka nie pisze, nie ope­ru­je w bli­skiej (lub odle­głej) mi dyk­cji. Lecz wnet te myśli prze­ga­niam, jeśli wiersz jest po pro­stu dobry, a dla mnie „dobry” zna­czy: „poru­sza­ją­cy”, w jaki­kol­wiek spo­sób. Twój język nie jest moim języ­kiem (to oczy­wi­sta oczy­wi­stość) i kłam­stwem było­by twier­dze­nie, że się w nim odnaj­du­ję; lecz na pozio­mie dozna­nia może­my się spo­tkać. Nie jestem arbi­trem ele­gan­cji, ale przede wszyst­kim czy­tel­ni­kiem wier­szy. Arbi­tra moż­na oszu­kać (nie tyle nawet „oszu­kać”, co „uwieść”), ale czy­tel­nik jest bez­li­to­sny. Zło­żo­ny z kart­ki papie­ru samo­lo­cik albo fru­wa, albo nie. A pamię­tasz swój debiut (ja pamię­tam)?

Pamię­tam, było to szes­na­ście lat temu: część osób bio­rą­cych udział w Poło­wie, być może nie­ba­wem tak­że tak zwa­nych „wyło­wio­nych” – nomen­kla­tu­ra Poło­wu przy­spa­rza mi cza­sem kło­po­tów – jesz­cze się wte­dy nie uro­dzi­ła. Dla­te­go wolał­bym, żeby­śmy przede wszyst­kim nie prze­ga­pi­li auto­rek i auto­rów, nie prze­oczy­li tego, co naj­istot­niej­sze – wier­szy. Mogę ci powie­dzieć, co według mnie jest naj­więk­szym atu­tem Poło­wu: publi­ko­wa­nie co roku anto­lo­gii zamiast arku­szy. Arkusz wier­szy to odpo­wied­nik sin­gla czy pocz­tów­ki dźwię­ko­wej – zaby­tek czy kaprys, dla któ­re­go nikt poza pasjo­na­ta­mi nie znaj­du­je cza­su. Owszem, nie arkusz nie wyma­ga ISBN‑u, koszt dru­ku jest niż­szy, sam druk, zwłasz­cza na pozio­mie intro­li­ga­tor­skim – uprosz­czo­ny, ale po pomi­nię­ciu kwe­stii for­mal­no-tech­nicz­nych otrzy­mu­je­my publi­ka­cję zasad­ni­czo nie­wi­dzial­ną, nie­uchwyt­ną – powo­du­je chwi­lo­we, czę­sto kur­tu­azyj­ne, poru­sze­nie w czę­ści śro­do­wi­ska lite­rac­kie­go, zapew­ne spra­wia auto­ro­wi czy autor­ce przy­jem­ność i to wszyst­ko. Dzi­siaj w księ­gar­ni moż­na kupić cukier­ki i biżu­te­rię, a obser­wu­jąc współ­cze­sne ten­den­cje w dys­try­bu­cji i mar­ke­tin­gu ksią­żek oraz – co dla mnie ma zna­cze­nie – pró­bu­jąc stwo­rzyć hipo­te­tycz­ny pro­fil czy­tel­ni­ka przy­szło­ści, nie zdzi­wił­bym się, gdy­by nie­ba­wem wita­ły go tam bana­ny – w każ­dym razie na pew­no ani teraz, ani jutro nie zoba­czy w księ­gar­ni arku­szy wier­szy. Zresz­tą to osob­ny temat. Dla odmia­ny utrzy­ma­nie ten­den­cji wyda­wa­nia anto­lo­gii spra­wi, że z upły­wem cza­su uzy­ska­my inte­re­su­ją­cy prze­gląd czę­ści debiu­tów i rów­no­cze­śnie cało­ścio­wy obraz Poło­wu. W ogó­le cyklicz­ne wyda­wa­nie anto­lo­gii wybra­nych wier­szy, opu­bli­ko­wa­nych w okre­ślo­nym roku, było­by moim zda­niem nie od rze­czy – weź­my sieć, gdzie poja­wia się „Subiek­tyw­na lista prze­bo­jów poezji współ­cze­snej”, ukła­da­na przez Pio­tra Moso­nia – ożyw­czy, świet­ny pomysł.

Nato­miast naj­więk­szy pro­blem Poło­wu wyglą­da moim zda­niem tak: na gru­pie kil­ku auto­rów zosta­je sku­pio­ne zain­te­re­so­wa­nie, nie­ma­łe zresz­tą, co powo­du­je, że czu­ją się doce­nie­ni, wyróż­nie­ni, załóż­my w skró­cie, że w więk­szo­ści mogą czuć się dobrze. Ale: przez pewien czas. Potem przy­cho­dzi kolej­na edy­cja, w kon­se­kwen­cji cała ta uwa­ga zosta­je prze­nie­sio­na na odmien­nych poetów, a zatem ci, któ­rzy cie­szy­li się nią poprzed­nio, odczu­wa­ją dys­kom­fort; sądzę, że bywa dotkli­wy. Mało tego: jeśli się rozej­rzą, mogą zoba­czyć auto­rów, któ­rzy nie bra­li udzia­łu w Poło­wie, wole­li bowiem przy­kła­do­wo posta­wić na kon­kurs im. J. Bie­re­zi­na, im. K.K. Baczyń­skie­go, im. J. Rato­nia, gdzie zwy­cięz­cy wyda­wa­ny jest tomik wier­szy: dość szyb­ko i bez szcze­gól­nych zawi­ło­ści. W efek­cie w cza­sie, gdy uczest­ni­cy Poło­wu dobrze się czu­li, część odmien­nych auto­rów zdo­ła­ła wydać tomi­ki – wła­sne książ­ki – zda­rza się, że war­to­ścio­we, budzą­ce zain­te­re­so­wa­nie czy­tel­ni­ków. Wte­dy to wyj­ście spod reflek­to­ra Poło­wu bywa gorz­kie, może doskwie­rać.

Szcze­rze mówiąc, wolał­bym ponie­chać dal­sze­go zatrzy­my­wa­nia się nad mecha­ni­zmem Poło­wu: wyda­je mi się, że nie pro­wa­dzi do wnio­sków, do któ­rych nie moż­na by dojść, obser­wu­jąc to zja­wi­sko z zewnątrz. Połów moż­na róż­nie oce­niać. Sam nie mogę prze­oczyć jego nie­po­wta­rzal­no­ści: pro­jekt tego typu nie powstał na przy­kład w Wydaw­nic­twie Lite­rac­kim czy Wydaw­nic­twie Znak, ponoć współ­two­rzą­cym „zakro­jo­ne na ogól­no­pol­ską ska­lę akcje kul­tu­ral­ne”. Dla­te­go chęt­nie poroz­ma­wiał­bym o okre­ślo­nych wier­szach, o auto­rach, któ­rzy byli i są zwią­za­ni z Poło­wem, czy to o Sła­wo­mi­rze Elsne­rze, któ­ry w rezul­ta­cie udzia­łu w Poło­wie wydał świet­ny tom wier­szy, czy o Pio­trze Żybur­to­wi­czu, któ­re­go ta moż­li­wość omi­nę­ła. Szko­da.

Taka roz­mo­wa, któ­rą pro­po­nu­jesz, nie­bez­piecz­nie skon­fron­to­wa­ła by Nas z pro­ble­mem „abso­lu­ty­za­cji wła­snych gustów”; i nie dbam tu o Nasz dys­kom­fort, a raczej o ogól­ny obraz sytu­acji. Gdzie prze­bie­ga gra­ni­ca mię­dzy wier­szem „dobrym”, a wier­szem, któ­ry „mnie się podo­ba”? W zasa­dzie nie wia­do­mo. Nie bez powo­du pyta­łam, czy pamię­tasz swój debiut, nasze debiu­ty w ogó­le. Otóż debiu­to­wa­li­śmy, i mówię to z peł­ną odpo­wie­dzial­no­ścią, tudzież świa­do­mo­ścią, jak się „pod­kła­dam” – szyb­ko i moc­no. Zapła­ci­li­śmy za to swo­ją cenę. Dla­te­go nie chce mi się roz­wi­jać tema­tu ryt­mu debiu­to­wa­nia; każ­dy ma swój. Nie powiem, któ­ry z debiu­tów wspie­ra­nych przez Biu­ro Lite­rac­kie, czy przez Nas (i innych), jako redak­to­rów, uwa­żam za lep­szy czy gor­szy wybór. Powiem Ci być może przy kawiar­nia­nym sto­li­ku, kie­dyś. Że wie­lo­krot­nie sło­wo „tak” prze­cho­dzi­ło mi przez gar­dło jak tłu­czo­ne szkło. Ale nigdy nie usły­szą tego ode mnie Auto­rzy; coś w rodza­ju tajem­ni­cy spo­wie­dzi, a z innej stro­ny patrząc – sza­cu­nek dla samej pro­ce­du­ry wybie­ra­nia. Nie zasłu­ży­łam, by ktoś mi tak bar­dzo ufał, powie­rzał to, co dla Niej/Niego naj­cen­niej­sze, naj­in­tym­niej­sze. Bar­dzo doce­niam zaufa­nie, jakim obda­rza­ją Nas oso­by prze­sy­ła­ją­ce zesta­wy wier­szy. Nie wymie­nię więc w tej roz­mo­wie żad­nych nazwisk, musia­ła­bym wymie­nić wszyst­kich, z któ­ry­mi mia­łam radość pra­co­wać. No wła­śnie – pra­co­wać… Wygra­na w kon­kur­sach typu Bie­re­zi­na to skok na głów­kę na głę­bo­ką wodę (ja sko­czy­łam, mając sie­dem­na­ście lat i żad­ne­go poję­cia, co cze­ka za zakrę­tem; pod­nie­ca­ją­ca, ale i prze­stra­sza­ją­ca wizja). Kon­cep­cję „arku­sza” jako debiu­tu już chy­ba zarzu­ci­li­śmy (masz rację, że to pocz­tów­ka bar­dziej, niż list z praw­dzi­wej podró­ży). Alma­nach, anto­lo­gia, wyda­je się bez­piecz­nym przej­ściem. Ale taka „zbior­czość” może mier­zić co wraż­liw­szych pisa­rzy. Z jed­nej stro­ny – w kupie cie­plej (i wese­lej), z dru­giej chcia­ło­by się jed­nak mieć coś swo­je­go, coś mate­rial­ne­go, opa­trzo­ne­go wła­snym nazwi­skiem, co moż­na poka­zać cio­ci z dum­ną miną kogoś, kto jed­nak nie zmar­no­wał życia na mrzon­ki. Jaka była­by w tym momen­cie (debiu­to­wa­nia) rola redak­to­ra? Men­tor, holow­ni­czy, czy prze­szka­dzacz?

Natu­ral­nie w samym mówie­niu o dobrym wier­szu tkwi mnó­stwo nie­uchwyt­no­ści, ale odpo­wiedź na pyta­nie, gdzie prze­bie­ga gra­ni­ca dobre­go kole­gi, jest sakra­menc­ko pro­sta: wszę­dzie tam, gdzie go nie ma. Nie każ­dy może sobie pozwo­lić na abso­lu­ty­zo­wa­nie wła­sne­go gustu ze wzglę­dów wyłącz­nie este­tycz­nych, jeśli się nie mylę. Ale dobrze, ponie­chaj­my.

Redak­tor według mnie nie powi­nien ogry­wać żad­nej roli. Ma być czy­tel­ni­kiem. Sam tak trak­to­wa­łem auto­rów, któ­rzy tra­fi­li do mnie w Poło­wie. Kie­dy czy­ta­łem wier­sze Kami­la Bre­wiń­skie­go, Macie­ja Bur­dy, Szy­mo­na Doma­ga­ły-Jaku­cia, Grze­go­rza Jędr­ka, owszem, myśla­łem: „o, tego nigdy bym tak dobrze nie napi­sał” albo „to napi­sał­bym lepiej”, w efek­cie z tej czy­tel­ni­czej per­spek­ty­wy mogłem coś zasu­ge­ro­wać, pod­su­nąć, ale nie na siłę, bez wywie­ra­nia wpły­wu, wcho­dze­nia w rolę, zakła­da­nia maski: prze­cież to są ich wier­sze, nie moje. Każ­da dwój­ka z przy­wo­ła­nych tu auto­rów ma razem tyle lat, że sam nie wiem, czy tylu doży­ję – rów­nież stąd całe to wła­że­nie w rolę redak­to­ra wyda­je mi się prze­sad­ne i zby­tecz­ne. Prze­cież to jest liry­ka, kom­plet­nie suwe­ren­na prze­strzeń: to nie spo­łe­czeń­stwo, gdzie moż­na powie­dzieć: „tu jest poli­cja, tu straż pożar­na, a tu szewc, więc ty pój­dziesz do poli­cji, ty do stra­ży, a ty zosta­niesz szew­cem”. Oczy­wi­ście: gdy doro­śniesz – sko­ro bowiem redak­tor ma odgry­wać rolę, to zna­czy, że ma wła­dzę wzglę­dem tego, przed kim ją odgry­wa, tym­cza­sem wobec sie­bie i auto­rów, któ­rych wier­sza­mi się zaj­mo­wa­łem, nie ufor­mo­wa­łem rela­cji tego typu. Odno­szę wra­że­nie, że obec­nie zbyt wiel­ką wagę przy­wią­zu­je się do pew­nych rze­czy dru­go­rzęd­nych, niu­an­sów w sty­lu wyglą­du okład­ki, podzia­łu tomi­ku na czę­ści z mądry­mi albo głu­pi­mi mot­ta­mi czy wła­śnie reda­go­wa­nia wier­szy, tym­cza­sem redak­cja powin­na przy­po­mi­nać ope­ra­cję: tego w pew­nym sen­sie nie powin­no się pamię­tać. Mówię „w pew­nym sen­sie”: być może nie spo­sób zapo­mnieć cał­ko­wi­cie, ale nie powin­no się ani z redak­to­ra, ani z redak­cji czy­nić punk­tu odnie­sie­nia, stąd ta medycz­na meta­fo­ra. Co za róż­ni­ca, czy chi­rurg miał na sobie odzież barie­ro­wą, a w ręce tro­kar, tepan i raspa­tor, czy może cho­dził w kufaj­ce, palił skrę­ta albo ogni­sko i posłu­gi­wał się szpa­chlą zatknię­tą na kiju od mio­tły – co mnie to obcho­dzi? Waż­ne, że żyję. Mało tego: pra­cę mógł za nie­go wyko­nać robot, ale rów­nie dobrze mógł dać mi nar­ko­zę i sam poło­żyć się spać, był bowiem śpią­cy i leni­wy, a ja – załóż­my – cho­ry z uro­je­nia. Na dziś cała ta rola redak­to­ra, wzglę­dem jej fak­tycz­nej potrze­by, wyda­je mi się nad­mier­nie prze­ce­nio­na, nie­po­trzeb­nie. W efek­cie powsta­je wydu­ma­ne poru­sze­nie, cza­sem wzmac­nia­ją­ce podat­ność na wypływ, ujaw­nia się – mam nadzie­ję, że chwi­lo­wo ‑upo­rczy­we prze­ko­na­nie, że redak­cja – w zakre­sie wykra­cza­ją­cym dale­ko poza zwy­kłą korek­tę tek­stu – w ogó­le jest koniecz­na. Nie zawsze tak jest. Do tego docho­dzi kwe­stia cza­su. Same­mu moż­na pisać albo – jak mawia się teraz – pra­co­wać nad książ­ką według uzna­nia, ale ile cza­su moż­na zno­sić przy tym czy­jąś obec­ność? Rok? Dwa lata? Bez prze­sa­dy. Napo­le­on abdy­ko­wał, wyje­chał na Elbę, uciekł z Elby, wró­cił do Pary­ża, ogło­sił kon­sty­tu­cję i prze­grał bitwę pod Water­loo – wszyst­ko w nie­ca­łe pół roku. Z jed­nej stro­ny cza­sem sami auto­rzy prze­ja­wia­ją zbyt­nią goto­wość do reda­go­wa­nia wła­snych tek­stów, z dru­giej wyma­ga­ją tego wydaw­cy – może zasta­na­wiać, czy to jest chwi­lo­wa moda, a zatem – prze­mi­nie, zmie­ni się, czy prze­jaw trwal­sze­go zja­wi­ska, prze­jaw bra­ku samo­dziel­no­ści, współ­cze­śnie czę­sto spo­ty­ka­ny, nawet – pod­trzy­my­wa­ny, zresz­tą w róż­nych dzie­dzi­nach życia.

Peł­na zgo­da. Ja swo­ją rolę jako redak­to­ra zde­fi­nio­wa­ła­bym tak: ramię, na któ­rym możesz się w razie wąt­pli­wo­ści oprzeć, w żad­nym wypad­ku ręka, któ­ra pro­wa­dzi, któ­ra kre­śli. Wła­ści­wie to dla każdej/każdego z Auto­rek i Auto­rów, z któ­ry­mi pra­co­wa­łam, byłam kimś innym, w zależ­no­ści od potrzeb. Ich potrzeb, dopre­cy­zu­ję, nie moich (trzy­ma­jąc się medycz­nej meta­fo­ry­ki, ale ujmu­jąc rzecz bar­dziej po „bab­sku”: miej­sce położ­nej jest obok rodzą­cej, ale nie uro­dzi za nią). W więk­szo­ści przy­pad­ków „tech­nicz­nie” nie mia­łam wie­le do robo­ty, cho­dzi­ło bar­dziej o doda­nie pew­no­ści sie­bie, jakiś gest, uwa­gę, wysłu­cha­nie pytań, któ­re tak napraw­dę każ­dy piszą­cy zada­je sam sobie i na któ­re już prze­cież zna odpo­wiedź. Sta­ram się być lustrem, ale nie wenec­kim… Na ile mi wycho­dzi, nie wiem. Nie chcę wymie­niać nazwisk, bo wymie­ni­ła­bym raczej imio­na – dla mnie to tak w ogó­le nie są „auto­rzy”, a kole­żan­ki i kole­dzy po pió­rze; nie­któ­rzy wła­da­ją­cy nim lepiej ode mnie. Rów­nie dobrze mogli­by­śmy zamie­nić się miej­sca­mi, i to ja pro­si­ła­bym o opi­nię na temat dane­go wier­sza, ukła­du tek­stów, kon­cep­cji książ­ki. W imię zło­tej zasa­dy: spy­taj wszyst­kich o zda­nie, a potem i tak zrób po swo­je­mu.