Poeci na nowy wiek. Rocznik 2008

Szymon Bira, światło umieranie

„nie jest w naszej mocy / ugła­skać / też krwio­żer­czość / tej wie­cze­rzy wza­jem­nej” – zapi­sał Szy­mon Bira w debiu­tanc­kim tomie, opu­bli­ko­wa­nym przez wydaw­nic­two Mami­ko. Bira – w odróż­nie­niu od więk­szo­ści swo­ich rówie­śni­ków – posłu­gu­je się fra­zą róże­wi­czow­ską i choć wyda­wa­ło­by się, że ten sys­tem został doszczęt­nie wyeks­plo­ato­wa­ny i w rezul­ta­cie obec­nie nie­wie­le ma do zaofe­ro­wa­nia, lapi­dar­ne i asce­tycz­ne wier­sze z tomu świa­tło umie­ra­nie mogą skła­niać do rewi­do­wa­nia tego typu wnio­sków. Zresz­tą mniej­sza o for­mal­ne dywa­ga­cje. Powyż­szy cytat przy­wo­ła­łem jako przy­kład repre­zen­ta­tyw­ny dla cało­ści liry­ki Szy­mo­na Biry: wyróż­nia­ją­cej się dra­pież­no­ścią, rów­no­cze­śnie ostro­ścią i głę­bią spoj­rze­nia. Pew­ność gestu, cza­sem okrut­ne­go i per­wer­syj­ne­go, w wyko­na­niu tego mło­de­go auto­ra może budzić uzna­nie. Jak choć­by tu: „kro­czą dziew­czę­ta wzdłuż brud­ne / odświęt­nie roze­bra­ne / zapra­szam zwie­rzy­na ma gar­dła / śpie­wa nóż // toną dziew­czę­ta / według świę­ta / wytre­so­wa­na orkie­stra”.

Na szcze­gól­ną uwa­gę w liry­ce Szy­mo­na Biry zasłu­gu­je figu­ra kobie­ty: obse­syj­nie powra­ca­ją­ca, pod­da­na odkształ­ca­ją­cym zabie­gom: „kru­czo-bla­de ma wło­sy / moja kobie­ta o świ­cie / ją cza­sem zasta­ję / jesz­cze czyst­szą / aż kąpie się w słoń­cu / moja kobie­ta trój­gło­wa”, cza­sem oka­le­czo­na: „po jed­nej pier­si / kobie­ty odsła­nia­ły / nie­doj­rza­le / na pew­ne świę­ta”, nawet wobec – wyda­wa­ło­by się – uświę­ca­ją­ce­go obco­wa­nia ule­ga poni­że­niu, tru­pie­mu roz­pa­do­wi: „anioł roz­ma­wiał z kobie­tą przez pal­ce / zado­wo­lo­ną anioł roz­le­wał kobie­tę / na sto­sie cuch­nę­ło już nagą”. Szy­mon Bira co praw­da zapi­sał: „były tam też kobie­ty / nasło­necz­nio­ne”, ale trze­ba przy­znać, że poja­wia­ły się spo­ra­dycz­nie, w tle. Ode­gra­nie głów­nych ról zde­cy­do­wa­nie przy­pa­dło zde­for­mo­wa­nym dzi­wo­lą­gom płci żeń­skiej, któ­re spra­wia­ją wra­że­nie, jak­by w ostat­niej chwi­li wymknę­ły się z dzie­więt­na­sto­wiecz­nej rzeź­ni nama­lo­wa­nej przez Lovi­sa Corin­tha.

„co jest że się nie da poukła­dać na sta­łe” – docie­kał Bira. Pro­ces two­rze­nia jego mrocz­ne­go świa­ta nie zakoń­czył się, „jest jesz­cze świt / pięć razy dzien­nie / zmierzch nie ten sam” – irra­cjo­nal­ny układ, pra­wie jak w powie­ściach Car­rol­la, gdzie nastę­po­wa­ły po dwa dni tygo­dnia na raz. Nie­roz­po­zna­na siła wciąż utrud­nia, zawa­dza, stoi na stra­ży cha­osu, któ­ry nale­ży porząd­ko­wać z ogrom­nym wysił­kiem, krok po kro­ku ogar­niać i roz­po­zna­wać: „po pierw­sze / jest to upał / trud­ność w jego obli­czu / następ­nie też / krań­ce”. Nie­wąt­pli­wie war­to się­gnąć po debiut Szy­mo­na Biry. Choć­by dla­te­go, żeby się prze­ko­nać, że w ory­gi­nal­ny spo­sób moż­na posłu­gi­wać się poetyc­kim sys­te­mem dość popę­dli­wie uzna­wa­nym za nie­efek­tyw­ny. Choć­by dla­te­go, żeby zakosz­to­wać tego na pół-aniel­skie­go, na pół-pie­kiel­ne­go świa­ta, gdzie jest „biel bez / po bokach noże kwia­ty”, na zakoń­cze­nie nie odma­wia­jąc sobie poże­gna­nia się z Szy­mo­nem Birą jego wła­sny­mi sło­wa­mi: „zna­li­śmy się / okrut­nie”.

Marcin Czerkasow, Fałszywe zaproszenia

„Był wyjąt­ko­wy: mło­dy, w peł­ni świa­dom doj­rza­łych fak­tów, / Któ­re znik­nę­ły, nie­mal nigdy nimi nie będąc” – zapi­sał Mar­cin Czer­ka­sow w wyda­nym nakła­dem Wiel­ko­pol­skiej Biblio­te­ki Poezji tomie pt. Fał­szy­we zapro­sze­nia. W jego wier­szach war­to zauwa­żyć zwłasz­cza eks­po­no­wa­ne doświad­cze­nie ilu­zo­rycz­no­ści świa­ta, jego pro­wi­zo­rycz­ność: ten umow­ny porzą­dek uchy­la się przed każ­dym zde­cy­do­wa­nym gestem: nazwa­nia, okre­śle­nia. Z dru­giej stro­ny sam boha­ter Czer­ka­so­wa przez swo­je postę­po­wa­nie, gdzie bier­na opty­ka zde­cy­do­wa­nie domi­nu­je nad dzia­ła­niem, wcie­la się w figu­rę nie­ru­cho­me­go obser­wa­to­ra, potę­gu­ją­cą wra­że­nie bez­wol­no­ści, abso­lut­ne­go bra­ku wpły­wu na ota­cza­ją­cą go rze­czy­wi­stość. Czy­li żad­ne­go zde­cy­do­wa­ne­go gestu nie wyko­nu­je. Dla­te­go są tu zna­mien­ne: i przy­wo­ła­ny cytat, i sam tytuł tomu. Mar­cin Czer­ka­sow zachę­ca czy­tel­ni­ka do uczest­nic­twa w świe­cie nie­przy­stęp­nym, a przez nie­go same­go – wsku­tek bier­no­ści – nie­roz­po­zna­nym. Tytu­ło­we zapro­sze­nia Czer­ka­so­wa oka­zu­ją się fał­szy­we, dla­te­go że – na podo­bień­stwo „wszyst­kich scho­dów” w jego wier­szach – „pro­wa­dzą doni­kąd”.

Kim jest zapra­sza­ją­cy? Posłu­chaj­my, co mówi: „Na koń­cu nie wie­dzia­łem nawet / Gdzie jestem i co robię. Ale nie­waż­ne”, „I nawet jeśli coś było w powie­trzu, już tego nie ma.” Mno­żą­ce się nie­do­okre­śle­nia. Same defi­cy­ty. Jak­by zapra­sza­ją­cy w nie­do­sta­tecz­nym stop­niu roz­po­znał miej­sce, do któ­re­go zapra­sza. Nie­wy­klu­czo­ne, że sam posia­da poważ­ne wąt­pli­wo­ści co do jego aktu­al­ne­go sta­tu­su. O ile ów sta­tus w ogó­le moż­na jesz­cze przy­pi­sać do cze­go­kol­wiek, co mogło­by być nama­cal­ne. Nie­wy­klu­czo­ne, że Czer­ka­sow obmy­ślił dla swo­ich gości pułap­kę: „Przez wie­le dni padał śnieg, a ja /siedziałem w domu, prze­glą­da­jąc / lokal­ną pra­sę. Jakiś czas póź­niej / przy­pad­ko­wy pio­run trza­snął / w plan mia­sta i zmie­nił go / w wiel­ką dymią­cą dziu­rę, gdy / mia­łem się na nim zna­leźć. // Cóż za brak wyczu­cia!”. Ale cóż za odwa­ga! Wobec tak oka­za­ne­go zrzą­dze­nia losu powie­dzieć: zapra­szam do sie­bie!

Ale mówiąc poważ­nie: jeże­li nie doni­kąd, to dokąd zatem nas Mar­cin Czer­ka­sow zapra­sza? Może do oglą­da­nia rze­czy­wi­sto­ści z jego per­spek­ty­wy? Nie­wąt­pli­wie zapro­sze­nie tego typu nada­wa­ło­by się do przy­ję­cia. Wte­dy moż­na by zauwa­żyć, że – wbrew pust­ce i pro­wi­zor­ce, na prze­kór zagad­ko­we­mu nie­do­okre­śle­niu i per­ma­nent­nej bier­no­ści – „jed­nak coś jak­by spek­takl trwa, nie­po­zor­nie / miaż­dżąc słuch – ten rodzaj zgieł­ku, / o jakim mówi­my, że poja­wia się z zewnątrz / wraz z dniem, nie dostrze­ga­jąc jego źró­dła / w któ­rejś z tych cie­płych, stu­dzien­nych nocy”. Wte­dy moż­na by poczuć nie­ro­ze­rwal­nie złą­czo­ne w wier­szach Czer­ka­so­wa: smu­tek, bez­rad­ność, iro­nię i czu­łość. Jak sam zapi­sał: „Byłem wście­kły, zdru­zgo­ta­ny i cał­kiem / zado­wo­lo­ny z takie­go obro­tu spraw”.

Sławomir Elsner, Antypody

Wyda­ny przez Biu­ro Lite­rac­kie debiut Sła­wo­mi­ra Elsne­ra to poru­sza­ją­cy i ory­gi­nal­ny tom. Elsner eks­po­nu­je wła­sne ja, ale robi to tak, że punkt cięż­ko­ści pod­czas czy­ta­nia sku­pia się na wier­szu, nie na oso­bie auto­ra. Pre­cy­zyj­nie notu­je każ­dy pro­za­icz­ny detal: „Prze­pro­wa­dzi­łem się pod wia­dukt, / na 29 listo­pa­da 3a/32, par­ter. / Pra­cu­ję na trzy zmia­ny w sys­te­mie / czte­ro­bry­ga­do­wym. Zara­biam // tysiąc dwie­ście pięć­dzie­siąt zło­tych / net­to” albo „Kupi­łem pinez­ki” czy „Dzi­siaj ogo­li­łem gło­wę i spa­li­łem / wło­sy”. „Poza tym nikt o mnie nie pyta” – pod­su­mo­wu­je. Zatrza­śnię­ty w swo­im wyob­co­wa­niu Elsner, roz­po­wszech­nia­jąc wia­do­mo­ści o sobie, spra­wia wra­że­nie roz­bit­ka, któ­ry raz na czas kre­śli list, wkła­da go do butel­ki i wrzu­ca do morza – wyko­nu­je to mecha­nicz­nie, nie roz­bu­dza­jąc w sobie ocze­ki­wa­nia na odpo­wiedź.

Wspo­mnia­łem o roz­bit­ku dla­te­go, że boha­ter Elsne­ra wyda­je się krań­co­wo osa­mot­nio­ny, ale odizo­lo­wał się sam, na wła­sne żąda­nie. Być może było to zgod­ne z jego wła­sną natu­rą, ale też być może w tej natu­rze krył się pier­wia­stek tak nie­bez­piecz­ny, że musiał zro­bić to wbrew sobie, żeby nie wyzwo­lić tego, co nisz­czy­ciel­skie, zagra­ża­ją­ce. Musiał się ukryć, żeby ukryć swo­ją bestię. Ale rów­nie moż­li­we jest, że za wyco­fa­niem się stoi bez­sil­ność, brak opar­cia w rze­czy­wi­sto­ści. „Widzę was, // jak­by z piw­nic. Nie wia­do­mo skąd się tutaj / wzią­łem – to tajem­ni­ca. Z jakie­go zde­rze­nia / powsta­łem? Może po pro­stu ktoś mnie wykrze­sał, // czysz­cząc bla­chę z rdzy” – zapi­su­je. Zstą­pił zatem do piw­nic, waru­je przy zie­mi: „Napraw­dę moż­na poznać sie­bie, / grze­biąc w zie­mi”. A może było to prze­zna­cze­nie? Elsner tego nie wyja­wia. Sły­szy­my wyłącz­nie lapi­dar­ne: „Pocho­dzę z dna”.

Wier­sze Elsne­ra pra­wie zawsze zamiesz­ku­je wyłącz­nie jeden czło­wiek, nie­do­okre­ślo­ny, nie­uchwyt­ny. Nie posia­da twa­rzy. „Czy ma jakieś imię? / Mówią, że tak. Podob­no / potra­fi je zmie­niać”. Dla­te­go Elsner – jako jedy­ny miesz­ka­niec – szu­ka sobie podob­ne­go i odnaj­du­je go – w samym sobie. Cza­sem go wymy­śla: „Zmy­ślo­ny sze­dłem / i trą­bił na mnie samo­chód”. Cza­sem wykra­wa z wła­sne­go cia­ła: „Cie­śni­na, w któ­rej się nie miesz­czę, / nazy­wa się cia­ło”. Ten wymy­ślo­ny byt zysku­je auto­no­mię, zaczy­na żyć wła­snym życiem: „Kie­dy wcho­dzę / do sie­bie, mam roz­cię­tą twarz. Tak widzę to // z zewnątrz: czło­wiek ubra­ny w cia­ło / roz­bie­ra się. Skó­ra lśni, krew szyb­ko paru­je. / Ktoś z wnę­trza krzy­czy, by uka­zać się // w peł­nej bar­wie”. Ze znacz­nie więk­szym dra­ma­ty­zmem ta sytu­acja zosta­ła przed­sta­wio­na w wier­szu pt. „Ten czło­wiek”, gdzie ta fan­to­mo­wa na pozór isto­ta zmie­ni­ła się w cie­le­sne­go opraw­cę i prze­ję­ła kon­tro­lę nad swo­im twór­cą: „Ten czło­wiek, któ­ry we mnie miesz­ka, / jest obra­żo­ny i bla­dy. Tego czło­wie­ka / trze­ba pro­wa­dzić za rękę i prze­pra­szać […] Ten czło­wiek z pła­czu / prze­cho­dzi w złość i się wyry­wa. / Kie­dy się wyrwie, roz­ra­sta się. / Sta­je się więk­szy ode mnie, zakle­ja mi / usta czar­ną taśmą i przy­wią­zu­je / w oko­li­cach tyłu gło­wy. Wte­dy ja / miesz­kam w tym czło­wie­ku”.

„Ser­ce zupeł­nie mi wyschło, / ale umysł mam jesz­cze mię­si­sty, cie­pły” – zapi­sał Sła­wo­mir Elsner. Czy­li roz­po­zna­je swo­ją opu­sto­sza­łą rze­czy­wi­stość za pomo­cą tego, co mu pozo­sta­ło: umy­słu. Roz­my­śla i zapi­su­je. War­to to prze­czy­tać.

Konrad Góra, Requiem dla Saddama Husajna i inne wiersze dla ubogich duchem

Wyda­ny w biblio­te­ce Rity Baum debiut Kon­ra­da Góry prze­ma­wiał do mnie na dwa spo­so­by. Mową wście­kło­ści i mową czy­ste­go liry­zmu, cza­sem oby­dwie dyk­cje były nie­ro­ze­rwal­nie złą­czo­ne. Kon­rad Góra posia­da dar uważ­ne­go obser­wo­wa­nia, weź­my dla przy­kła­du wiersz pt. „Począ­tek”: „Idzie lasem, prze­kła­da gałąź spod stóp, / dostrze­ga jej ostrzej­szy koniec, / dostrze­ga koniec”. Praw­do­po­dob­nie ta wła­ści­wość Kon­ra­da Góry spra­wi­ła, że powsta­ły zapi­sy rów­no­cze­śnie kunsz­tow­ne i prze­szy­wa­ją­ce. Jak choć­by ten: „Podróż odby­wa się pod soczew­ką, / w zastrzy­kach, nabrzmia­ła kula / unie­ru­cho­mi­ła go na podo­bień­stwo / wpół­zła­ma­ne­go pta­ka. Umie­ra chwiej­ny / jak sło­necz­nik. Bo żył jak sło­necz­nik w / świe­cie kil­ku słońc”. Albo ten: „Bo zrzu­cisz praw­dę z sie­bie tak / przed­wcze­śnie, jak­byś był wężem zmu­szo­nym do zmia­ny / skó­ry, jesz­cze tra­wiąc i śpiąc”. W oby­dwu przy­wo­ła­nych cyta­tach zarów­no sta­je­my wobec tego, co dra­pież­ne i tego, co per­fek­cyj­ne.

„Nastą­pił spazm i pomno­żo­no zyski / w rzę­dach zer, za któ­ry­mi stoi czło­wiek / o gło­sie z samych spa­zmów. Ktoś, kto / inge­ru­je w moją nie­na­wiść, nada­je jej / moc, dobie­ra sza­leń­stwo” – zapi­sał Kon­rad Góra. Prze­mó­wił teraz w ten dru­gi spo­sób: wyra­ził głos gniew­ny i roz­wście­czo­ny, ale tak­że praw­dzi­wy, bowiem nie ukry­wa wła­snej nie­na­wi­ści ani pogar­dy. Nie ukry­wa, wobec kogo je żywi, dla kogo je wyho­do­wał: dla ludzi. Obłud­nych i załga­nych, gdy „Kątem oka widać / Tę śmierć, co się z nich rodzi, roz­bry­la­ją­cy się / W ustach kamień. Kłam­stwo sito słów”. Dla wła­dzy: „Trze­ba być u mia­sta, / Zło­żyć nowe for­my obrzę­do­we. / Sta­ry skur­wy­syn wie wszyst­ko lepiej. / Mło­dy się dopie­ro domy­śla”. Dla apa­ra­tu, dla struk­tur: biu­ro­kra­ci, pro­ku­ra­tor, adwo­kat, funk­cjo­na­riu­sze wszyst­kich insty­tu­cji, każ­de­go sys­te­mu – to oni zde­wa­lu­owa­li i zawłasz­czy­li pismo, zbru­ka­li język, narzu­ca­jąc w zamian swój beł­ko­tli­wy, ale obo­wiąz­ko­wy dia­lekt, to prze­ciw nim nale­ży wznieść „W górę kamie­nie, czy­tel­ne pismo wol­no­ści”. Ostre. Demon­stra­cyj­ne. Ale być może jest to jedy­ny rodzaj pisma, któ­ry oka­że się zro­zu­mia­ły dla oby­dwu stron.

„Twój wróg spo­łe­czeń­stwo, twój wróg ludz­kość” – zapi­sał Kon­rad Góra. Widać, że jego anar­chi­stycz­ne inkli­na­cje obej­mu­ją szer­szy zakres niż wyłącz­nie sam sys­tem. Godzą zasad­ni­czo w jego twór­ców, co samo w sobie sta­no­wi gest cel­ny, ale tak­że roz­pacz­li­wy, o ile praw­dzi­we jest twier­dze­nie, że spo­łe­czeń­stwo zawsze wytwa­rza struk­tu­ry. Przy­po­mniał mi się Sán­dor Márai, gdy zapi­sy­wał, że ideą XIX wie­ku była wol­ność, a ideą XX wie­ku jest eme­ry­tu­ra. W XXI wie­ku „idee / Giną w ter­mi­na­lach” – zapi­su­je Góra, rów­no­cze­śnie w krót­kim wier­szu pt. „źró­dło” poda­jąc znacz­nie traf­niej­szą i przej­mu­ją­cą – w moim prze­ko­na­niu – cha­rak­te­ry­sty­kę epo­ki: „Stru­mień kobiet sprzed Bie­dron­ki / Wpły­wa do mar­twych miesz­kań / Stru­mie­nia męż­czyzn zza Bie­dron­ki”. Tu już nie ma miej­sca na żad­ne idee. Idee posia­da­ją żywi. A ten pochód nie­umar­łych wyzwa­la przede wszyst­kim uczu­cie smut­ku. „Musi być wybra­ne powie­trze / Powie­trze wybrać z czło­wie­ka” – pisał Góra i ta obo­jęt­nie prze­ta­cza­ją­ca się masa spra­wia wła­śnie wra­że­nie ludzi, z któ­rych wybra­no nawet to, co nic nie kosz­tu­je – powie­trze. A co oprócz smut­ku? Może nadzie­ja, że póki co Jero­ni­mo Mar­tins dzia­ła wyłącz­nie na Zie­mi, pod­czas gdy na któ­rejś z miliar­dów pla­net być może ist­nie­je życie w posta­ci krysz­ta­łu, nie­wy­ma­ga­ją­ce tle­nu, zatem tam­tej­si tyra­ni, o ile są, muszą się sakra­menc­ko napra­co­wać.

Iwona Kacperska, Poręcze

„powta­rzam: dom, ścia­na, dom, ław­ka, dom, kamień” – zapi­sa­ła Iwo­na Kac­per­ska w swo­im debiu­tanc­kim tomie – i zaraz potem: „co to za pta­ki? czy­ja gło­wa na wie­trze?”. Jak­by sens przy­wo­ła­nych pytań i tego lapi­dar­ne­go powta­rza­nia wyni­kał z pra­gnie­nia, by utwier­dzić się w prze­ko­na­niu, że rze­czy­wi­stość – w wier­szach Kac­per­skiej na ogół wymy­ka­ją­ca się osza­co­wa­niu, uka­za­na fan­to­mo­wo, nie­uchwyt­na dla zmy­słów – jest mimo wszyst­ko nama­cal­na, nie – odre­al­nio­na. Że na akcję odpo­wie reak­cją, co jest zna­czą­ce o tyle, że Kac­per­ska opo­wia­da przede wszyst­kim o bez­rad­no­ści, znie­ru­cho­mie­niu, zasty­gnię­ciu, któ­re­mu pod­le­ga się wbrew sobie. „nie odgar­nę szro­nu, przy­war­łem języ­kiem, cze­kam, / aż cia­ło zacznie nim mówić – o bez­sil­no­ści” – zapi­su­je, kre­śli fra­zy świad­czą­ce o zobo­jęt­nie­niu, bier­nym obser­wo­wa­niu: „zimy, któ­rych nie musia­łam prze­wi­dy­wać, / przy­cho­dzi­ły”. Zresz­tą moty­wy zimy, mro­zu, śnie­gu, bie­li czę­sto powra­ca­ją w liry­ce Iwo­ny Kac­per­skiej, potę­gu­jąc wra­że­nie dzia­ła­nia tej mecha­ni­ki bez­rad­no­ści. „w zeszłym roku – na zamar­z­nię­tym jezio­rze w par­ku – widzia­łam / dzie­cię­ce kurt­ki, czap­ki, sza­li­ki. śli­ska tafla / upstrzo­na kolo­ra­mi i wszyst­ko rucho­me”. To „rucho­me” zosta­ło wypo­wie­dzia­ne jak­by w zazdro­ści, że moż­na żyć rów­nież tak: bez­re­flek­syj­nie, natu­ral­nie, że zamiast wyłącz­nie je obser­wo­wać – moż­na w nim uczest­ni­czyć.

„i coraz gład­sze lodo­wi­sko, /najmniejsze z dzie­ci już wpa­dły w jasny prze­rę­bel obok głów star­ców, / ich drob­ne skrzy­dła zalśnią nie­ba­wem na powierzch­ni” – w wier­szach Iwo­ny Kac­per­skiej moż­na stwier­dzić obec­ność pew­nej nie­okre­ślo­nej siły, któ­ra wszyst­ko zasy­sa, wtrą­cą dzie­ci w to miej­sce, gdzie wię­zi już star­ców, czy­li dzia­ła uni­fi­ku­ją­co, choć okrut­nie i śle­po, a potem trans­for­mu­je: uto­pio­ne dzie­ci zmie­nia­ją się w pta­ki. „co mnie tak cięż­ko zja­dło – w środ­ku nocy – / cze­mu nagle jestem gład­ka i bia­ła?” – to kolej­ny dowód na oddzia­ły­wa­nie tej prze­moż­nej siły, tajem­ni­czej, ogra­ni­cza­ją­cej wła­ści­wo­ści do ele­men­tar­nych pojęć, w opty­ce: kolo­ry do bie­li, a na pozio­mie fizycz­nym redu­ku­ją­cej nie­rów­no­ści do płasz­czy­zny. „a teraz powta­rzaj za mną: / na kola­nach na wyso­ko­ściach” – może tak brzmią naka­zy tej siły, gdzie w jed­nym geście tkwi uwznio­śle­nie i poni­że­nie. Taka figu­ra mogła­by spraw­dzić się w modli­twie, gdzie przyj­mo­wa­nie okre­ślo­nej posta­wy wią­że się z wypo­wia­da­niem pew­nych słów, ale tutaj nie mamy do czy­nie­nia z modli­twą. Tu prze­ma­wia głos obcy, któ­ry dyk­tu­je („teraz powta­rzaj za mną”) modli­twę do sie­bie i naka­zu­je przy­jąć pozy­cję wzglę­dem sie­bie.

„w dniu, w któ­rym przyj­dzie żło­bić / w korze ini­cja­ły, / po ostrzu zsu­nie się / świa­tło, / zacznie nas prze­są­czać na dru­gą stro­nę drze­wa” – ten zapis mógł­by sta­no­wić dowód, że w wier­szach Iwo­ny Kac­per­skiej żaden gest nie jest defi­ni­tyw­ny, że nie zosta­wia śla­dów: ani on, ani my. Być może pozo­sta­ło osta­tecz­ne zamilk­nię­cie, świa­do­ma rezy­gna­cja z doma­ga­nia się reak­cji od świa­ta. A na pew­no – nie poprzez sło­wo. „wycią­ga rękę, / w ciem­no­ści umiesz­cza małą papie­ro­wą łód­kę” – zapi­sa­ła Kac­per­ska. Może tak. Może ktoś ją znaj­dzie.

Izabela Kawczyńska, Luna i pies. Solarna soldateska

Wyda­ny przez Sto­wa­rzy­sze­nie im. K.K. Baczyń­skie­go debiut Iza­be­li Kaw­czyń­skiej to skrom­ny tom, zawie­ra­ją­cy zale­d­wie dwa­dzie­ścia dwa utwo­ry. Kaw­czyń­ska zde­cy­do­wa­nie posta­wi­ła na wiersz o roz­luź­nio­nym związ­ku przy­czy­no­wo-skut­ko­wym, w efek­cie powsta­ły namna­ża­ją­ce się lawi­ny wie­lo­pię­tro­wych meta­for, wyzwo­li­ły się nie­po­wstrzy­ma­ne sekwen­cje porów­nań – cała ta słow­na maszy­ne­ria wpra­wio­na w ruch spra­wi­ła, że mamy do czy­nie­nia z liry­ką ewo­ko­wa­ną przede wszyst­kim przez wyobraź­nię i rów­nież do niej się odwo­łu­ją­cą. Tu pra­cu­je „czas roz­przę­gnię­ty / od krzy­ku do rany”.

Kaw­czyń­ska zarzu­ca czy­tel­ni­ka kaska­dą obra­zów o zróż­ni­co­wa­nej pro­we­nien­cji, dla­te­go doko­na­łem pró­by wyod­ręb­nie­nia tema­tów – moim zda­niem – zasłu­gu­ją­cych na szcze­gól­ne pod­kre­śle­nie w jej wier­szach. Ze wzglę­du na powta­rzal­ność. Ze wzglę­du na istot­ność. Nie­usta­ją­cą obec­ność. Mat­ka, zmar­li, zwie­rzę­ta oraz zda­rze­nia roz­gry­wa­ją­ce się mię­dzy parą kochan­ków – tak widział­bym w skró­cie zna­czą­ce figu­ry i sytu­acje opi­sy­wa­ne w Lunie i psie… To mat­ka, któ­rą „rodzin­ne cie­pło ogni­ska połknę­ło […] doszczęt­nie, by wypluć mnie z jej brzu­cha dzie­wię­cio­mie­sięcz­nym / fal­star­tem, z dziu­ra­wej łąki łona w topaz wid­no­krę­gu”. Ostat­ni frag­ment tego cyta­tu przy­wo­dzi na myśl ima­gi­na­cyj­ne zapi­sy Win­cen­te­go Różań­skie­go czy też poety, nad któ­re­go sło­wem panu­je dłu­go­trwa­łe, krzyw­dzą­ce mil­cze­nie – Jerze­go Plu­to­wi­cza.

A zmar­li? W wier­szach Kaw­czyń­skiej bywa­ją wszę­do­byl­scy, pano­szą się bez­ce­re­mo­nial­nie. Niby nie­po­ko­ją, ale w rze­czy­wi­sto­ści kon­se­kwent­nie nas oswa­ja­ją, zawcza­su zaszcze­pia­jąc w naszym życiu mor­tu­al­ny porzą­dek, robią to deta­licz­nie, ostroż­nie: „zasta­na­wiam się, dla­cze­go pozwa­la­my odbi­jać się w nas / twa­rzom naszych zmar­łych, ich pośmiert­nym maskom, / nie­za­sty­głym rysom powta­rza­ją­cym się w coraz / i coraz to nowej waria­cji pod tłu­stą kli­szą skó­ry, / przy­glą­da­ją­cym się nam z wyrzu­tem”. Nie oka­zu­ją się intru­za­mi, prze­ciw­nie: to nie­uchron­ni goście, goto­wi nawet – dzię­ki swo­jej uświę­ca­ją­cej obec­no­ści – do wpro­wa­dze­nia zgo­dy pomię­dzy skłó­co­nych: „teraz już może­my / uśmie­chać się prze­pra­sza­ją­co, parzyć moc­ną kawę, roz­ma­wiać // i palić, roz­ma­wiać i palić, przy­zy­wać umar­łych i cze­kać”. Być może się zja­wią, w koń­cu – jak zapi­sa­ła Kaw­czyń­ska – „urzą­dzi­li­śmy bien­na­le śmier­ci”.

„łatwo jest sypiać z idio­ta­mi i pro­ro­ka­mi, syna­mi idio­tów […] wpeł­za­ją pod język, pod języ­kiem sie­dzą, w ucho wsią­ka­ją / śli­ski­mi szep­ta­mi, sku­le­ni jak embrion w uchu pozo­sta­ją / i krzy­czą, i krzy­czą dono­śnie jed­na­ko, cho­ciaż nie mają // nic do powie­dze­nia” – przy­wo­ła­ny frag­ment posia­da wspól­ne pola z domi­nu­ją­cą kon­struk­cją wier­sza Kaw­czyń­skiej, ale z wymo­wą jej liry­ki nie­wie­le go łączy. Przy­ta­czam go w prze­ko­na­niu, że ufun­do­wa­nie liry­ki na wyobraź­ni, któ­re­go doko­na­ła Iza­be­la Kaw­czyń­ska, nie musi ozna­czać uty­li­za­cji intry­gu­ją­cych, szyb­kich i trzeź­wych reak­cji wobec rze­czy­wi­sto­ści, nie pozba­wia wyczu­le­nia na puls jej – przed­sta­wio­nej z całym natu­ra­li­zmem – pro­sto­ty. Osta­tecz­nie tytu­ło­wa „sol­da­te­ska” to zwy­kłe żoł­dac­two, ban­da nie­opła­co­nych najem­ni­ków, więc „solar­na” być musi – pierw­sze nok­to­wi­zo­ry opra­co­wa­no dopie­ro w latach 40. ubie­głe­go wie­ku.

Grzegorz Kwiatkowski, Przeprawa

Wyda­ny nakła­dem Zeszy­tów Poetyc­kich debiut Grze­go­rza Kwiat­kow­skie­go wymy­ka się łatwym zasze­re­go­wa­niom. Prze­pra­wa to tom prze­wrot­ny, głów­nie dla­te­go, że Kwiat­kow­ski pasjo­nu­je się wcho­dze­niem w cudze wcie­le­nia, przy­mie­rza i mody­fi­ku­je cudze życio­ry­sy, odwie­dza cudze miesz­ka­nia, wpro­wa­dza do swo­ich utwo­rów cały orszak posta­ci histo­rycz­nych i mito­lo­gicz­nych: poja­wia się tu Sylvia Plath i jej ojciec, Otto, Robert Lowell, Spi­no­za, gość­mi bywa­ją Ozy­rys i Moj­żesz. Sko­ro zawa­dzi­łem o mito­lo­gię, war­to pod­kre­ślić, że Kwiat­kow­ski znaj­du­je upodo­ba­nie w two­rze­niu spe­cy­ficz­nych mitów. Popa­trz­my: „sur­re­ali­ści pisząc /o różo­wych fan­ta­sma­go­riach / w mali­gnie two­rząc kali­gra­my / mie­li jesz­cze w oczach / gaz bojo­wy z pól Ver­dun / a my co naj­wy­żej / migaw­ki z BBC News / i fil­my ze wspo­mnie­nia­mi / pod­sta­rza­łych i wzru­szo­nych / więź­niów obo­zu Dachau”. Inte­re­su­ją­ce? Tak. Praw­dzi­we? Wyłącz­nie na pozór, bowiem Kwiat­kow­ski nie uwzględ­nia choć­by upły­wa­ją­ce­go cza­su (tego pomię­dzy nim – a przy­szły­mi, z cze­go wyni­ka­ją pew­ne zna­czą­ce kon­se­kwen­cje), a wypo­wia­da­jąc sło­wo „my” doko­nu­je uogól­nie­nia odno­szą­ce­go się i do prze­szło­ści, i do teraź­niej­szo­ści. Żaden to zarzut, mię­dzy inny­mi wła­śnie w ten spo­sób two­rzy się i mity, i wier­sze.

Odmien­na pasja Grze­go­rza Kwiat­kow­skie­go to przy­pusz­cze­nia, odno­szą­ce się albo do two­rze­nia alter­na­tyw­nych życio­ry­sów osób zna­nych, albo do oko­licz­no­ści zako­rze­nio­nych w świa­do­mo­ści histo­rycz­nej. Krót­ki i dla tego przy­kła­du mode­lo­wy utwór pt. „do Sylvii Plath” moż­na przy­wo­łać tu w cało­ści: „twój mon­stru­al­ny ojciec Otto miesz­kał w Grab­ben na Pomo­rzu / tam rów­nież uro­dzi­li się i miesz­ka­li moi przod­ko­wie // jeden z nich mógł prze­cież sta­nąć na dro­dze Otto­na / i w jego gło­wę rzu­cić kamień // wte­dy Robert Lowell napi­sał­by: / minia­tu­ro­wy zwa­rio­wa­ny talent? Sexton Anne”. Moż­na też – na dowód dru­gie­go przy­kła­du -
przy­to­czyć frag­ment wier­sza: „dwie sio­stry / o jed­na­ko­wo żydow­skiej uro­dzie / w wie­ku 16 i 20 lat / oby­dwie cał­kiem nagie / cia­ła nie­mal iden­tycz­ne: / ciem­ne wło­sy czar­ne oczy / ostro zary­so­wa­na linia łona / i brą­zo­wa ska­za bli­sko brzu­cha […] gdy­by­ście uro­dzi­ły się / sto lat wcze­śniej w Pary­żu”. Trze­ba przy­znać, że bio­gra­ficz­ne zabie­gi Kwiat­kow­skie­go nie świad­czą o bez­pro­duk­tyw­nych zaba­wach obli­czo­nych na efekt, zde­cy­do­wa­nie wyni­ka­ją z auten­tycz­nej skłon­no­ści do snu­cia hipo­tez, to fik­cyj­ne mode­lo­wa­nie histo­rii wyda­je się słu­żyć uzy­ska­niu odpo­wie­dzi na jego wła­sne, zapew­ne waż­ne, pyta­nia, w każ­dym razie brzmi to prze­ko­nu­ją­co i widać, że jest Kwiat­kow­skie­mu do cze­goś istot­ne­go potrzeb­ne.

Grze­gorz Kwiat­kow­ski to poeta nie­zmier­nie spo­strze­gaw­czy, choć aby wyko­rzy­stać w wier­szu ten swój walor, musi budo­wać kon­struk­cję, to ona, nie olśnie­nie czy nagła wizja mu sprzy­ja. Robi to z dosko­na­łym rezul­ta­tem: „od śmier­ci ura­to­wa­ła mnie / zło­ta koron­ka na zębie / któ­rą zało­ży­łeś mi / pół roku temu / po wizy­cie u pana T. / a był to bal prze­bie­rań­ców / wra­ca­łam skra­jem dro­gi / byłam prze­bra­na za sar­nę / a samo­chód z naprze­ciw­ka / chciał mnie upo­lo­wać / i uśmiech­nę­łam się”.

Może wła­śnie tu, w kre­acji tak przy­spo­so­bio­nej, że czy­tel­nik może w bez­dy­sku­syj­ny spo­sób dać jej wia­rę, zaufać, leżą naj­więk­sze atu­ty liry­ki Grze­go­rza Kwiat­kow­skie­go. Zaufać fik­cji – pie­kiel­nie cięż­ka spra­wa. Ale Kwiat­kow­ski – nie­uni­ka­ją­cy zresz­tą zapi­sów o cha­rak­te­rze oso­bi­stym – radzi sobie i to cał­kiem ele­ganc­ko.

Monika Mosiewicz, cosinus salsa

Wyda­ny w biblio­te­ce Stu­dium debiu­tanc­ki tom Moni­ki Mosie­wicz ofe­ru­je kil­ka moż­li­wo­ści odczy­ta­nia. Moż­na sku­pić się na war­stwie języ­ko­wej: zróż­ni­co­wa­na i zasob­na, dodat­ko­wo zawie­ra zapo­ży­cze­nia pocho­dzą­ce z odmien­nych języ­ków, co może olśnie­wać, ale może też – zwłasz­cza czy­tel­ni­ków pre­fe­ru­ją­cych pro­stą dyk­cję – nużyć. Moż­na mając na wzglę­dzie przy­wo­ła­ny wymiar, zoba­czyć w wier­szach Moni­ki Mosie­wicz zręcz­ność pisa­nia, jak choć­by tu: „Wie­wiór­ko, wie­wió­recz­ko co mi rzeź­nię robisz / rudą kre­ską na śnie­gu oraz ty nie­bie­sko malo­wa­ny strzęp­ku w oknie sute­re­ny, w zamknię­tej / per­spek­ty­wie spierzch­nię­tych kamie­nic. sko­rup­ko / śli­ma­ka zasu­szo­na za kana­pą, pają­ku w wan­nie, / pają­ku pod zle­wem, łusko rybia zara­sta­ją­ca / powie­kę, soplu szcze­rzą­cy się z para­pe­tu, / śnie­gu w ręka­wicz­ce”. Wspo­mnia­na zręcz­ność cza­sem pro­wa­dzi Mosie­wicz – chy­ba nie­po­trzeb­nie – do pre­sit­di­gi­ta­ror­skich popi­sów.

Moż­na też oddać się lek­tu­rze tomu cosi­nus sal­sa zwra­ca­jąc uwa­gę na pew­ne intry­gu­ją­ce przej­ścia, wyko­ny­wa­ne przez Moni­kę Mosie­wicz. Rzuć­my okiem na obszer­niej­szy cytat: „i myślę o tych kulach świa­tła, / w któ­rych tak bar­dzo chcie­li­by­śmy pły­nąć / zgrab­nie i bez wysił­ku, posze­rza­jąc nie­ustan­nie / prze­strzeń obję­tych nimi spraw, / o coraz ostrzej­szych szczy­tach / w roz­rze­dza­ją­cym się powie­trzu, cią­gu / lek­kich, lek­kich tchnień na kar­ku, szu­mie / puch­ną­cym pod czasz­ką, włó­cze­niu / koń­mi we wszyst­kie stro­ny”. Zaczy­na się od opi­su podró­ży: sub­tel­ne­go, zaopa­trzo­ne­go w nie­mal­że oni­rycz­ne desy­gna­ty, koń­czy: opi­sem dra­ma­tu, przy­wo­ła­niem roz­po­wszech­nio­nej nie­gdyś meto­dy egze­ku­cji. Od nie­okre­ślo­ne­go prze­strze­ni – do kon­kret­ne­go punk­tu. Od świe­tli­stej eufo­rii – do krwi, do śmier­ci.

Moż­na, nawet war­to, zwró­cić uwa­gę na meta­fo­ry­kę: ory­gi­nal­ną, jak choć­by tu: „i jed­nym ruchem wyłu­ska­łeś / z mokre­go pia­sku nie­my obraz ryby / mar­twy nie do zatar­cia”, czy mogą­ce wzbu­dzać uzna­nie porów­na­nia: „Chcia­łam być kate­drą prze­świe­tlo­ną / jak podróż w głąb cie­bie”. Ale moż­na czy­tać debiut Moni­ki Mosie­wicz nie w poszu­ki­wa­niu języ­ko­wych inkru­sta­cji, lecz w celu roz­po­zna­nia kon­dy­cji samej boha­ter­ki. Ta przej­mu­ją­co osa­mot­nio­na postać, usta­wio­na wobec pozor­nych obec­no­ści, mówi: „Już nigdzie nie jest sama, gar­dło zapcha­ne / i nie ma koń­ca cudzym pio­sen­kom / wybrzmie­wa­ją­cym: pusto, / choć­by nie wiem jak wycią­gać dłoń”, przy­zna­je, że chcia­ła­by żyć tak, by „nie szu­kać / nagle pul­su na prze­gu­bie ręki, w tłu­mie”, co sta­no­wi gest dosko­na­le zna­ny oso­bom cier­pią­cym na neu­ra­ste­nię. Przede wszyst­kim wte­dy mówi pro­sto, bez deko­ra­cyj­nej kom­bi­na­to­ry­ki: „wszyst­kie sło­wa / potem opa­dły­by kru­che nie­ostre / i pośród tych pęk­nięć / powie­dział­byś zno­wu pokręt­nie / każ­de obskur­ne miej­sce / w któ­rym się kocha­my / jest pięk­ne”.

„Luki, nie­do­kład­no­ści, błę­dy / pie­lę­gnu­ję je wszyst­kie” – zapi­sa­ła Moni­ka Mosie­wicz. Z dru­giej stro­ny nie brak w jej tomie iro­nii, poja­wia­ją się odwo­ła­nia do wyda­rzeń z jej wła­snej prze­szło­ści, obec­ne jest publi­cy­stycz­ne zacię­cie. Dużo? Tak. Lek­ko? Nie zawsze.

Kamila Pawluś, Rybarium

„to była two­ja wiel­ka ryba, Jona­szu, zła­pa­na od środ­ka” – zapi­sa­ła Kami­la Paw­luś w swo­im debiu­cie wyda­nym w biblio­te­ce Opcji, i już ten krót­ki frag­ment daje przy­bli­żo­ne poję­cie o zawar­to­ści książ­ki: wier­szach obse­syj­ne poświę­co­nym ich­tio­lo­gicz­nym tema­tom, intry­gu­ją­co uka­zu­ją­cych odwró­co­ną per­spek­ty­wę oglą­du rze­czy­wi­sto­ści. Zwróć­my uwa­gę: Jonasz został – dokład­nie tak samo jak w biblij­nym prze­ka­zie – połknię­ty, ale Kami­la Paw­luś walo­ry­zu­je opi­sy­wa­ne zda­rze­nie przy zasto­so­wa­niu odmien­nej opty­ki: co praw­da połknię­ty, ale to sam pro­rok, posłu­gu­jąc się nie­ty­po­wym, a wła­ści­wie kom­plet­nie irra­cjo­nal­nym spo­so­bem, schwy­tał wiel­ką rybę, nie zaś odwrot­nie.

Znacz­na licz­ba zja­wisk w Ryba­rium dzie­je się wbrew logi­ce, Kami­la Paw­luś stwo­rzy­ła zdu­mie­wa­ją­cy akwen, pełen „mor­skich ogni­ków, / lata­ją­cych try­bów, / suche ławic oso­bli­wo­ści”, gdzie ryby pro­wa­dzą życie rów­no­le­głe do nasze­go: „o, mia­ły już swo­je­go Kohe­le­ta / mia­ły / har­pun­nik nadział go na hak / o, mia­ły już swe­go Home­ra / mia­ły /wyśpiewał całą dro­gę od cie­płych wysp / aż po lodo­we wybrze­że / o, mia­ły już swo­je­go Róże­wi­cza / mia­ły / powie­dział im, ile są warte/ ich falu­ją­ce sny”. Frag­ment nie­po­zba­wio­ny iro­nii, choć trze­ba przy­znać, że sta­now­czo nie prze­ciw rybom wymie­rzo­nej. Ta – na pół poważ­na, na pół komicz­na – rów­no­le­głość byto­wa­nia zmie­nia się cza­sem we współ­eg­zy­sten­cję, z któ­rej wyni­ka poru­sza­ją­co przed­sta­wio­na współ­za­leż­ność: „my jemy ryby, one jedzą nas,/ a potem znów my jemy ryby, / jedząc sie­bie w nich. // rysu­ję rybę pod krzy­żem, dopo­wia­da Sza­ga­łow, / dla zmar­twych­wsta­nia. wszy­scy któ­re­goś dnia / powsta­nie­my z wnę­trza ryb”.

Wspo­mnia­na zależ­ność jest inte­re­su­ją­ca tak­że dla­te­go, że koeg­zy­stu­jąc w olśnie­wa­ją­cym ryba­rium, zosta­li­śmy – że tak powiem – wypo­sa­że­ni prze­ciw­ko sobie, i tak „rybę moż­na kro­ić macze­tą. nie­któ­rzy nawet / strze­la­ją do ryb”, w rezul­ta­cie otrzy­mu­je­my rybę „po grec­ku albo w koszul­ce, po myśliw­sku lub z cur­ry, / z sza­fra­nem, w occie, z rzod­kwią pie­czo­ną / lub pod besza­me­lem” – cały ten sze­reg kuli­nar­nych zabie­gów Kami­la Paw­luś dość sar­ka­stycz­nie okre­śla jako: „pośmiert­ne uzna­nie”. Z kolei „tru­ją­ce ryby, ryby rażą­ce prą­dem” nio­są nam zagro­że­nie, zwłasz­cza że ze wzglę­du na roz­mia­ry elek­trycz­nych lub tok­sycz­nych wojow­ni­ków zapew­ne trud­no było­by – tak jak Jonasz – zła­pać je od środ­ka. Osta­tecz­nie w owej kon­fron­ta­cji ryby zde­cy­do­wa­nie nad nami góru­ją, bowiem – nie­waż­ne, żywe czy mar­twe – sta­ły się sym­bo­lem naszej obrzę­do­wo­ści. Tej pry­mi­tyw­nej: „doko­na się cudow­ne roz­mno­że­nie ryb. jutro ze wszyst­kich stron. / każ­dy odej­dzie z rybą. na znak pomyśl­no­ści. każ­dy doro­sły / męż­czy­zna spo­tka się z rybą. na znak poko­ju i szczę­ścia. / a potem poda­ru­ją krwi­ste kwia­ty. krwi­ste kwia­ty kobie­tom, / żeby były płod­ne przez cały rok”. I tej zaawan­so­wa­nej, mistycz­nej: „do dziś nie wia­do­mo – ryby są od gło­wy czy też od ogo­na. / daw­no zapo­mnia­no. podob­nie jak o tym, że jed­na / – cień dru­giej, / jak mówi­ła gno­za.”

Bez­dy­sku­syj­nie 1:0 dla ryb. Sama Kami­la Paw­luś przy­zna­je: „może tyl­ko odpły­nę­ły płot­ki – sło­wa, / czu­jąc, że żaden ze mnie aoj­da i nie uda mi się nigdy / stwo­rzyć epo­su na mia­rę ryb.” Zatem 2:0. Z lek­tu­ry Ryba­rium moż­na wysnuć tak­że wnio­sek, że ryby są nam potrzeb­ne, a my im nie­ko­niecz­nie, jedy­nie cza­sem nas – tak jak w przy­wo­ła­nym już przy­kła­dzie – paro­diu­ją. 3:0. Ale dla Kami­li Paw­luś – bra­wa! Za tom, któ­ry nie przy­tła­cza kon­cep­tem, a prze­ciw­nie: każe doce­nić ory­gi­nal­ny pomysł oraz fine­zyj­ną kon­se­kwen­cję, z któ­rą został zre­ali­zo­wa­ny.

Bohdan Sławiński, Sztućce do glist

Wyda­ny przez Sto­wa­rzy­sze­nie Lite­rac­kie im. K.K. Baczyń­skie­go debiut Boh­da­na Sła­wiń­skie­go oka­zał się nie­po­spo­li­tym zja­wi­skiem na tle pol­skiej liry­ki współ­cze­snej. „zbie­ram żywe i mar­twe” – zapi­sy­wał Sła­wiń­ski, a jego liry­ka, zanu­rzo­na w baro­ko­wej kon­cep­tu­al­no­ści, nawią­zu­ją­ca do Cze­cho­wi­cza, Cza­cho­row­skie­go, Gro­cho­wia­ka, Leśmia­na, Czy­żew­skie­go (zwróć­my uwa­gę na samą odmien­ność punk­tów odnie­sie­nia) prze­ko­ny­wa­ła, że było co zbie­rać. W skre­ślo­nych przez Sła­wiń­skie­go – posłu­żę się okre­śle­niem stwo­rzo­nym przez nie­go same­go – „czar­nych lita­niach na świę­ta” roi się od wie­wió­rek, glist, jeży, lisów, pta­ków, ryb, myszy i świersz­czy: „pisz­czą w norach myszy /ale cięż­ko / cięż­kie liście jeży­ny mchy / i ciem­ne sny // jesz­cze chcia­ły / te trzy tak­ty mysie grać / ale w snach / z nor­ki – trum­na”. Cały ten zwie­rzy­niec i całe to robac­two uczest­ni­czą w osza­ła­mia­ją­cym miste­rium natu­ry, ale owo miste­rium ma to do sie­bie, że zasad­ni­czo doko­nu­je się w dwóch cyklach. Ele­men­tar­nych. To życie i śmierć. „parę skur­czów byle bal / i trze­ba odcho­dzić od kości // a potem tyl­ko wło­sy i paznok­cie / te parę życia tak­tów / i cisza” – jak zapi­sał Sła­wiń­ski. A potem zno­wu: „i we mnie łąka / zbo­ża czer­wie moty­le / a to wszyst­ko roz­mi­go­ta­ne”. Albo: „i zno­wu to wszyst­ko zno­wu // nie­ry­chli­wie spra­wie­dli­wie / w nur­cie łąki / kość doda­na do kości // z niej piję”.

Sła­wiń­ski pisze bli­sko śmier­ci, tak bli­sko, jak może pisać poeta nawią­zu­ją­cy do mor­tu­al­nych obse­sji baro­ku. Rów­nież i jego nie tyle sama śmierć zaj­mu­je: rów­nie namięt­nie pochy­la się nad roz­pa­dem, nad samą nie­od­wra­cal­no­ścią śmier­ci – owszem, ale tak­że nad – że tak powiem – pro­ce­sa­mi gnil­ny­mi wyni­ka­ją­cy­mi z tego, że doty­czy cie­le­sno­ści. „piach / a w nim cia­ło jak rana / mię­sa peł­na – to ja / i krew się mie­le / w żar­nach żył” – zapi­su­je Sła­wiń­ski w prze­ko­na­niu, że roz­krze­wia­ją­cy się prze­pych tego życio­we­go maje­sta­tu został defi­ni­tyw­nie ogra­ni­czo­ny w cza­sie, że wró­ci do zie­mi, już do niej wra­ca: „w cie­le gniaz­da korze­ni / w ustach zie­mia”, „w ustach zie­mia / kocha­na w ustach zie­mia”.

„trup szar­pie czar­ne stru­ny / i bia­łe pola­ny” – zapi­sał Sła­wiń­ski. To samo było przed­mio­tem zain­te­re­so­wa­nia poetów baro­ku. Trup. Ale – powo­łu­jąc się na ów barok po raz kolej­ny – czu­ję się w obo­wiąz­ku wyraź­nie dodać, że Boh­dan Sła­wiń­ski korzy­sta z baro­ko­wych kon­cep­tów prze­fil­tro­wa­nych już przez całe gro­no auto­rów (choć­by wspo­mnia­ne­go Gro­cho­wia­ka, czy nie­wy­mie­nio­ne­go Rym­kie­wi­cza), więc jest to w każ­dym aspek­cie akt twór­czy, intry­gu­ją­cy i ory­gi­nal­ny. Zatem: „trup żywe­go dogo­ni / ptak odfru­nie, żywe zgni­je / podob­no opuch­nię­te sklę­śnie / a mar­twe oży­je” – pro­ro­ku­je Sła­wiń­ski, w mię­dzy­cza­sie w wier­szu pt. „por­tret tru­mien­ny” wspo­mi­na, że „fun­da­tor­ki tru­chło / napu­chło”, by w osta­tecz­nym roz­ra­chun­ku dojść do tego, cze­go moż­na się było spo­dzie­wać, ale co zosta­ło nader udat­nie skre­ślo­ne. Czy­li nade­szła pora na opis tru­pa wła­sne­go: „mój trup / pod jabłon­ką / wysią­ka // kału­ża mię­sa // kom­post do nory noszę / jabł­ka­mi inkru­stu­ję żebra / owi­jam w ban­daż / co z mię­sa nosi / a nie jest meta­fi­zycz­ne // tyle czu­ło­ści / z kil­ku ude­rzeń sie­kie­ry? // w drżą­cym powie­trzu // tyle miło­ści / w cie­niu?”. Uro­kli­we, praw­da?

Sztuć­ce do glist to odważ­na pro­po­zy­cja, wyróż­nia się na tle współ­cze­śnie wyda­wa­nych tomów, choć może czę­ścio­wo – w efek­cie kon­se­kwent­ne­go sto­so­wa­nia przy­wo­ła­ne­go kon­cep­tu, jest zma­nie­ro­wa­na. Ale może tak mia­ło być. Jak zapi­sał Sła­wiń­ski: „takie wyro­ki / taki boski dre­naż”.

Wiersze nominowanych autorów

Szy­mon Bira

***

kru­czo-bla­de ma wło­sy
moja kobie­ta o świ­cie
ją cza­sem zasta­ję
jesz­cze czyst­szą
aż kąpie się w słoń­cu
moja kobie­ta trój­gło­wa

06.08.2006

Mar­cin Czer­ka­sow

…And The Circus Leaves Town

1.

Gło­wa spryt­nej krzy­żów­ki
mimo­cho­dem zmie­nia się w skom­pli­ko­wa­ną cere­mo­nię.
To zadzi­wia­ją­ce, ile moż­na wie­dzieć,
nie dowia­du­jąc się wła­ści­wie nicze­go
na żaden temat. O nas samych i o tych,
któ­rych nigdy nie pozna­my nadal nie ma żad­nych wie­ści.
Gaze­ty są zim­ne i obce jak mia­sto,
któ­re spo­glą­da z dale­ka na okro­jo­ną przez zmierzch
syl­wet­kę bez gło­wy. To smut­ne.
„I zaska­ku­ją­ce”, doda­je pasa­żer. Lecz tam,
dokąd zmie­rza, nie ma już żad­ne­go miej­sca.

2.

Czy to jest jakieś miej­sce? Chmu­ra czer­wie­ni
zaj­mu­je pew­ną prze­strzeń, póź­niej eks­plo­du­je.
Pod gru­bą war­stwą ciem­no­nie­bie­skiej far­by
ktoś dopi­sał: „Pomo­cy!” Lecz list
ważył zbyt wie­le i zbyt dłu­go, aby móc zna­czyć
coś jesz­cze. Dla­te­go jak­że jest cięż­ka prze­pra­wa
przez spię­trzo­ny nurt sta­rych gałę­zi i opon,
tak jak­by przy­jaźń cemen­to­wa­ła nie­wy­so­ki sen,
a ktoś z boku mówił: „Zaraz się zle­ję w spodnie!
To popo­łu­dnie przy­po­mi­na utwór na wio­lon­cze­lę peł­ną śnie­gu
i mojej gło­wy bra­ku­je na nie­mal każ­dej foto­gra­fii!”
A jed­nak coś jak­by spek­takl trwa, nie­po­zor­nie
miaż­dżąc słuch – ten rodzaj zgieł­ku,
o jakim mówi­my, że poja­wia się z zewnątrz
wraz z dniem, nie dostrze­ga­jąc jego źró­dła
w któ­rejś z tych cie­płych, stu­dzien­nych nocy.

Sła­wo­mir Elsner

Pochodzę z dna

Pocho­dzę z dna. Mam na to odpo­wied­nie
papie­ry. Pamię­tam sierp­nio­we upa­ły, jak pięk­nie
w ostrzach kos błysz­cza­ło słoń­ce i bla­de kobie­ty

pyta­ły mnie: skąd jesteś? Zawsze odpo­wia­da­łem
tak samo: pocho­dzę z dna. Mam krót­kie, ale trwa­łe
spoj­rze­nie w żela­znym kolo­rze. Widzę was,

jak­by z piw­nic. Nie wia­do­mo skąd się tutaj
wzią­łem – to tajem­ni­ca. Z jakie­go zde­rze­nia
powsta­łem? Może po pro­stu ktoś mnie wykrze­sał,

czysz­cząc bla­chę z rdzy.

Kon­rad Góra

Tekst na zamówienie

Jej powie­trze jest kla­ro­wa­ne dłu­tem, to Pol­ska.
W spoj­rze­niu ukry­wa głóg na zło­mo­wi­sku, to Pol­ska.
Bło­to, jele­nie, szczęk ognia w psze­ni­cy, to Pol­ska.
Tur­bi­na na maź bra­ną z kotłow­ni, to Pol­ska.
Listo­pad w małym, tłu­stym, księ­ży­cu, to Pol­ska.
Kla­ser do pają­ków na zebra­niu Rady, to Pol­ska.
Wibr pozo­sta­ły po urwa­nym zno­ju, to Pol­ska.
Zająk­nię­cie w dokład­nie utra­co­nej chwi­li, to Pol­ska.
Bażant, ta kura z tur­bo­sprę­żar­ką, to Pol­ska.
Jeż i dwo­je małych, to w peł­ni Pol­ska.
Jeż i dwo­je małych, to w peł­ni brak Pol­ski.
Bażant, ta kura z tur­bo­sprę­żar­ką, to brak Pol­ski.
Zająk­nię­cie w dokład­nie utra­co­nej chwi­li, to brak Pol­ski.
Wibr pozo­sta­ły po urwa­nym zno­ju, to brak Pol­ski.
Kla­ser do pają­ków na zebra­niu Rady, to brak Pol­ski.
Listo­pad w małym, tłu­stym, księ­ży­cu, to brak Pol­ski.
Tur­bi­na na maź bra­ną z kotłow­ni, to brak Pol­ski.
Bło­to, jele­nie, szczęk ognia w psze­ni­cy, jest bra­kiem Pol­ski.
W spoj­rze­niu ukry­wa głóg na zło­mo­wi­sku, ten brak Pol­ski.
Jej powie­trze jest kla­ro­wa­ne dłu­tem, to brak Pol­ski.

(uwa­ga tech­nicz­na dla ewen­tu­al­ne­go trans­la­to­ra: w wypad­ku tłu­ma­cze­nia tego tek­stu na dowol­ny język, pro­szę o prze­kład ter­mi­nów „Pol­ska” i „brak Pol­ski” na ekwi­wa­lent miej­sco­wy; np. w wypad­ku tłu­ma­cze­nia na szwedz­ki jako „Szwe­cja”, „brak Szwe­cji”. Tybe­tań­czy­kom, Kur­dom, Baskom itd., bez­pań­stwow­com, anar­chi­stom, itd., pozo­sta­wiam wol­ny wybór.)

Iwo­na Kac­per­ska

klepsydra

to jest pieśń o kobie­cie, któ­ra sta­nę­ła na pusty­ni
z ręko­ma wznie­sio­ny­mi w górę sta­nę­ła pod słoń­cem obok swe­go cie­nia

to jest pieśń o świe­tle i gru­dzie, któ­ra w nim utknę­ła

Iza­be­la Kaw­czyń­ska

Remine

mia­sto wypy­cha nas tłu­mem ulic, falu­je­my nie­zgrab­nie
jak dzie­ci wcho­dzą­ce po scho­dach albo sta­rzec, cho­dzisz
jak sta­rzec, mówisz, oble­śny smut­ny palec, spra­wy są
zim­ne i zbyt oczy­wi­ste, pod powie­ka­mi wgry­za­ją się w nas
wygłod­nia­łe pasz­cze, nie­wi­docz­ne chrząsz­cze tyka­niem
mie­rzą nam puls od środ­ka, musi­my im pozwo­lić,
prze­cze­su­jesz rzę­sy jak­byś mia­ła się jesz­cze roze­śmiać,

nie trze­ba, nie żałuj nicze­go, w innym życiu, na pla­ży
roz­dra­pa­nej paznok­ciem upa­łu dziew­czy­na o sma­ku
pereł wdep­ty­wa­ła w pia­sek okrą­głe lep­kie śla­dy, owszem,
zna­łem ten smak, chrzę­ścił pod zęba­mi, powie­dzia­łaś,
że to twój czas, nad­szedł mój czas powie­dzia­łaś, i ręcz­nik
zaczął krwa­wić, poszłaś popły­wać, zosta­wi­łaś nas samych,
czer­wo­ne śla­dy na pia­sku

Grze­gorz Kwiat­kow­ski

Pan

od mie­sią­ca mar­ne poło­wy i rada podej­mu­je decy­zję:
jutro z same­go rana prze­no­si­my się na pół­noc

wte­dy zgła­sza się naj­star­szy z ple­mie­nia
i mówi że on by spo­wol­nił wędrów­kę
że przez nie­go naj­słab­sze dzie­ci mogły­by umrzeć

przy­cho­dzi pora­nek

ple­mię któ­re­mu nie­gdyś prze­wo­dził
zni­ka w śnie­ży­cy

wra­ca do igloo uśmie­cha się i mówi:

bło­go­sła­wio­ny brak ryb któ­ry pozwo­lił mi
stać się ponow­nie panem śmier­ci i życia

Moni­ka Mosie­wicz

w podróży

Nigdy nie chciał być miej­scem, zawsze był jak podróż,
obmy­ślo­na przez cel, a nie dro­gę. Pla­nu­jąc podróż ze mną,
ryso­wał mapy cmen­ta­rzy, nie­ist­nie­ją­cych dotąd na zie­mi.

Wyru­sza­li­śmy wcze­śnie, w prze­cią­ga­ją­cych się war­stwach
powie­trza, sen­nych prze­wro­tach świa­tła i wie­dzia­łam,
że wie­czór zasta­nie mnie o krok za nim.
W prze­rwach
oddy­cha­łam mia­sta­mi, zapa­chem nie­zna­nych spóź­nień,
tobą tak­że. Chcia­łam być kate­drą prze­świe­tlo­ną
jak podróż w głąb cie­bie.

Kami­la Paw­luś

znak Jonasza

- to była two­ja wiel­ka ryba, Jona­szu, zła­pa­na od środ­ka
pod nie­bem wnętrz­no­ści idę. nie muszę już cią­gnąć
żył­ki prze­kleństw, otwar­ły się dla mnie wil­got­ne podwo­je,
powło­ki miło­sier­dzia. zamiast tego
nucę:
gdzie się ukry­wa ten pospo­li­ty, czar­ny szerl,
współ­gra­ją­cy z każ­dą z barw. czar­ny szerl, skąd jego wezwa­nie.

- to była two­ja wiel­ka ryba, Jona­szu, zła­pa­na od środ­ka
spod nie­ba wnętrz­no­ści wypa­dam. nowo naro­dzo­ne zwie­rzę,
na piach. prze­bie­ram, prze­bie­ram języ­kiem. jen zyk iem. bo
zosta­łem zwró­co­ny. teraz potra­fię
ude­rzyć w odpo­wied­ni ton:
opu­ścił was pospo­li­ty, czar­ny szerl, współ­gra­ją­cy z każ­dą z barw.
czar­ny szerl, czy wie­cie, jak go pozy­skać?

- to była two­ja wiel­ka ryba, Jona­szu, zła­pa­na od środ­ka.
od nie­ba wnętrz­no­ści ode­rwa­ny. posa­dzo­ny
na ośli­złym grzbie­cie. fon­tan­na plu­ska, dźwięk nie­ist­nie­ją­cej musz­li
opły­wa mia­sto – syn Posej­do­na czy też Amit­ta­ja,
w osta­tecz­nym rachun­ku jaka to róż­ni­ca. zacię­ty w opo­rze,
wołam:
rycy­nu­so­wy krzew i robak. w nocy wyrósł, w nocy zgi­nął.
słusz­nie gnie­wam się śmier­tel­nie – przy­cia­sna ta two­ja litość.

szerl – pospo­li­ty, wystę­pu­ją­cy na całym świe­cie mine­rał z gru­py krze­mia­nów.

Boh­dan Sła­wiń­ski

* * *

jak ptak roz­wier­cam chmu­rę
ale w szpi­ku byle gli­sta
boska nie boska

ptak chmu­ra robak
jed­no za dru­gim
jak nasio­na

jesz­cze
zbo­ża war­kocz
pisk myszy
spo­rysz i kąkol
co mar­twe i żywe

to pod pta­kiem
to pod chmu­rą
któ­rym robak dro­bi ścieg

jajo w pta­ku
dziu­ra w chmu­rze
tunel w roba­ku

ciem­ne ziarn­ka
do wora

zbie­ram żywe i mar­twe
sko­rup­ki w pta­ku
śle­py tunel

za mało
pta­ka w pta­ku
w tune­lu gli­sty
chmu­ry

ale ryj roba­ku