Nie łączyć, nie dzielić

Kamil Bre­wiń­ski – impul­syw­ny, odle­gły od wyra­cho­wa­nia, a w rezul­ta­cie: nie­cze­ka­ją­cy na poklask. Jego wier­sze – zda­rza się – fan­ta­stycz­ny cyrk, cza­sem prze­ogrom­ny, gdzie roz­gry­wa­ją się kar­ko­łom­ne akro­ba­cje, gdzie „osad to rów­nie dobrze kolec powie­trza”, gdzie w koń­cu „woda, nie­bo i morze w małym, kru­chym soplu”, ale Bre­wiń­ski nie potrze­bu­je kla­kie­rów, nie naga­nia sobie publicz­no­ści, nie kła­nia się jej i nie wrę­cza jej liza­ków na zachę­tę. Zapi­su­je: „tak dłu­go się sta­ra­my / coś o sobie powie­dzieć – tu pomysł się koń­czy, / a zaczy­na poezja.”. Tak zawsze ście­ra­ły się: poezja i wie­dza, tak ujaw­nio­ny roz­dź­więk mię­dzy usi­ło­wa­niem a talen­tem cał­ko­wi­cie mnie prze­ko­nu­je.

Bre­wiń­ski ma świa­do­mość, że może być: „kil­ka­dzie­siąt spo­so­bów powie­dze­nia – jestem”, lecz zaraz potem mówi się: „dzię­ku­ję”. Zna­czą­ca bli­skość fra­zy Šala­mu­na: „Żywi jeste­śmy tyl­ko na chwi­lę. Dopó­ki lakier schnie”. Oczy­wi­ście: nie o śmierć tu cho­dzi, lecz o zestaw kostiu­mów i ról, któ­re przy­go­to­wa­no, żeby nas osa­czyć, unie­ru­cho­mić, zmu­mi­fi­ko­wać za życia. Żeby nas wytre­so­wać. Nauczyć. Pro­blem wie­dzy w wier­szach Kami­la Bre­wiń­skie­go – moim zda­niem nie­zmier­nie inte­re­su­ją­cy: ozna­cza narzu­ce­nie for­my i zasty­gnię­cie w miej­scu, pod­czas gdy cały świat tego poety prze­sy­co­ny jest dyna­mi­ką, w efek­cie: sym­bo­li­zu­je wyklu­cze­nie – nie­istot­ne, czy doko­na­ne świa­do­mie czy pod wpły­wem mecha­ni­zmów spo­łecz­nych: „nauczy­ła się bawić nauczy­ła śpie­wać // wita Pana ser­decz­nie nauczy­ła się / więc nie ma już niko­go na jej miej­sce w mie­ście”.

„kobie­ty mi podob­ne powie­rza­ją pal­ce / męż­czyź­ni im podob­ni powie­rza­ją ser­ca / i rodzą się w nas dzie­ci – spa­cje spa­cje spa­cje / zim­ne jak Fire­fox odda­ne jak Ope­ra” – tak koń­czy się wiersz Bre­wiń­skie­go pt. „Ctrl +”. Nie­wy­klu­czo­ne, że nie czy­ta­łem lep­sze­go utwo­ru o sie­ci, o inter­nau­tach – poważ­nym tema­cie, dłu­go już otwar­tym, ale dotych­czas nie­prze­ko­nu­ją­co wypeł­nio­nym. Może udźwi­gną go wła­śnie tacy poeci jak Kamil Bre­wiń­ski, któ­ry – para­dok­sal­nie – wolał­by zapew­ne nicze­go nie dźwi­gać, nie nauczać, nie pero­ro­wać, ale po pro­stu żyć, na przy­kład ot tak: „a pogo­da jest pięk­na tań­czę se pod zie­mią / na bani mani­chej­czyk leciut­ko jak dzwon”.

Maciej Bur­da w cyklu „Wier­sze dla ufo. Zwia­stun” humo­ry­stycz­nie i rów­no­cze­śnie z nostal­gią naszki­co­wał życie miesz­kań­ców blo­ko­wi­ska, być może poło­żo­ne­go w zanie­dba­nym zakąt­ku więk­sze­go mia­sta, być może w nie­wiel­kim mia­stecz­ku. Miesz­ka­ją­cy tam boha­te­ro­wie: Marek, Elwi­ra, Irek, Ari­zo­na, ksiądz, żule, prze­by­wa­ją zawie­sze­ni w pro­win­cjo­nal­nym bez­cza­sie. Wtło­cze­ni w ramy egzy­sten­cji, wyzna­czo­ne przez rytu­alizm powszech­nych czyn­no­ści, pra­gną je choć­by na moment odkształ­cić, two­rzą więc olśnie­wa­ją­cy mit: o przy­by­ciu UFO. Obcy pew­ne­go dnia, nie­ba­wem, poja­wią się na szkol­nym boisku, może pod blo­kiem czy skle­pem mono­po­lo­wym, i to zstą­pie­nie z kosmicz­ne­go wymia­ru uwznio­śli rytm ziem­skiej powta­rzal­no­ści. Póki co go znie­czu­la i nada­je mu sens. Przej­mu­ją­cy sens każ­dej pro­win­cji, czy­li upo­rczy­we prze­ko­na­nie, że wbrew fak­tom, wbrew obec­ne­mu kształ­to­wi rze­czy­wi­sto­ści – nadal jest na co cze­kać. Wła­śnie tu: cze­kać i wie­rzyć, że zja­wią się, że wylą­du­ją, wej­dą mię­dzy nas i wpro­wa­dzą poru­sze­nie w sza­rą powsze­dniość. Sko­ro nie chcą do nas przyjść zwy­kli ludzie, cze­ka­my na kosmi­tów – poru­sza­ją­ca meta­fo­ra samot­no­ści czy mil­czą­cy sprze­ciw po odrzu­ce­niu? Jak dla mnie – jed­no w dru­gim.

War­to pod­kre­ślić czu­łość i rów­no­cze­śnie trud, towa­rzy­szą­ce poszu­ki­wa­niom garst­ki osie­dlo­wych despe­ra­tów. Popa­trz­my: „Marek z Irkiem dosta­li magne­to­fon / całą noc nagry­wa­li gło­sy / docho­dzi­ły z róż­nych miejsc / z kosza, z szaf­ki // rano cho­dzi­li pod blo­kiem i pyta­li / czy ktoś jesz­cze zna te gło­sy / czy słyszał”/ Albo: „resz­ta zasnę­ła pod skle­pem / tyl­ko Irek zro­bił sobie tele­skop z butel­ki / a tramp­ka­mi szu­rał powi­tal­ny napis”. Całe to zwra­ca­nie się ku obcym odby­wa się za pomo­cą zwy­czaj­nych rekwi­zy­tów i szcze­rość tego gestu czło­wie­czej bez­rad­no­ści – poka­zu­ją­ce, że to nie dzia­ła­nie zosta­ło uświę­co­ne, ale cel – szcze­gól­nie mnie ujmu­je w wier­szach Macie­ja Bur­dy. Podwór­ko­wi ufo­lo­dzy nie zawsze mogą liczyć na zro­zu­mie­nie: „Irek poka­zy­wał Ari­zo­nie tele­sko­py / lune­ty, mapy nie­ba […]cza­sem coś nary­so­wał: ska­fan­der, gwiaz­dę // Ari­zo­na nie inte­re­so­wa­ła się / sie­dzia­ła smut­na / zako­cha­na w gla­dia­to­rze z sió­dem­ki / któ­ry poszedł w chuj”. Nie ma więc: ani kosmi­tów, ani sło­wa od czło­wie­ka. Zwłasz­cza że obcy w wier­szach Macie­ja Bur­dy mają swo­je upodo­ba­nia. Nie róż­nią się zbyt­nio od ludz­kich, stąd zapew­ne poja­wia się roz­go­ry­czo­ne stwier­dze­nie: „więc cze­ka­li­śmy, ale obcy nie przy­le­cie­li / zaję­ci gdzie indziej, na dale­kich, nowych osie­dlach”. Być może wła­śnie to poka­zu­je Maciej Bur­da: nie prze­paść mię­dzy nami a kosmo­sem, ale odmien­ność, któ­ra roz­dzie­la nas samych.

Szy­mon Doma­ga­ła-Jakuć – jego nie­stru­dzo­ne wędro­wa­nie, podróż odby­wa­ją­ca się w przy­spie­szo­nym tem­pie, rów­no­cze­śnie w wie­lu kie­run­kach i rela­cje z niej: opi­sy­wa­nie poby­tów w kolej­nych sys­te­mach war­to­ści i sys­te­mach obłu­dy, reli­giach i mitach, kobie­tach. Tak­że: sza­mo­ta­nie się, zwłasz­cza w zamknię­tych i dusz­nych prze­strze­niach „zaśli­nio­ne­go mia­sta”, gdzie „słoń­ce nie świe­ci, chwy­ta rejo­ny nawy­kłe do ciem­no­ści, do stra­chu, gro­szo­wych psy­cho­ma­ni­pu­la­cji”. Ów obłą­kań­czy pęd cza­sem wyzwa­la doszczęt­nie nie­ocze­ki­wa­ne obra­zy: „Kocham Kut­no, na Łódź cho­ru­ję. Cho­ro­ba ta ma zapach roz­pła­ta­ne­go gołę­bia”, ale nie pozba­wia poety ostro­ści spoj­rze­nia. Wte­dy bez­li­to­śnie uwy­pu­kla to, co na ogół zwy­kło się ukry­wać przed ludz­kim – a może: miesz­czań­skim (w imię higie­ny, porząd­ku oby­cza­jów, trwa­ło­ści prze­są­dów) – wzro­kiem: brud, ubó­stwo, a w koń­cu – praw­dę: „Nadzie­ja ma 28 lat, dwo­je dzie­ci i pod­bi­te oko. / Nosi na skup pusz­ki po piwie w tor­bie Peek&Cloppenburg. Jej szlak śmier­dzi”.

Reli­gij­ność – intry­gu­ją­cy wątek w wier­szach Szy­mo­na Doma­ga­ły-Jaku­cia. Ta, o któ­rej nale­ży sądzić, że może być oso­bi­sta, na pół mistycz­nie naka­zu­je mu wyznać: „Jeśli jestem łotrem z pra­wej stro­ny, Zba­wi­ciel pomo­że mi napi­sać bra­ku­ją­ce Sło­wo”, ale też na pół szy­der­czo stwier­dzić: „Zba­wi­ciel ma twarz Megan Fol­lows.”. Bluź­nier­cze gesty wyko­ny­wa­ne w zamie­rze­niu uchwy­ce­nia odda­la­ją­ce­go się stwór­cy, czy wprost: spro­wo­ko­wa­nia go? Cał­kiem moż­li­we. Nato­miast ta, któ­rą poeta obser­wu­je, skła­nia go do żar­li­wych i dra­ma­tycz­nie brzmią­cych stwier­dzeń: „Rzym kar­mi się przy­ga­szo­ną żywi­cą, od lewa się żegna z praw­dzi­wym Bogiem, / chce prze­żyć na ple­cach naro­du, któ­ry co nie­dzie­lę zja­da swo­je­go Boga / i pra­wa usta­la kopy­ta­mi osłów.”

Szy­mon Doma­ga­ła-Jakuć potra­fi mówić rów­no­cze­śnie iro­nicz­nie i odważ­nie: „Jan Paweł II dopie­ro po śmier­ci stał się czło­wie­kiem praw­dzi­wie posą­go­wym. / Papież-czło­wiek. Papież-kalen­darz”. Aku­rat tu wyga­sa­ją sło­wa, któ­re mógł­by wykrzyk­nąć w furii napra­wiacz reli­gii czy kon­te­sta­tor moral­no­ści, a zaczy­na się zim­ne sza­co­wa­nie rze­czy­wi­sto­ści. Zresz­tą: Szy­mon Doma­ga­ła-Jakuć kwe­stia­mi moral­ny­mi zaj­mu­je się dość pre­cy­zyj­nie, na przy­kład pod wzglę­dem topo­gra­fii: „w Pol­sce, kra­ju ludzi moral­nych i obsra­nych traw­ni­ków” oraz poli­ty­ki: „panie pre­zy­den­cie zabra­kło mi drob­nych na lewa­ty­wę / lekarz zaka­zał wle­wać do trze­wi łzę / wyda­lać kątem oka jak przyj­dą z kame­rą”. Ten ostat­ni frag­ment zna­lazł się w wier­szu pod zna­czą­cym tytu­łem „Pre­zy­dent lot” i – cze­go moż­na było ocze­ki­wać, a co czas wyraź­nie poka­zał – pod wie­lo­ma wzglę­da­mi oka­zał się traf­ny.

Zda­rza się, że Szy­mon Doma­ga­ła-Jakuć ści­sza głos i wymy­ka­ją mu się zwro­ty kon­fe­syj­ne: „dom ma być cichy spa­da­ją­cy w górę” lub ero­tycz­ne: „dro­ga do miło­ści wie­dzie przez nasie­nio­wód aż do kaplicz­ki w mig­dał­kach”. Według mnie – bez wzglę­du na to, czy przez tego poetę prze­ma­wia gniew czy spo­kój – war­to go posłu­chać.

Grze­gorz Jędrek utrzy­mu­je przede wszyst­kim wzmo­żo­ną czu­łość wobec rze­czy­wi­sto­ści. W jego wier­szach rzu­ca się w oczy pro­ces inten­syw­ne­go i rów­no­cze­śnie nie­by­wa­le sub­tel­ne­go przy­swa­ja­nia świa­ta. W efek­cie na zapi­sy o cha­rak­te­rze stric­te poznaw­czym, obu­do­wa­ne – może dla dys­kret­ne­go, ale zamie­rzo­ne­go nad­we­rę­że­nia powa­gi fun­da­men­tal­nych pytań – akcen­tem nie­znacz­nie mito­lo­gi­zu­ją­cym (jak choć­by ten: Teraz my wró­ci­li­śmy. Po nas przy­szła woda. / Czy to my mówi­my języ­kiem wody? Tak, to my. / Jest nas nie­wie­lu. Tak, to my. / Czy może­my być? Czy ośmie­li­my się być? // Jak ci, któ­rzy zna­ją mowę wia­tru. I wciąż żyją”) nakła­da­ją się czę­sto frag­men­ty o cha­rak­te­rze ilu­mi­na­cyj­nym: „I osło­nisz mi prze­świe­tlo­ne oczy, / kie­dy mnie spie­ni świa­tło.”. Zary­zy­ko­wał­bym stwier­dze­nie, że w wier­szach Grze­go­rza Jędr­ka moż­na zna­leźć spo­ro śla­dów obec­no­ści lirycz­nej eks­ta­zy: tej auten­tycz­nej i czy­stej, nie afek­to­wa­nej.

Ale – w krót­kim zary­sie: mam wra­że­nie, że to, wobec cze­go pisze Grze­gorz Jędrek, nie zawsze jest goto­we: cza­sem albo nie zdą­ża za sło­wem, albo przed nim umy­ka. Nie­kie­dy sam poeta, wypo­sa­żo­ny w ponad­prze­cięt­ne zdol­no­ści mime­tycz­ne i roz­le­głą eru­dy­cję, zda­je się nad­mier­nie im ule­gać, co zro­dzi­ło choć­by dość monu­men­tal­ne tytu­ły: „Par­me­ni­des”, „Z płót­na Baco­na”, „Gor­giasz”. Żeby raz wska­zać, a nie cze­piać się – wolę, gdy ta wspo­mnia­na już czu­łość zosta­je prze­pusz­czo­na przez zmy­sły niż prze­tar­ta przez inte­lekt. Kie­dy poeta sta­je się uważ­niej­szy wobec świa­ta i zaczy­na mu się przy­glą­dać odro­bi­nę sen­su­al­nie, natych­miast zbli­ża­ją się do sie­bie: sło­wo i świat. Wte­dy głos Grze­go­rza Jędr­ka nabie­ra wła­ści­wej mocy, wybrzmie­wa suwe­ren­nie i prze­ko­nu­ją­co: „Doro­śli się pokłó­cą o maszy­nę Sin­ge­ra, / zace­ru­ją gło­wy na myśl, że teraz ich kolej. // Nigdy nie goto­wi, choć wie­dzą jak powo­li /spływa z nich ener­gia, któ­rą wzię­li młod­si. // Łętow­ska płacz­ka śpie­wa pieśń o wnij­ściu / w zie­mię. Czu­ję się tu jak zło­dziej, obcy // kata­to­nik.”. Skąd­inąd: za kata­to­ni­ka nigdy bym Jędr­ka nie uznał: instru­men­ta­li­za­cja, dyna­mi­ka prze­ka­zu, w koń­cu – roz­pię­tość tema­tycz­na jego wier­szy mogły­by wska­zy­wać na sze­reg odmien­nych okre­śleń, nie­po­rów­ny­wal­nie żyw­szych.

Przy­cią­ga­ją­ca mnie kwe­stia: gwał­tow­ne zmia­ny tona­cji w liry­ce Grze­go­rza Jędr­ka. Z podzi­wem odno­szę się do poety, któ­ry jed­nym gestem, nagle, potra­fi przejść od śpie­wa­nych po cichu, zda­wa­ło­by się, słów koły­san­ki, do nie­po­ko­ją­ce­go szu­mu, świad­czą­ce­go o ist­nie­niu świa­ta zde­for­mo­wa­ne­go, zakłó­co­ne­go przez to, co nie jest naskór­ko­we, co w zwy­kłym świe­tle nie mie­ści się w polu widze­nia. Spójrz­my na mode­lo­wy przy­kład tej umie­jęt­no­ści: „Śpij już, bo wiesz, że dziś nie cze­ka cię dobry sen / a w nim ludzie i w ich żołąd­kach pla­sti­ko­we lustra”.

„Mówią, że noca­mi wsłu­chu­jesz się w pio­sen­ki / – wdzie­ra­ją się, mącą w gło­wie – jest wte­dy tak dobrze. // I nie ma nic, cze­go nie nauczo­no cię trzy­mać: / dziec­ka, jej brzyd­kich blond wło­sów, życia i ago­nii” – cze­kam z cie­ka­wo­ścią, co jesz­cze poka­że nam autor tak pięk­nych zapi­sów.