Mordercze rozmowy

Artur Bursz­ta: Jakiej muzy­ki słu­cha­łaś naj­czę­ściej w 2018 roku?  

Mar­ta Pod­gór­nik: Dan­cin­go­wej, jak zawsze. Wyobraź sobie, że na Ślą­sku wciąż urzą­dza­my sobie mniej i bar­dziej oko­licz­no­ścio­we pry­wat­ki. Wte­dy jest, jak powin­no być: Luk­sem­burg, cha­ta, szkło. Na pry­wat­ce u mnie ostat­nio wywle­kli­śmy gra­mo­fon i czar­ne pły­ty zbie­ra­ne od ponad czter­dzie­stu lat przez moich rodzi­ców. Każ­dy mógł być didże­jem i kró­lem par­kie­tu czy kró­lo­wą fal. I wierz mi, byli­śmy – cho­ciaż­by na chwi­lę. Stłu­kłam w tań­cu donicz­kę: w sty­lu vin­ta­ge, któ­ry pre­fe­ro­wa­łam, nim zaczął być mod­ny.

„Więc gaz do dechy” – Mar­ta – „wypusz­cza­my czad z apa­ra­tu­ry co ma 1000 Wat”!

Taka histo­ria, ckli­wa do porzy­ga­nia, z mojej pod­sta­wów­ki: tzw. komers, kla­sy ósme koń­czą szko­łę, za chwi­lę rozej­dzie­my się do tech­ni­ków, lice­ów, zawo­dó­wek czy co tam nam prze­zna­czo­ne. I mamy bal. Ja, sza­ra mysz, oczy­wi­ście w komi­te­cie orga­ni­za­cyj­nym. Przy­cho­dzi do tań­ców i ja cały czas cze­kam, aż popro­si mnie chło­pak, w któ­rym się kocha­łam od podwór­ka, od zawsze, sie­dzie­li­śmy razem w ław­ce i dawa­łam mu zga­piać, dzie­li­li­śmy się dru­gim śnia­da­niem i pierw­szy­mi papie­ro­sa­mi, no i tak dalej… No więc trwa ten sier­mięż­ny bal na sali gim­na­stycz­nej, wszy­scy wystro­je­ni przez zapo­bie­gli­we mamy, jak przy­sło­wio­wy stróż na Boże Cia­ło, no i jest, jest pio­sen­ka, ta pio­sen­ka. I cóż, mój ksią­żę śmi­ga na par­kie­cie z naj­ład­niej­szą z kla­sy, blon­dy­necz­ką o uro­dzie kla­czy z hodow­li. Mam łzy w oczach, i nagle zda­rza się cud – do tań­ca zapra­sza mnie chło­pak, na któ­re­go przez osiem lat nie zwra­ca­łam uwa­gi, uwa­ża­łam go za zło­śli­we­go gbu­ra. Leci Lom­bard, tań­czy­my, i już nie widzę tam­te­go pięk­ni­sia, na któ­re­go mar­no­wa­łam czas i kanap­ki. Dyrek­tor szko­ły ogła­sza koniec potań­ców­ki, trze­ba jesz­cze zamieść salę, posprzą­tać sto­li­ki… Jestem w komi­te­cie i wiem, gdzie jest włącz­nik do sprzę­tu gra­ją­ce­go; i wiem, że zawsze będę tań­czyć tę pio­sen­kę, któ­rą wte­dy puści­łam. Pieśń odtrą­co­nych. To była „Lady in Red”. A z żad­nym z tych chło­pa­ków się wię­cej nie spo­tka­łam.

„Pieśń odtrą­co­nych” powra­cać będzie potem w wie­lu Two­ich wier­szach.

Siłą rze­czy musia­ła powra­cać, cho­ciaż widzę to dopie­ro teraz. I to nie tak, że ja byłam wciąż i wred­nie odrzu­ca­na, sama nie byłam lep­sza. Jak każ­dy wybie­ra­łam i jak każ­dy pono­si­łam kon­se­kwen­cje swo­ich wybo­rów oraz swo­ich odrzu­ceń. Każ­dej z tych decy­zji, czy była moja, czy stro­ny prze­ciw­nej, zawsze towa­rzy­szy­ła pio­sen­ka. I tak, gdy się – już na doro­sło – zako­cha­łam po raz pierw­szy, to była pio­sen­ka Nic­ka Cave’a, któ­rą pozwo­li­łam sobie stra­we­sto­wać w książ­ce. Gdy się zako­cha­łam po raz dru­gi, rów­nie nie­szczę­śli­wie, towa­rzy­szy­li mi Dylan i Cohen. Za trze­cim razem Tom Waits, ale też Mamas and Papas i Com­mo­do­res. Oczy­wi­ście w tle tak­że kla­sy­ka – Schu­bert, Mah­ler, jazz. Za czwar­tym razem – zno­wu nie­szczę­śli­wie, rzecz jasna – powrót do prze­szło­ści; te tan­ga, któ­re tań­czy­ło się prób­nie w liceum, przed stud­niów­ką, na któ­rą nie poszłam. I wca­le nie żału­ję, ponoć była kiep­ska jak tele­no­we­la z pod­rzęd­nej kablów­ki. Potem było już ina­czej, czar bale­tów na salach gim­na­stycz­nych minął. Zaczę­ła się rze­czy­wi­stość; pra­ca za barem. By nie była zbyt sza­ra, pusz­cza­łam od połu­dnia Alice’a Coope­ra, Modern Tal­king i Mor­phi­ne; tak, żeby klien­ci mie­li prze­gląd kar­ty.

Nie psuj­my czy­tel­ni­kom zaba­wy i nie mów­my, któ­re kawał­ki z Mor­der­czych bal­lad to tra­we­sta­cje pio­se­nek i kto jako pierw­szy je wyko­nał. Snuj­my dalej. Ile praw­dzi­wej „Mar­ti, Mar­tecz­ki, Mar­tu­si” jest w Two­ich wier­szach?

Tyle, ile sobie wybie­rzesz, zależ­nie od Two­jej ocho­ty czy woli dane­go dnia. „Praw­da” o kon­kret­nej oso­bie, na czym­kol­wiek mia­ła­by tako­wa pole­gać, zawsze jest ulot­na. Może uchwyt­na bar­dziej w wier­szach, opo­wie­ściach, pio­sen­kach. Gdy się razem śpie­wa, przy ogni­sku, na balan­gach, na hote­lo­wym bal­ko­nie, gdy pali­cie razem, pije­cie dżin lub wal­ke­ra, i z komó­rek pusz­cza­cie Bowie­go albo Stin­ga, albo Dead Ken­ne­dys. Na chwi­lę, gdy patrzysz dość uważ­nie. Gdy masz pod ręką apa­rat i aku­rat cyk­niesz nie­twa­rzo­we, nie­po­zo­wa­ne foto. Ale nigdy peł­na, nigdy cała. Nigdy nie­da­ją­ca przy­czyn­ku, asump­tu do roz­po­znań. Nigdy nie zatrzy­mu­ję się w praw­dzie rozu­mia­nej jako metrum, skan rze­czy­wi­sto­ści. Ale praw­dzi­wa bywam… na dan­cin­gach, praw­dzi­wa byłam, kie­dy Ty byłeś praw­dzi­wy – kie­dy gra­łeś na gita­rze w Koło­brze­gu, kie­dy pali­li­śmy ogni­sko na pla­ży, kie­dy gra­łeś kon­cert, i kie­dy kłó­ci­my się o spra­wy redak­cyj­ne, o tak, wte­dy widzi­my się na-praw­dę.

Chcia­ło­by się dopo­wie­dzieć: „Nie ma żad­nych dowo­dów, poza naszą pamię­cią, że cokol­wiek się sta­ło”.

Pamięć. „Memo­ry” z musi­ca­lu Koty to jed­na z moich uko­cha­nych pio­se­nek. Tak w ory­gi­nal­nym wyko­na­niu, jak i w set­kach innych. Ech, „poeta pamię­ta”. Może wier­sze, bar­dziej nawet niż pio­sen­ki (bo pio­sen­ki zależ­nie od sytu­acji i pory, od nastro­ju, mogą być smut­ne lub weso­łe, a cza­sem nawet skła­nia­ją­ce do zmia­ny) budu­ją hory­zon­ty przy­szłych przy­gód. Bo prze­cież przy­szłość zawsze tkwi w prze­szło­ści. I ta pie­kiel­na chęć przy­go­dy, któ­ra popy­cha nas na most lino­wy, jak w India­nie Jone­sie, też musi mieć swo­ją pio­sen­kę. Ina­czej sil­nik sta­rej Hon­dy Civic nie ruszy. Ser­ce musi drżeć.

Przy lek­tu­rze Mor­der­czych bal­lad ser­ce drży raz po raz. Rzecz jest krót­ka, led­wie 36 stron, 22 pio­sen­ki, wier­sze i jed­na pro­za – wszyst­kie­go tyle, ile trze­ba. Jak na jed­nej z naj­waż­niej­szych płyt w dzie­jach, któ­ra zmie­ści­ła się w 36 minu­tach. Jak w ide­al­nym mor­der­stwie, gdzie wystar­czy jed­no pchnię­cie.     

By the way, naj­lep­szy utwór muzycz­ny mie­ści się mniej wię­cej w 33? Czy 4’33? Tak, jako dyplo­mo­wa­na mor­der­czy­ni potwier­dzam, że wystar­cza jed­no pchnię­cie. Ide­al­ne mor­der­stwo – pięk­ne – wyda­rza się raz na zawsze w naszym tu i teraz. Takie „nasze ren­dez-vous – tyl­ko w wyobraź­ni”… Praw­dzi­we mor­der­stwo jest brud­ne i brzyd­kie. Masz ręce we krwi i za nic nie uda­je się tego oszu­kać kodem języ­ko­wym. Zabi­jasz swój język, swój świa­to­po­gląd, swo­je bycie w języ­ku i pre­ten­do­wa­nie do bycia w języ­ku wyż­szym, upodmio­to­wia­ją­cym. Bo trze­ba zaszlach­to­wać język świa­ta przed­sta­wio­ne­go, żeby się obu­dzić w innym języ­ku – języ­ku kale­kim, obo­la­łym, wle­ką­cym za sobą zasi­ka­ne spodnie, lecz goto­wym, by spro­stać emo­cjom.

Boha­ter­ka Mor­der­czych bal­lad wyzna­je już na począt­ku: „Praw­dą jest, że raz zabi­łam, we krwi dło­nie umoczyłam/ Lecz tu na zie­mi uszło mi to płazem./ Do wszyst­kie­go się przy­zna­łam, przez sekun­dę żałowałam/ I będę czy­nić tak za każ­dym razem”. W Zim­nej książ­ce mie­li­śmy „mar­twą kochan­kę”. W Bal­la­dach to „kochan­ko­wie są mar­twi”.   

No cóż, jak w naj­lep­szych seria­lach, pula śmier­ci roz­sze­rza się nie­ubła­ga­nie, upo­mi­na­jąc się o głów­nych boha­te­rów. „Romeo musi umrzeć”, podob­nie jak Julie, Ofe­lie i inne Izol­dy. Inne­go roz­wią­za­nia intry­gi nie będzie, lecz czy nie lepiej wybrać dobro­wol­nie to naj­mniej, wbrew pozo­rom, osta­tecz­ne? Czyż jako upio­ry nie zda­ją się widzowi/czytelnikowi atrak­cyj­niej­si niż żywi? Pozba­wie­ni w zasa­dzie tyl­ko jed­ne­go wymia­ru, za to moż­li­wi do obej­rze­nia w 4D. Zręcz­na mor­der­czy­ni pamię­ta o pary­te­tach. Choć w liry­ce kobie­cej roi się od mar­twych kobiet, topie­lic, samo­bój­czyń, tych padłych na ser­ca lub pomar­łych z tęsk­no­ty, spa­lo­nych w poża­rach itd. – to brak im zde­cy­do­wa­nie towa­rzy­stwa. A prze­cież śmierć nie jest prze­ży­ciem (sic!) osob­nym. Jeśli orgazm okre­śla się jako „małą śmierć”, to miłość była­by sta­nem per­ma­nent­nie ter­mi­nal­nym.

Piszesz w wier­szu „Wąski kadr”, że miłość to „Pogrom i płacz w poduszki/ utka­ne z per­ka­lu”. A w innym: „śmierć mnie dogoni/ Ale dzi­siaj kró­lu­je tu miłość”. Miłość i śmierć two­rzą w Two­jej książ­ce nie­przy­pad­ko­wy zwią­zek. Boha­ter­ka tych wier­szy żyje jak w hospi­cjum? Śmier­tel­na cho­ro­ba nazy­wa się „miłość”? Trze­ba ją w sobie zabić, żeby prze­żyć? A potem zno­wu „sta­wić gar­dę” życiu „raz po raz”. 

Za każ­dym razem, gdy kochasz, gdy się anga­żu­jesz, nawet teraz, gdy czy­tasz te sło­wa, odda­jesz kawa­łek sie­bie i w tym kawał­ku umie­rasz. W pia­skow­ni­cy, na szkol­nej dys­ko­te­ce, w sali wykła­do­wej, w hote­lo­wym poko­ju, gdy reda­gu­jesz czy­jąś książ­kę, bawisz czy­jeś dziec­ko, tań­czysz, gotu­jesz posi­łek dla rodzi­ny, poma­gasz star­szej pani wnieść zaku­py do miesz­ka­nia, a potem wysłu­chu­jesz histo­rii jej życia, na chwi­lę zapo­mi­na­jąc o swo­im – umie­rasz raz po raz w czy­ichś ramio­nach (albo pła­cząc w podusz­kę). Pyta­nie, ile razy możesz zmar­twych­wstać i kim jesteś po kolej­nych zmar­twych­wsta­niach? Oso­bą bogat­szą o, powiedz­my, doświad­cze­nie miło­ści i śmier­ci czy tyl­ko kolej­ną wer­sją oso­by, któ­rą byłeś przed doświad­cze­niem? Uboż­szą o nie­win­ność, schło­dzo­ną i wyste­ry­li­zo­wa­ną wer­sją. Kie­dy wier­szem lub pio­sen­ką same­go sie­bie wkła­dasz pod mikro­skop, wpy­chasz do rury tomo­gra­fu, pró­bu­jąc zna­leźć pra­wi­dło­wość – wciąż tego nie wiesz. Czy jesteś teraz bar­dziej z miło­ści, czy bar­dziej ze śmier­ci? Czy jesteś cybor­giem, zom­bie, duchem daw­ne­go sie­bie? Więc sta­wiasz gar­dę, nie znaj­du­jąc roli innej niż rola nar­ra­to­ra; naj­smut­niej­sza z ról.

Wspo­mnia­łaś, że „w liry­ce kobie­cej roi się od mar­twych kobiet, ale brak im towa­rzy­stwa”. Cze­go Two­im zda­niem jest za dużo, a cze­go za mało we współ­cze­snej poezji pisa­nej przez kobie­ty?

Artu­rze, pokrój mnie, ale za cho­le­rę nie wiem. Znacz­ni­ków „kobie­ca” czy „męska” w sto­sun­ku do lite­ra­tu­ry uży­wam tyl­ko umow­nie i z przy­mru­że­niem oka. Ja czy­tam wyłącz­nie w try­bie oso­bi­stym: coś mi pasu­je, wcią­ga, zabie­ra w podróż, każe nie dosy­piać noca­mi; a coś inne­go po pro­stu nie, nie wzru­sza, nie rusza, od począt­ku wiem, że to chy­bio­ny romans, więc mijam, darzę sza­cun­kiem (jak każ­dy akt twór­czy) i sobie szu­kam dalej. Są autor­ki i auto­rzy, któ­rych cenię. U jed­nych i dru­gich dostrze­gam, jeśli już musi­my o tym mówić, że płeć (idąc dalej: świa­to­po­gląd, wyzna­nie, orien­ta­cja sek­su­al­na, kolor, pre­fe­ren­cje języ­ko­we, wykształ­ce­nie) nie jest domi­nan­tą. Im mniej się wcze­pia­my w pro­ste prze­ło­że­nia (i jako twór­cy, i jako odbior­cy), tym wię­cej wycią­ga­my dla sie­bie z tej prze­dziw­nej mate­rii – komu­ni­ka­cji.

 Zga­dzam się z Tobą, że uży­wa­nie tych „znacz­ni­ków” nie­wie­le w „try­bie oso­bi­stym” zna­czy. Nie­mniej nie pytam o roz­róż­nie­nie „dam­skie” i „męskie”, a o to, co w tym „try­bie oso­bi­stym” dzia­ła na Cie­bie, jeśli cho­dzi o kole­żan­ki po fachu. Bo sko­ro tak wyraź­nie zauwa­ży­łaś, cze­go brak w „liry­ce kobie­cej”, a co z nawiąz­ką poja­wia się w Mor­der­czych bal­la­dach, to może­my spró­bo­wać pójść krok dalej.

Sły­szysz zew przy­go­dy i rzu­casz się w nią, zaopa­trzo­ny jed­nak w zestaw ratun­ko­wy, w swój oso­bi­sty przy­bor­nik kry­tycz­ny. Ego­istycz­nie prze­ży­wasz swój debiut enty raz. I czu­jesz, choć nie zawsze umiesz dokład­nie nazwać, jak lite­ra­tu­ra zmie­nia się na Two­ich oczach, pod­czas Two­jej war­ty. Bez­cen­ne. Pięk­ne, kie­dy nie cał­kiem rozu­miesz, ale bie­rzesz w ciem­no, bo wiesz, że gdzieś tam musia­ło się przy­cza­ić pięk­no, że może skrob­niesz zazdro­snym paznok­ciem pozłot­kę praw­dy. Jestem uza­leż­nio­na od lite­ra­tu­ry, z nią wzię­łam jedy­ny wią­żą­cy ślub, i każ­dy nowy tekst, z któ­rym się spo­ty­kam, jest tego ślu­bu odno­wie­niem. Stąd pew­nie moja miłość, nie zawsze speł­nio­na, do debiu­tów poetyc­kich. Kocha się bez­wa­run­ko­wo swo­ich mistrzów, wra­ca się do nich, jak nurek wra­ca na powierzch­nię po łyk powie­trza; a potem się jed­nak nur­ku­je, żeby szu­kać, szu­kać, i cza­sem znaj­do­wać, cza­sem się kale­czyć roz­cza­ro­wa­niem. Moje roz­cza­ro­wa­nia to dziew­czy­ny, któ­re prze­sta­ją pisać; zawi­sa­ją na pro­gu kra­wę­dzi, odda­ją pole. Albo idą w oczy­wi­stość, nagra­dzal­ną, powszech­nie akcep­to­wa­ną. Żad­nych odejść od „nor­my”. To już wolę po sto­kroć lite­rac­kie kaska­der­ki, topie­li­ce – pły­ną­ce swo­im nur­tem. Są takie pisar­ki, mam je na wycią­gnię­cie ręki.

Kto na przy­kład?

Jeśli mam koniecz­nie wymie­nić nazwi­ska, było­by ich od gro­ma. Dla­te­go nie chcę wymie­niać nazwisk. Do fascy­na­cji lite­rac­kich mogę się przy­zna­wać tyl­ko w kon­tek­ście kla­sy­ki. Jak już koniecz­nie muszę, to wspo­mnę moje kole­żan­ki po pió­rze, wciąż współ­cze­sne, wedle ksią­żek pię­trzą­cych się na para­pe­cie, teraz, gdy Ci odpi­su­ję. Czy­li napraw­dę – na wycią­gnię­cie ręki i wzro­ku znad kla­wia­tu­ry. Joasia Roszak, Ewa Ole­jarz, Urszu­la Ben­ka, Julia Szy­cho­wiak, Julia Fie­dor­czuk, Nata­lia Malek, Iwo­na Wit­kow­ska, Geno­we­fa Fijał­kow­ska-Jaku­bow­ska, Joasia Muel­ler, Inga Iwa­siów, Agniesz­ka Osiec­ka, Ewa Lip­ska, Vir­gi­nia Woolf. Wszyst­ko na ten temat.

Nie­zły para­pet! Gdy poka­za­łem Bal­la­dy Karo­lo­wi Mali­szew­skie­mu, powie­dział mi: „to jest dziw­ne, inte­re­su­ją­ce, pro­wo­ku­ją­ce”. Podej­rze­wam, że Karol na myśli miał głów­nie muzy­kal­ność Bal­lad, znacz­nie wykra­cza­ją­cą poza typo­we ramy tomi­ku poetyc­kie­go. Muzy­cy piszą­cy dobre tek­sty pio­se­nek trak­to­wa­ni są jak poeci. Czy dzia­ła to też w dru­gą stro­nę? Czy współ­cze­śni poeci mogą być jak nie­gdyś dostar­czy­cie­la­mi tek­stów pio­se­nek?

Są pio­sen­ka­mi dla chęt­nych ku temu śpie­wa­ków. Te wier­sze, zna­czy się. I też pio­sen­ki są wier­sza­mi dla tej garst­ki czy­ta­ją­cych pio­sen­ki i śpie­wa­ją­cych wier­sze. Bo po pro­stu mogą nimi być, mogą się wymie­niać rola­mi. Wie­sza­nie się pod kate­go­ria­mi jest próż­ne i na próż­no, powie­sić to moż­na bomb­ki kru­chut­kie na cho­in­ce, szro­nem sztucz­nym powle­czo­ne, albo jemio­łę pod zaku­rzo­nym żyran­do­lem. Lecz zanim sami się powie­si­my – jak meda­lik ze świę­tym Anto­nim, patro­nem szu­ka­nia – lub niby cho­in­ko­wy łań­cuch ze skrzą­cych bibu­łek, powiedz­my sobie jed­no: pio­sen­ka to pio­sen­ka, wiersz to wiersz. Ist­nie­je pięk­ny dan­cing, kie­dy się mija­ją, pięk­nie się róż­niąc, w dro­dze do toa­le­ty albo na par­king przed dys­ko­te­ką. I niech tak zosta­nie.

Zda­jesz sobie spra­wę, że tą roz­mo­wą, zamiast napro­wa­dzić czy­tel­ni­ków na tro­py Mor­der­czych bal­lad, wciąż wypro­wa­dza­my ich na manow­ce?   

Ale manow­ce są naj­faj­niej­sze prze­cież. A ta roz­mo­wa jest dziś tyl­ko Two­ja i moja; nasze tu i teraz. Bo cho­ciaż czę­sto roz­ma­wia­my poważ­nie, to jed­nak rzad­ko publicz­nie. Ale wra­ca­jąc do brze­gu, do meri­tum: za bar­dzo sza­nu­ję moich czy­tel­ni­ków, by ich pro­wa­dzać za rącz­kę, wkła­dać im sze­lecz­ki. Wkła­dać prze­mo­cą szkła kon­tak­to­we w oczy. Roz­da­wać oku­la­ry, mikro­sko­py, lor­net­ki, fil­tro­wać daną prze­strzeń. Po co? Wezmą z tych kil­ku bal­lad, co zechcą, i ja się chęt­nie podzie­lę.

Tak smut­kiem, jak i rado­ścią.

Bo spo­ty­ka­my się w rze­czy­wi­sto­ści, któ­ra nie powtó­rzy się dla nas nigdy wię­cej. Gdy nasze bal­la­dy, miło­sne i mor­der­cze, rymu­ją się nagle i nie­uchron­nie ze sobą, każ­dy znów ma – przez chwi­lę – w łap­ce wła­sne ser­ce. Każ­dy w tej opo­wie­ści może znaj­do­wać w sobie mor­der­cę, ofia­rę, nar­ra­to­ra – i nie moja już będzie spra­wa, z kim zechce sym­pa­ty­zo­wać. Wybór, to oczy­wi­ste, nale­ży do Cie­bie. Podasz tę łap­kę albo ją zaci­śniesz.

Poda­ję, zaci­skam i dzię­ku­ję za roz­mo­wę.