Bohaterki rodzą się zmęczone

Joanna Mueller: Marto, dokładnie cztery lata temu, w lutym 2011 roku, rozmawiałyśmy o Twojej poprzedniej książce, Rezydencji surykatek. Tym razem chcę Cię naciągnąć na „dialog bez linii interpretacyjnej” na temat Zawsze. Ale najpierw, zanim wytoczymy kaliber „zawszości”, postawię tendencyjne pytanie na rozruch i podsumowanie – co się u Ciebie, subiektywnie, pomiędzy tymi książkami zmieniło? Zawsze – to bardziej zmiana czy kontynuacja?

Marta Podgórnik: Każda zmiana jest kontynuacją, nieprawdaż? Myślę, że sama o tym wiesz. Cztery lata to mój klasyczny dystans od mety do mety. Nie mam poczucia, że cokolwiek ulega radykalnym przemianom, chociaż i nie drepczę w miejscu, nie biegam w kółko w pogoni za własnym ogonem. Wszystko wydarza się w swoim tempie, niemal niezauważalnie. Jak w jednym z moich ukochanych wierszy: „drogi prowadzą nas do innych dróg”. Jako pisarka mam nadzieję, że nie piszę w kółko tej samej książki, mimo że opowiadam te same historie.

Dla mnie znaczące różnice między tymi dwiema książkami są widoczne już na okładkach: w Twoich tytułach i fotografiach Elżbiety Lempp. Tytułowe surykatki, zwierzątka pocieszne i żywiołowe, wpuszczały nas w gęstwę opowieści o zachowaniach stadnych w świecie literackim; również zdjęcie dziewczynki i chłopca, zadumanych nad niemowlęcym koszykiem i z zagadkowymi przedmiotami wypychającymi im bluzeczki, wciągało nas w niepokojącą, ale pełną życia historię. Okładka nowej książki jest w porównaniu z tamtą statyczna, a nawet majestatyczna. Tytuł Zawsze poraża nieodwołalnością i czymś ostatecznym, a z fotografii Lempp tchnie jakiś paradoksalny „niepokojący spokój” – bo niby widzimy fotel, telefon i wydeptane kapciuszki, ale brakuje człowieka, który by się w tej wygodzie rozgościł (a może gościł, ale już go/jej nie ma?). Właśnie od tego braku zaczyna się dla mnie Twoja opowieść – na zdjęciu być może wypisana na wlepkowych karteczkach, u Ciebie zaklęta w trzydziestu tekstach. Rezydencja surykatek dawała czytelnikom nitki do wielu barwnych historii, natomiast Zawsze to według mnie zadzierzgnięcie kilku pętli, radykalne odcięcie wątków, nawet jeśli nożyczki są „z wiórków” albo z gry w „papier i nożyczki”. Czy – tak jak bohater motta z Kena Folletta – płaczesz w tej książce nie z powodu tego, co odnalazłaś, ale z powodu tego, co utraciłaś?

Jedyne, co można utracić, to złudzenia, choć ich utrata oczywiście nie oznacza końca życia, ustanawia jedynie jego nową, wcale nie jałową jakość. W pewnym sensie masz rację, z tym jednak zastrzeżeniem, że Zawsze nie jest dziewczyńskim łkaniem o braku, jest studium utraty. W brak wpisana jest tęsknota, która nas więzi; świadomość utraty ruguje mrzonki, wymusza teraźniejszość. Zaryzykowałabym nawet twierdzenie, że kiedy przestajesz tęsknić, zaczynasz żyć. Opuszczasz bezpieczny hotelowy pokój, w którym życie było książką. Piękną, chwytającą za serce, ale niewytrzymującą porównania z tu i teraz.

Zdanie, które przyszło mi do głowy w trakcie pierwszej lektury Twojej książki, a potem już mnie nie opuszczało, to „Bohaterki są zmęczone”. Jesteśmy rówieśniczkami, więc może to kwestia „głębi ciemnego lasu”, w którą wchodzi się w wieku 35 lat (hehe), ale faktycznie poczułam się mile ululana nastrojem znużenia dominującym i dojmującym w Zawsze. Czy teksty sycone poczuciem „niespełnienia” (to jeden z tytułów wierszy), pisane ze świadomością, że „Kadry suną powoli, oczy są zmęczone./ Światło może się zdarzyć, ale tylko sztuczne”, kosztują Cię więcej niż te, które są zaproszeniem, flirtem, obietnicą spełnienia?

Fraza o „zmęczonych bohaterkach” śliczna, ale mnie nie dotyczy. Musiałabym być bohaterką, a przynajmniej łączniczką, żeby mieć prawo i powody do zmęczenia. Są dni, gdy mam wrażenie, że urodziłam się zmęczona (i jak sądzę nie jestem odosobniona w tej diagnozie). Kiedy szczytem marzeń jest oglądanie seriali komediowych albo kryminalnych w piżamie, dżin z tonikiem, pieczony kurczak i książki Stephena Kinga. A największym osiągnięciem dnia jest odśnieżenie podwórka czy odebranie poczty.

Kontynuując kwestię znużenia… W rozmowie sprzed czterech lat przywołałaś słowa Karola Maliszewskiego, który powiedział, że Ty – jako jedna z nielicznych osób w światku literackim – „jeszcze wierzysz w wiersz”. Tymczasem w Twoim nowym domu-tomie (mówiąc po Dyciowemu) obok znużenia „zamieszkała niewiara”. Czy ta niewiara dotyczy także literatury jako takiej? Albo – co sugerujesz, uparcie przywołując topos „słabej książki” – własnego pisania?

Niewiara jest rewersem wiary. Nie masz jednej, to nie masz drugiej. Proste. To, co sądzę o własnym pisaniu, własnym życiu etc., nie ma żadnego znaczenia dla czytelnika i mieć nie powinno. Jestem swoim najsurowszym krytykiem i najwierniejszym fanem. A prywatnie wierzę w coś większego niż literatura.

To jeszcze podręczę Cię o motyw „kiepskiej książki”, który nie jest przecież zgranym toposem fałszywej skromności, prawda? Na stronie Biura Literackiego już dwa razy ukazywały się zapowiedzi Zawsze, ale potem robiłaś unik i premiera tomu się przesuwała, aż do „trzech razy sztuka”. Nie chcę jednak pytać o kwestie wydawnicze, tylko o motyw „wewnętrznej zwłoki”, odsuwania od siebie książki, pojawiający się między innymi w „Odmowie stypendialnej” i w „[Nino, niech będzie Rota]”. W pierwszym z tekstów padają słowa: „Nie wolno Ci być silną, podrap się,/ zapomnij.// Musisz napisać w końcu kiepską książkę”, w drugim – bardzo podobne: „Nie chcesz, naprawdę nie chcesz napisać tej książki”. Co stoi za tymi wyznaniami bezsiły? Kokieteria, droczenie się z czytelnikami, autentyczna niewiara, zaklinanie literackiej rzeczywistości, krycie się czy właśnie straceńcze odkrywanie kart?

Kiedyś istniał obyczaj, który nakazywał inżynierom nadzorującym budowę mostu stanąć pod jego przęsłami w dzień otwarcia. Z Twoich podpowiedzi nie mogę, jako córka inżyniera, wybrać żadnej. Nigdy nie wyznałam bezsilności, nie droczyłam się z czytelnikami i nie zaklinałam literackiej, ani innej, rzeczywistości. Po prostu mnie to nie interesuje. A już posądzenie mnie o jakkolwiek pojętą straceńczość, o odkrywanie kart? Błagam. Nic o mnie nie wiesz.

W „[Nino…]”, moim ulubionym wierszu z Zawsze, pogrywasz sobie z kwestią, która notorycznie powraca w omówieniach Twojej twórczości, a mianowicie: z przekładaniem się życia na literaturę i odwrotnie. Piszesz tam na przykład o pożyczaniu książce „słów, w których żyjesz”. Przy okazji Rezydencji surykatek pytałam Cię o napięcia między kreacją i autobiografią, ale Ty mi uparcie dawałaś po łapkach, więc trochę się obawiam wracać do tematu przy Zawsze. A jednak wrócę, bo sama go wywołujesz, sama pchasz paluchy między drzwi… Umieszczasz w wielu wierszach bardzo czytelne dedykacje, odwołania do konkretnych osób – i to jest jednak, chyba nie zaprzeczysz, świadome „upuszczanie kluczyków”, nawet jeśli jednocześnie kluczysz między kreacjami, mylisz tropy, wpuszczasz nas w maliny klisz i intertekstów. Pytam nieśmiało, bo mnie to osobiście ostatnio gryzie – czy nigdy nie bałaś się, że klucze towarzyskie grożą poezji zbytnią otwartością, „wystawieniem na widok”, a może to nigdy nie był dla Ciebie problem?

Odniesienia funkcjonują w głowach czytelników, nie w mojej. Nigdy nie byłam ekshibicjonistką ani efekciarą. To chyba normalne, że nie zamykam się w stolicznym fitness clubie, na placu zabaw, w kawiarni z mocco latte czy jak tam to się nazywa, żeby pogadać o gender i warsztatach azjatyckiego wachlowania pochwą. Jestem pisarką. Liczy się wiersz. Nie szukam etatu w poczytnej gazecie. Co to w ogóle znaczy – „zbytnia otwartość”? To, że mamy pisać szczerze i od serca, ale z pominięciem pewnych spraw i kwestii, i inicjałów, bo pani Dulskiej zrobi się niedobrze?

Mam nadzieję, że to nie do mnie pijesz z tą Dulską. No ale skoro Dulska, to zapytam o moralność. Szczególnie mocny, i niejednoznaczny, wydaje mi się wiersz „Jedenaste przykazanie”, w którym nawiązujesz do „Moralności” Norwida. U poety padają słowa, które świetnie pasują mi do określenia Twojej twórczości: „Kochający – koniecznie bywa artystą”. Ty jednak cytujesz inne fragmenty utworu Norwida: ten o moralności osobistej oraz frazę: „Jest i wtóra – moralność-zbiorowych-ciał”. Imperatyw miłości w Twoim wierszu tłumaczy się sam przez się, ja jednak chciałam zadać pytanie z gruntu ważkich (po którym, mam nadzieję, nie pójdziesz „poprawić makijażu” nad kiblem): czy warto według Ciebie brać pod artystyczną rozwagę temat więzi lub przepaści między moralnością, miłością i – wreszcie – sztuką?

Poniekąd sama sobie odpowiadasz. Ale proszę bardzo. Makijaż poprawiam przy lustrze. Na kiblu czy nad kiblem jest to trudne (chociaż wykonalne). Moralność jest wpisana w miłość. A sztuka? O niej decydują faryzeusze.

Bardzo mi się spodobało Twoje słowo „Kiedysz” – tak nazywa się jeden z wierszy, ale jako wielbicielka dziwnych tytułów książek chętnie widziałabym go nawet na okładce. „Kiedysz” – w którym pobrzmiewają i nostalgiczne „kiedyś”, i fraza „kiedyż, ach, kiedyż?”, i modlitewny „kadisz” – to jedno z zakrzywień czasowych, których pełno w Twojej nowej książce. Wydaje mi się, że w Zawsze zaduma nad czasem jest głębsza niż w poprzednich Twoich tomach, a wyciągane wnioski – bardziej gorzkie. Już pierwszy tekst książki puentujesz słowami: „Zawsze urodzi się w piekle”. Potem (np. w „Laudacji na Wybrzeżu”) mnożysz sceny zawieszenia w czasie, „w próżni między «tak» a «nigdy»”, jakieś niepokojące stop-klatki, gdzie perspektywa „już zawsze” wydaje się równie groźna jak „już nigdy”. I jest jeszcze prośba w „Cukierek albo psikus”: „I by nie istniał dłużej czas przyszły lub przeszły”. Czy to właśnie beznadzieja bezczasu i zawieszenie w zawszości sprawiają, że Twoja nowa książka poraża takim smutkiem?

Zdaję mi się, że nie rozmawiamy już o mojej książce. Jednak odpowiem, jestem osobą kulturalną. Irytuje Cię, że realizuję inny model pisarstwa i życia; w porządku. Wciąż mogę z Tobą rozmawiać. Książka uparcie wydaje Ci się smutna. A co, jeśli mamy inne definicje smutku? Jeżeli wolę „smutek” od ignorancji?

W Zawsze mnóstwo jest, jak zwykle u Ciebie, błyskotliwych intertekstów (np. „Pełznąca Opera”), flirtów z popkulturą (świetna parafraza „Famous Blue Raincoat” Cohena), wreszcie – może więcej niż zwykle – droczenia się z klasycznymi modelami metrycznymi, pogrywania rytmem i rymem, świadomego osuwania fraz w sentymentalne mielizny. Wśród tej rozpasanej gadatliwości tym bardziej uderzające i przejmujące jest wyznanie, które pada w „Twoich wisielcach”: „Ten, który zaklął moje serce w lód, nie ma dziś władzy nad moim językiem. W tej jednej sferze pozostałam wolna, i tylko w tej, nagle jestem – niema”. Możesz zdradzić, gdzie jest Ciebie więcej teraz, gdy właśnie ukazała się książka – po stronie mówienia czy w sferze milczenia?

Nie po to dostałam język, żeby milczeć.

Dziękuję za Twoje lapidarne odpowiedzi, Marto.