Maria przez Martę odzyskana

Do Seansu na dnie morza – wyboru wierszy Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej dokonanego przez Martę Podgórnik – zostałam zaproszona na etapie ostatnich prac edytorskich. Miałam dla spokoju przejrzeć jeszcze raz wiersze, wyśledzić ewentualne literówki, sprawdzić, czy żadna ze strof – “porcelanowych figurynek z etażerki” – nie wyszczerbiła się w wirtualnym transferze przez wieki. Wypożyczyłam sobie zatem jedno ze starszych wydań wierszy poetki, żeby mieć z czym porównywać utwory zebrane w tomik pod szyldem “44. Poezja polska od nowa”. Jakoś nie zwróciłam uwagi, że wcale nie muszę niczego wypożyczać, bo Pawlikowska, “oprawna we wstążki”, stoi cierpliwie na regale z poezją, w jakimś miniaturowym, kieszonkowym wydaniu z żenująco krwistą różą na okładce, zakurzona, zapomniana i nieczytana chyba od czasów liceum.

Otworzyłam egzemplarz Czytelnika z lat osiemdziesiątych, otworzyłam pdf z wyborem dokonanym przez Martę Podgórnik – a potem pozostało mi tylko coraz szerzej otwierać oczy ze zdumienia. “To – to – TO jest ta Pawlikowska-Jasnorzewska, której ckliwe czterowersy zdobiły moje pensjonarskie pamiętniczki?!!!” “To – to – TO jest ta poetka, której fiołkowe strofy wdychałam do omdlenia w czasie pierwszych miłosnych zakochań?!!!” “To – to – TO jej utworami katowałam co roku w połowie lutego moich Bogu ducha winnych walentynkowych wybranków??!!”

Im mniej “fiołkowa” i “omdlewająco słodka” stawała się dla mnie – w trakcie tej lektury po latach – Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, tym bardziej pąsowiałam ja sama: trochę ze strachu przed widmem siebie sprzed lat, ale bardziej ze wstydu, że podobnie jak lekko i bezrefleksyjnie ją kiedyś czytałam, tak samo łatwo porzuciłam – gdzieś pod koniec liceum – poetkę mojej egzaltowanej młodości, zanim dowiedziałam się, jaką naprawdę była poetką.

A była – jak pokazuje świetny wybór Marty Podgórnik – poetką dystansu i dysonansu, wcale nie ckliwą “Dzidzi Colombiną w różowym dominie”, lecz gorzką, nadświadomą, pełną rozczarowania światem kariatydą, która wie, że jej słowa muszą unieść zbyt wiele, by powierzać ich sensy prostym rymom, “mistrzowsko-dziecinnym asonansom”. Jeżeli nawet Pawlikowska-Jasnorzewska była poetycką kolorystką, to wcale nie wybierała z palety samych magicznych różów i pastelowych fioletów. Przeciwnie, wiersze takie jak “Sen opaczny” czy “Królowa Mrozu” pokazują, jak sroga walka rozgrywa się między czernią i bielą świata – a także między czernią i bielą zapisywanego papieru.

Marta Podgórnik cytuje w posłowiu listę zarzutów, jakie kierowali pod adresem Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej złośliwi krytycy. Sam zaś skomponowany przez redaktorkę tomik, gdzie – jak wyjaśnia – ani tekstów sztandarowych dla poetki nie znajdziesz, ani też paradoksalnych, byłby świetnym antidotum na trujący jad “niedointerpretacji”, który przez lata skapywał z piór zoili prosto w chłonne karty historii literatury.

I tak na przykład ten z małodusznych krytyków, który napisał, że utwory Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej to “cacka błyskotliwe, świecidełka z Bożego drzewka”, powinien uważniej doczytać chociażby “Ślub”, gdzie uroczysta ceremonia zostaje ironicznie udekorowana gromnicami i żałobnymi wieńcami, a zamiast niewinnych pacholąt niosących nieskalany tren panny młodej pojawiają się “skrzydlate embriony, czerwone dzieciątka” i “odpędzają z gniewem raka, nowotwora,/ który tu zajął miejsce jeszcze wczoraj z wieczora” (makabryczny i bezlitosny chichot tego wiersza zostaje spotęgowany przez fakt, że sama poetka umarła w 1945 roku właśnie na raka).

Takich turpistycznych zwichnięć jest w twórczości Pawlikowskiej zaskakująco dużo. Dlatego zoila, według którego wiersze poetki nadają się jedynie “do zawijania karmelków”, chętnie poczęstowałabym gorzką trucizną ukrytą tuż pod gładką słodyczą owych lirycznych cukierków. Z kolei ten nielitościwy pismak, który napisał, że poetka tworzy wiersze “z wyrazów składanych dorywczo i często zupełnie do siebie nie pasujących”, a robi to byle jak, bez żadnego wysiłku czy opracowania, powinien dla własnego pomyślunku zatańczyć do rytmu niepowstrzymanych, rygorystycznie ciętych i przybijających sylabotoników zgromadzonych w najbardziej awangardowym tomie poetki – Dansingu.

To zapewne Dansing z 1927 roku, gdzie nieubłagalność obłędnego rytmu łączy się z ascetyczną – a przez to tym bardziej w tamtym okresie wyzywającą – wizualnością (konsekwentny brak interpunkcji i wielkich liter, znaczące rozstrzelenia druku), musiał spodobać się awangardzistom – Peiperowi i Przybosiowi – skoro docenili Pawlikowską-Jasnorzewską jako jedyną z planetoid krążących w orbicie Skamandra.

Autorka, zapamiętana przez większość odbiorców jako zwiewna i lekka “zalotnica niebieska”, była tak naprawdę – jak pokazuje autotematyczny wiersz “Rymy” – poetką warsztatowego trudu i formalnej nadświadomości. Jakże więc mylili się recenzenci, którzy określili jej sposób pisania jako “przesiewanie złotego piasku” oraz “dyletanckie hafciarstwo rymów”! Czyżby nie zauważyli synestezyjnego konceptualizmu “Snu opacznego” lub tekstu “[Bogactwo świata jest wielkie]”, misternej dialogowości rozgrywającej się na scenie niemal każdego z wierszy, celnej feministycznej ironii przekłuwającej balon męskiego patosu i egotyzmu w wierszach “Szmaragdy” (o Lwie Tołstoju i jego żonie Zofii) albo “Do chorego”, wreszcie egzaltowanej kobiecej uzurpacji gniewnie ukróconej retoryczną wyliczanką w utworze “Stwórca”?

Głęboka, pozbawiona uprzedzeń lektura Seansu na dnie morza pokazuje czytelnikowi, jak niesprawiedliwe jest spychanie Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej do poziomu “poetki z toaletki” (“pisze wiersze do kręcenia papilotów przy rannej toalecie” – stwierdził któryś rozhisteryzowany mędrzec). Okazuje się, że owa pozornie indyferentna społecznie “buduarowa huryska” była tak naprawdę niezwykle wrażliwa na otaczającą ją rzeczywistość. W swoich wierszach poruszała, niekiedy bardzo wprost (choć wciąż poetycko, bez brzydkiej cysty publicystyki), dręczące ją kwestie społeczne. W wyborze skomponowanym przez Martę Podgórnik szczególnie ostro widać to w “Topielicach”, czyli rozpaczliwym dialogu tonącej kotki i kobiety. Okazuje się, że obie zostały wtrącone w odmęty przez dzieci – zwierzę przez okrutnych urwisów bawiących się z zabijanie, kobieta zaś przez zagnieżdżony w jej brzuchu płód, którego nie chciała urodzić. (Jeszcze ostrzejszym głosem dotyczącym aborcji jest “Prawo nieurodzonych”, który jednak nie znalazł się w omawianym tomie.)

Długo mogłabym rozprawiać o serii zdumień, jakie zafundowała mi poetka Maria tak pięknie sprowadzona w mój czytelniczy zaścianek przez poetkę Martę. Co ciekawe, relacja obu twórczyń wydaje się gościnnością wzajemną, bo dokonany przez Podgórnik wybór wierszy Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej – jak sama mówi: najważniejszej dla niej obecnie poetki – rzuca ciekawe światło również na poetycki świat autorki Długiego maja.

Redaktorka nazwała tom, za tytułem jednego z utworów, Seansem na dnie morza. I rzeczywiście, po lekturze tej cienkiej książki można się poczuć tak jak po seansie spirytystycznym, w trakcie którego doskonałe medium – Marta Podgórnik – doprowadziła do ukazania się zgromadzonym czytelnikom, w całej przepysznej okazałości, wyraźnego widma Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Dzięki temu współczesnemu gestowi poetce sprzed wieku udało się przeskoczyć dystans wieloletnich stereotypów, uchybień interpretacyjnych i krótkowidzących niedoczytań. La Précieuse nie musi się już martwić tym, jakżeż zdoła zrobić “krok w nieskończoność”. Ten krok – skok przez kałużę stulecia – właśnie się dokonał. Odkrycie dla nas, czytelników, Marii przez Martę cieszy mnie (tak po ludzku, a niech będzie, że “po kobiecemu”) równie mocno jak odkrycie 30 lat temu przez czeską astronomkę Zdeňkę Vávrovą planetoidy, która na cześć polskiej poetki została nazwana 4114 Jasnorzewska. Jaśniej zatem, planetoido Jasnorzewska, i – wbrew ciemnym pomrukom oświeconych zoli – ukazuj bogactwo swego widma oczom czytelników-lunatyków. “Zastrzykiem srebrnej rtęci,/ w obłocznych sanatoriach,/ ulecz słoneczną chorobę”.