Mały cień wielkiego czarnoksiężnika

gdy umierają twórcy ich pozy
idą do ziemi ale sznurki od nich
jeszcze długo wystają z litery
obrysowującej rilkeańskie usta śmierci
o kolorze dźwięku i fakturze blasku
Tymoteusz Karpowicz, “guignol”

Pociąganie za sznurki pamięci grozi tym, że pozornie pozbawione znaczeń zdarzenia nabiorą rangi symbolu. Pociągam i przypominam sobie swoją całkiem niedawną (majowe targi książki w Warszawie) rozmowę z Eugeniuszem Tkaczyszynem-Dyckim, który opowiedział mi o karygodnym przeoczeniu pewnego leksykonu (autora hasła i tytułu książki na szczęście nie poznałam), gdzie w nagłówku hasła “Tymoteusz Karpowicz” znalazł się zapis treści następującej: “1921-?”. Ten uderzający znak zapytania, sugerujący, że poeta wprawdzie na pewno już umarł, tylko nikt nie wie kiedy, domagał się (równie mocno jak Dycki żądał tego ode mnie) tekstowej reakcji, czegoś w rodzaju “Kwestionariusza Karpowiczowskiego” Zbigniewa Macheja, gdzie każdy cichy pytajnik zyskuje moc gniewnego wykrzyknika. Dzisiaj, gdy ta reakcja nie ma już sensu – Tymoteusz Karpowicz zmarł w Chicago w środę 29 czerwca 2005 roku – omyłkowy znak zapytania wciąż rzuca się w oczy rażącym zawieszeniem. To zawieszenie dawało się szczególnie mocno odczuć w sposobie, w jaki wiadomość o śmierci poety została przyjęta (czy raczej – jak nie została przyjęta) w Polsce. Milczały o niej serwisy informacyjne i niemal wszystkie czasopisma codzienne. Krótka notka ukazała się na 15 stronie piątkowej “Gazety Wyborczej” i ani jednym wierszem nie wybiegała poza sąsiednią ramkę, traktującą o nagrodzie dla Adama Zagajewskiego… w postaci prawa do bezpłatnego pięcioletniego zamieszkania w zamku Leuk lub okolicy. Aż korci, żeby – parafrazując poemat Macheja – zapytać: “ile linijek miał jego nekrolog i czy w ogóle ukazał się w Gazecie?” (przypominam, o czym i Wyborcza nie zapomniała się zająknąć, że tom Słoje zadrzewne Karpowicza był nominowany w 2000 roku do Nagrody Nike tegoż pisma właśnie). Kiedy przypadkowo spotkany znajomy zapytał mnie piątkowym rankiem, czy już wiem, że On umarł, potraktowałam tę wiadomość jako kolejną rundę Karpowiczowskiej gry w nieistnienie albo fatalną pomyłkę następnego żenującego leksykonu. Wyszukiwarka, którą dopadłam w pracy, zdawała się potwierdzać, że to wszystko tylko chochlik albo żart: połączone ze sobą słowa “Tymoteusz Karpowicz” i “zmarł” nie doczekały się żadnego trafnego wybrania. Zajrzałam zatem na strony Biura Literackiego (kojarząc, że środowisko wrocławskie będzie złe wieści znało najwcześniej) i owszem, znalazłam tam świeży link do Karpowicza, ale był to po prostu jego tekst o metaforze otwartej u Krystyny Miłobędzkiej. Ani słowa o śmierci, zatem żyje – odetchnęłam z ulgą. Dla porządku kliknęłam jeszcze na standardowe “wiersze poety na stronie biura”. Informacja nie zdziwiła mnie wcale: “nie znaleziono”. I dopiero kolejne wyszukania przygniotły zawieszenie pytajnika odważnikiem daty. Wystarczyło zajrzeć na nieszufladę, gdzie informacja o śmierci pojawiła się już wieczorem poprzedniego dnia (nie mam w domu internetu, więc nie mogłam się dowiedzieć), a także do własnej skrzynki, w której każdy ze znajomych mi mnichów lub postulantów Zakonu Odwróconego Światła wpisywał słowo do zbiorowego nekrologu Mistrza. “śmierć porywa tylko zaimek z wiecznego zdania” – mawiał Karpowiczowski Kierkegaard II. Tak więc swój zaimek i ja w to zdanie wpisałam.

***

Podobno w tajemniczym chicagowskim warsztacie Karpowicza znajduje się (prócz stosów pudeł z fiszkami, na których poeta spisywał wszystkie użyte w pisanej polszczyźnie słowa) olbrzymi rękopis pisanego przed śmiercią tomu pod tytułem Wielkie cienie małych czarnoksiężników. Wierni czytelnicy będą teraz niecierpliwie czekać, aż ta – niewątpliwie czarna – księga ujrzy światło dzienne, do tego czasu jednak powinni rozwiązać samą przestrzeń gry oświetlenia i zacienienia, którą dla literatury polskiej Karpowicz otworzył już pierwszymi tomami – Żywymi wymiarami (1948), Gorzkimi źródłami (1957) i Kamienną muzyką (1958) – i którą domknął tomem Rozwiązywanie przestrzeni (pomieszczonym także we fragmentach w Słojach zadrzewnych). W tej pośmiertnej chwili tytuł tajemniczego rękopisu staje się znakiem nie mniej symbolicznym niż omylny pytajnik. Mitopoetyckie odwrócenie domaga się odpowiedzi: dlaczego mali czarnoksiężnicy (domyślcie się, o których poetów mi chodzi) rzucają tak wielkie cienie, natomiast ci najwięksi zostawiają po sobie ślad tak nikły i nieśmiały? Być może rozwiązanie kryje się w przestrzeni płócien ukochanego malarza Karpowicza – Georges’a de La Toura, a także w wierszach, które temu zapomnianemu malarzowi poświęcił poeta? W utworze “non omnis moriar”, przedrukowanym na okładce Słojów zadrzewnych w dziwnym przepleceniu z wersami biografii, poeta wzywa XVII-wiecznego twórcę:

kiedy będę umierał chciałbym
by de la tour nachylił się
nade mną ze swoją świecą
niech ona rozjaśni tę część mojej
twarzy która była prawdziwa
lecz nikt nie mógł jej dojrzeć
w ciemnościach (…)

Nawet w domniemanej chwili agonii nie należy tracić z oczu ziemskiej gry światłocienia (pewnie dlatego jedno ze słynnych zdań ostatnich brzmi: “Więcej światła!”). Nawet wtedy nie przestaje boleć oskarżenie, że ciemność mowy twórcy zasłoniła, zakłamała jego prawdziwą twarz (ile razy od wydania książek Znaki równania [1960], W imię znaczenia [1962] i Trudny las [1964] ten zarzut musiał słyszeć autor, skoro pobrzmiewa on jak refren także w przedśmiertnym słowie?). Nawet ostatnie odwrócenie się umierającego do ściany jest podświadomym powtórzeniem ruchu, z jakim po publikacji Odwróconego światła (1972) zareagowała na pisanie Karpowicza dotąd przychylna mu i liczna publiczność. Wierni wyznawcy wiedzieli od razu, że nieubłagana jak wiatyk świeca de La Toura została zapalona już wtedy, gdy autor oślepiająco mrocznego dzieła teoretycznego Poezja niemożliwa. Modele Leśmianowskiej wyobraźni (1973) ośmielił się jednoznacznie stwierdzić: piękno zawsze musi być bolesne i heretyckie, sztuka – utopijna i niemożliwa, a język poetycki – porażająco okrutny i obcy. Te radykalne, “bogobójcze” stwierdzenia, potwierdzone coraz bardziej hermetycznymi wierszami i manifestami w rodzaju eseju “Sztuka niemożliwa” (“Odra” 1976 nr 12), zbiegły się w czasie z wyjazdem Karpowicza za granicę, jak się okazało – na stałe. Krajowa publiczność, pamiętająca mało lub właśnie zbyt pamiętliwa (bo jakże można zapomnieć słowa poety w rodzaju: “Zbyt często odbiorcy oskarżają sztukę o niejasność, zapominając przedtem otworzyć siebie na światło”), z ulgą przyjęła wycofanie się czarnoksiężnika w jego prywatny mrok. A czarnoksiężnik? Już wtedy dostatecznie dobrze poznał się na własnym umieraniu, by wpisać wątek dalszego ciągu biografii w osnowę finału “non omnis moriar”:

(…) i niech szepnie
nie zginając wbrew einsteinowi
promienia pokazującego mi drogę
ku pierwszemu z krzyży:
“ciemności kryją ziemię
i lud we śnie leży na boku
który musisz mu zostawić
w ten sposób cały
nie umrzesz tylko na wskroś zginiesz

***

Teraz, gdy umarł, pozostaje nam pisaniem o Nim zapalać kolejne świece – przeczytałam w mailu od jednego ze znajomych wyznawców Mistrza Mowy Polskiej. Z drugim posprzeczałam się o to, czy kiedyś w historii polskiej poezji wyrównają się hierarchie i cienie ostatnich czarnoksiężników staną się pierwszymi. Trzeci kazał mi mówić o poecie prościej (bo do codziennej gazety), a ja zrozumiałam, że prościej mówić o tej sztuce niemożliwej po prostu nie potrafię. Inny jeszcze bliski czytelnik zapytał o wartość przywierających do Tymoteusza Karpowicza etykietek: “lingwista”, “ostatni modernista”, “autor eksperymentalny”, “filozof języka”, “niezrozumiały i hermetyczny”, “ciemny poeta”. Każda z tych żałobnych rozmów zarysowała przede mną granicę wyznaczoną datą 29 czerwca 2005 roku, jednak linia ta, z pozoru wyrazista, jak wszystkie Karpowiczowskie granice została skażona rozmyciem. Symboliczna środowa data zaślubiła ze sobą bowiem śmierć Ojca i narodziny Dziecka, a język, doprowadzony do kresu, zstąpił w wymarzoną przez poetę przestrzeń prenatalności, w adamowe przedzero mowy. “Nic, co skończone, gotowe, nie poruszyło mnie. – zwierzał się Karpowicz Wandzie Sorgente. – Poruszały mnie natomiast zawsze wszelkiego rodzaju narodziny. (…) Może dlatego nie mogłem uwolnić się od motywu kołyski”. Według odwróconej logiki poety trumna staje się oto kołyską, a biografia – erą. W pozbawionym znaczeń znaku zawiera się symbol:

w ostatnim wywiadzie na ziemi podał rok urodzenia: tysiąc
dziewięćset dwadzieścia jeden

ale w niebie/piekle/czyśćcu to wszystko zmienił i do księgi
wieczystej wpisał: zero zero zero zero: nagle lekko stało się
bez liczb