W miejscu otwierania się cielesności „rytm traumi refrenem” litanii

Jak dłu­go pisa­łaś Powle­kać rosną­ce? Pytam, bo tyl­ko pod jed­nym szki­cem zna­la­złam daty powsta­wa­nia. Jestem cie­ka­wa, czy ta książ­ka wyni­ka z zamie­rzo­ne­go wcze­śniej, pla­no­wa­ne­go pro­jek­tu? Czy raczej uło­ży­ła się z tego, co Cię nacho­dzi­ło, samo się jakoś dopra­sza­ło o uwa­gę?

Wyraź­ne dato­wa­nie jest rze­czy­wi­ście jed­no (plus data pod przed­ostat­nim szki­cem, będą­ca datą ukoń­cze­nia książ­ki), ale drob­ne wska­zów­ki są roz­sia­ne tak­że w innych tek­stach. Z grub­sza bio­rąc, mogę powie­dzieć, że ta książ­ka to zapis pra­wie deka­dy z moje­go (a stop­nio­wo: coraz mniej moje­go) życia. Pierw­szy szkic powstał gdzieś oko­ło 2004/2005 roku, zanim zaszłam w pierw­szą cią­żę (cho­ciaż jest już chy­ba jej prze­czu­ciem albo tęsk­no­tą za nią), a ostat­ni ukoń­czy­łam nie dalej niż w paź­dzier­ni­ku tego roku, jako sta­tecz­na mama trój­ki pacho­ląt (sied­mio­ipół­lat­ki, trzy­lat­ka i rocz­niacz­ki).

Dato­wa­nie według ciąż czy poro­dów jest, jak wiesz, bar­dzo istot­ne dla tej książ­ki. Czy była ona jakimś pla­no­wa­nym pro­jek­tem? Na pew­no nie, tak samo, jak nie jest pla­no­wa­nym pro­jek­tem mają­ce się naro­dzić życie. Pierw­sze chro­no­lo­gicz­nie ese­je – czy­li te, w któ­rych okre­ślam sie­bie jesz­cze w spo­sób zdy­stan­so­wa­ny, trze­cio­oso­bo­wy, pseu­do­ni­mu­ją­cy Joan­nę Muel­ler w Epi­fa­nię z Mali­gno – pisa­łam daw­no temu na mar­gi­ne­sie dok­to­ra­tu, jako odskocz­nię od tam­te­go jało­we­go, nauko­we­go, dale­kie­go ode mnie samej języ­ka. Wraz z kolej­ny­mi pry­wat­ny­mi doświad­cze­nia­mi, coraz moc­niej zako­rze­nia­ją­cy­mi się w macie­rzyń­stwie, rosło we mnie prze­ko­na­nie, że war­to o tym napi­sać. Już nie tyl­ko opi­sać to w wier­szach, cho­ciaż spo­ro w moich tomi­kach (dru­gim i trze­cim) wąt­ków mat­czy­nych, ale wła­śnie w tej dziw­nej, pogra­nicz­nej for­mie, roz­cią­gnię­tej mię­dzy auto­bio­gra­fią a ese­isty­ką, któ­ra w cią­gu tych dzie­się­ciu lat sta­wa­ła się dla mnie coraz cie­kaw­sza, naj­bliż­sza ser­cu, rozu­mo­wi, cia­łu i kla­wia­tu­rze.

Opa­tru­jesz Powle­kać rosną­ce pod­ty­tu­łem „apo­kry­fy pre­na­tal­ne”. I rze­czy­wi­ście, na przy­kład Two­je lek­tu­ry obra­zów są czę­sto i chęt­nie apo­kry­ficz­ne w sto­sun­ku do kano­nicz­nych odczy­tań. Chcia­łam jed­nak zapy­tać, czy o więk­szej opo­wie­ści, któ­ra wyła­nia się z Two­jej książ­ki, myślisz jak o apo­kry­fie? Apo­kry­fie do cze­go?

Może jest to apo­kryf do mnie samej, któ­rą mogła­bym być, gdy­bym wpi­sa­ła się w kano­nicz­ną wizję sie­bie sprzed lat? W tej książ­ce już od ini­cjal­ne­go szki­cu widać pęk­nię­cie – Epi­fa­nia z Mali­gno jesz­cze chce odciąć się od swo­jej emo­cjo­nal­no­ści, cie­le­sno­ści, kobie­co­ści, ale już jej się to prze­sta­je uda­wać. Teraz raczej uda­je nie­wzru­szo­ny mate­riał na naukow­ca, niż nim napraw­dę jest. Przy­po­mi­na Ale­go­rię Nauki z obra­zu Gio­van­nie­go Sero­di­ne – niby obwa­ro­wu­je się jesz­cze ste­ryl­ny­mi narzę­dzia­mi z labo­ra­to­rium teo­rii lite­ra­tu­ry, ale już czu­je, że jej apo­kry­ficz­nym posłan­nic­twem będzie coś inne­go, ktoś inny, wycze­ku­ją­ca mlecz­ne­go wykar­mie­nia gro­mad­ka „jakichś innych”.

Kolej­ne szki­ce opa­tru­jesz modli­tew­ny­mi pod­ty­tu­ła­mi, czy moż­na powie­dzieć, że swo­je pisa­nie trak­tu­jesz tro­chę jak medy­ta­cję? Czy te zwro­ty, choć wzię­te z męskie­go języ­ka (łaci­ny), mają pro­wa­dzić w stro­nę tego, co za Julią Kri­ste­vą nazy­wasz pre­sym­bo­licz­nym?

Misty­ka jest nie­sły­cha­nie waż­na dla moje­go pisa­nia, dla moje­go rozu­mie­nia kobie­co­ści i samej sie­bie. Dru­gi esej w tej książ­ce – o anar­cho­mi­sty­cy­zmie we współ­cze­snej lite­ra­tu­rze – powstał w tym roku i jest odpo­wie­dzią na ocze­ki­wa­nia Epi­fa­nii z Mali­gno sprzed pra­wie dzie­się­ciu lat (to dla­te­go oba tek­sty, odle­głe chro­no­lo­gicz­nie, zna­la­zły się w książ­ce obok sie­bie).

Pod­ty­tu­ły, nawią­zu­ją­ce do języ­ka litur­gicz­ne­go, poja­wi­ły się już na eta­pie skła­da­nia książ­ki w całość – są więc zamy­słem kon­struk­cyj­nym – ale odzwier­cie­dla­ją coś, co w moim pisa­niu tkwi nie­świa­do­mie chy­ba od zawsze, a zatem może mie­ści się w sfe­rze pre­sym­bo­licz­nej, tak jak ją defi­nio­wa­ła Kri­ste­va? Zauwa­ży­łam (ale też zwró­co­no mi na to uwa­gę), że o doświad­cze­niach cią­ży, poro­du czy poło­gu – a więc o tym, co bar­dzo fizjo­lo­gicz­ne, zwie­rzę­ce, wręcz abiek­tal­ne – piszę w wier­szach w spo­sób mistycz­ny, zaprzę­ga­jąc do wyra­że­nia gra­nicz­ne­go położ­ni­cze­go jęku cyta­ty biblij­ne czy modli­tew­ne inkan­ta­cje. Ktoś powie, że oto zin­te­rio­ry­zo­wa­łam patriar­chal­ne ryty rytu­ału i stra­ci­łam dostęp do samej sie­bie (tkli­wej, cie­le­snej, zwie­rzę­cej, natu­ral­nej) – i okej, ma pra­wo do takiej inter­pre­ta­cji. Dla mnie jed­nak otwie­ra­nie się wewnętrz­ne­go morza w cza­sie poro­du było (po trzy­kroć) doświad­cze­niem zarów­no skraj­nie fizjo­lo­gicz­nym, jak i rady­kal­nie meta­fi­zycz­nym – i tę dwo­istość chcia­łam opi­sać. Być może obe­rwę za to w skó­rę, bo zauwa­ży­łam, że za mówienie/pisanie o macie­rzyń­stwie – jak­kol­wiek, z każ­dej stro­ny, a co dopie­ro z obu stron naraz – się obry­wa. Ale nic nie pora­dzę na to, że w moich pry­wat­nych głę­biach pre­sym­bo­licz­nych, w miej­scu otwie­ra­nia się cie­le­sno­ści, „rytm trau­mi refre­nem” lita­nii, rytu­al­nych zaśpie­wów czy mistycz­nych aktów strze­li­stych. Opi­sa­łam to jak naj­bar­dziej szcze­rze, a jeśli spły­nie za to na mnie kubeł pomó­wień, to też okej – oto jest gło­wa mat­ki, pole­waj­cież!

Jak do Two­jej twór­czo­ści dziś i do sie­bie wza­jem­nie mają się dwie for­mu­ły poja­wia­ją­ce się w Two­ich szki­cach, z jed­nej stro­ny – wiersz-dom, dają­cy schro­nie­nie, poczu­cie bez­pie­czeń­stwa, z dru­giej anar­cho­mi­sty­cyzm, za któ­rym idzie otwar­cie na wie­lość moż­li­wo­ści, na obja­wie­nia, wszak łączysz anar­cho­mi­sty­cyzm z żydow­ską Sze­chi­ną – boską obec­no­ścią, któ­ra, jak piszesz – „nigdzie nie ma wła­sne­go tro­nu”.

Dom, gniaz­do­wa­nie, oko­py­wa­nie się w pry­wat­no­ści – to moty­wy, któ­re w moim pisa­niu są obec­ne już od tomu Zagniaz­dow­ni­ki. Tam opo­zy­cja mię­dzy zado­mo­wie­niem a wyko­rze­nie­niem jest zawar­ta już na okład­ce, bo książ­ka ma nie tyl­ko dwa tytu­ły – Zagniaz­dow­ni­ki i Gniaz­dow­ni­ki – lecz nawet dwie autor­ki: jed­na to panień­ska Joan­na Muel­ler, dru­ga – Joan­na Licz­ner z nazwi­skiem po mężu. Dedy­ka­cje rów­nież są dwie: dla „domow­ni­ków” i dla „obcow­ni­ków”. Kolej­ne książ­ki, tak­że Powle­kać rosną­ce, i ta poetyc­ka, któ­rą teraz piszę, są poru­sza­ne podob­nym ruchem mię­dzy zamknię­ciem a otwar­ciem, mię­dzy pry­wat­nym a publicz­nym (ale już nie­ko­niecz­nie „poli­tycz­nym”), mię­dzy azy­lem intym­no­ści a zbłą­dze­niem w nie­zna­ne obsza­ry.

Po co mi ta dwo­istość? Chy­ba wła­śnie po to, żeby się w tym bez­piecz­nym domu (tym real­nym i tym sym­bo­licz­nym) nie oko­pać na amen, nie zgnu­śnieć, nie zamie­nić się w jed­ną z tru­po­szo­wa­tych kobiet opi­sy­wa­nych przez Bet­ty Frie­dan w Misty­ce kobie­co­ści (książ­ka jest wpraw­dzie sprzed pół wie­ku, ale wca­le nie tra­ci na aktu­al­no­ści). Anar­cho­mi­sty­cyzm to for­mu­ła pozwa­la­ją­ca unik­nąć para­li­żu, któ­rym gro­zi­ło­by pod­da­nie się misty­ce kobie­co­ści. I nie cho­dzi tu o anar­cho­mi­sty­cyzm jako model reli­gij­no­ści, choć zapew­ne może nim być. Anar­cho­mi­sty­cyzm – tak, jak go sobie wymy­śli­łam, jak go prze­czu­łam i opi­sa­łam – to raczej spo­sób bycia: kobie­ce, mat­czy­ne, gościn­ne otwar­cie się na to, co do nas przy­cho­dzi w odwie­dzi­ny. Jest on czymś domo­wym, bo odby­wa się w intym­nym wnę­trzu nasze­go „ja”, ale jest też ryzy­kow­nym otwar­ciem na nie­bez­pie­czeń­stwo – bo nie wiesz, kogo podej­mu­jesz: czy to wizja, chwi­lo­wy blask Sze­chi­ny, czy to kusze­nie, mrocz­na obec­ność, a może zwy­kłe obłą­ka­nie? W tym zna­cze­niu anar­cho­mi­sty­cyzm jest tak­że for­mu­łą poetyc­ką: wiersz-dom sta­je się domem otwar­tym na wszel­kie nawie­dze­nia, roz­ma­ite, czę­sto ze sobą sprzecz­ne, moż­li­wo­ści sen­su i bez­sen­su. Na pew­no nie jest już wte­dy jało­wą igrasz­ką, eks­klu­zyw­ną zabaw­ką. Jest raczej roz­pulch­nio­nym, inklu­zyw­nym wnę­trzem (wybacz nagłą zmia­nę meta­fo­ry z archi­tek­to­nicz­nej na macicz­ną), w któ­rym mogą zagnieź­dzić się roz­ma­ite „apo­kry­fy pre­na­tal­ne”.

Odwo­łu­jesz się do pro­po­zy­cji Jolan­ty Brach-Cza­iny opi­su­ją­cej poród jako doświad­cze­nie rady­kal­ne­go otwar­cia, więc doświad­cze­nie uni­wer­sal­ne, nie­wy­łącz­nie kobie­ce. Jed­no­cze­śnie Two­ja reflek­sja na ten temat jest bar­dzo soma­tycz­na, czy więc rze­czy­wi­ście poród może być meta­fo­rą?  

Jak widzisz, ja nie­kie­dy ska­czę po meta­fo­rach jak konik polny (może kuznie­czik Chleb­ni­ko­wa?), więc nie widzę w tym pro­ble­mu, jed­nak Two­je pyta­nie jest bar­dzo istot­ne. Roz­wa­ża­ły­śmy kwe­stię uni­wer­sal­no­ści poro­du jako meta­fo­ry z uczest­nicz­ka­mi Wspól­ne­go Poko­ju – semi­na­rium o lite­ra­tu­rze kobiet, któ­re współ­pro­wa­dzę w war­szaw­skim Sta­ro­miej­skim Domu Kul­tu­ry. Nie pamię­tam, jaki był gre­mial­ny wnio­sek (zapew­ne nie było, bo zwy­kle każ­da z nas obsta­je przy swo­im), ale przy­po­mi­nam sobie, że któ­raś z dziew­czyn obru­szy­ła się na zawłasz­cza­nie meta­fo­ry poro­du przez dys­kurs toż­sa­mo­ścio­wy aspi­ru­ją­cy do uni­wer­sal­no­ści.

Jeśli cho­dzi o mnie, to chy­ba rze­czy­wi­ście nie odwa­ży­ła­bym się we wła­snym pisa­niu żon­glo­wać tą meta­fo­rą, gdy­bym nie popar­ła jej pry­wat­nym doświad­cze­niem – choć z dru­giej stro­ny uwa­żam, że na przy­kład Tymo­te­usz Kar­po­wicz, choć męż­czy­zna, pięk­nie wyzy­skał moty­wy poro­do­we w wier­szach z Odwró­co­ne­go świa­tła. Cie­szę się, że nazwa­łaś moją reflek­sję o poro­dzie „soma­tycz­ną”. Ten­że Kar­po­wicz użył gdzieś okre­śle­nia „meta­fo­ra fizjo­lo­gicz­na” – i myślę, że poród też jest taką meta­fo­rą. Waż­ne jed­nak, żeby był on jed­no­cze­śnie meta­fo­rą filo­zo­ficz­ną (co uda­ło się Brach-Cza­inie) i meta­fi­zycz­ną (co chcia­ła­bym osią­gnąć we wła­snym pisa­niu).

Jeden ze szki­ców koń­czysz sło­wa­mi: „ona [cią­ża] musi mnie prze­pi­sać”. Czy uda­ło się „cią­ży prze­pi­sać Cie­bie”? W jaki spo­sób?

Każ­da z moich trzech ciąż „prze­pi­sa­ła mnie” na swój spo­sób – a ese­je i wier­sze to apo­kry­fy tego prze­isto­cze­nia. Co wię­cej, każ­de dziec­ko – po swo­je­mu, wła­snym cha­rak­te­rem – prze­pi­su­je mnie codzien­nie od nowa. Na pew­no te doświad­cze­nia i te trzy małe isto­ty prze­ni­co­wa­ły mnie, prze­wró­ci­ły (jak to napi­sa­łam w wier­szu „drą­żel”) „na mięk­ką, wewnętrz­ną stro­nę”. I wciąż prze­wra­ca­ją, kie­dy tyl­ko gro­zi mi tward­nie­nie, jało­wie­nie, uzbra­ja­nie samej sie­bie. W książ­ce posłu­gu­ję się – poza moty­wem poro­du – meta­fo­rą wylin­ki: zrzu­ca­nia sta­rej, stward­nia­łej skó­ry i uka­zy­wa­nia się w nowym, deli­kat­nym, podat­nym na zra­nie­nia oskór­ku. Te toż­sa­mo­ścio­we wylin­ki są nie­zbęd­ne, trze­ba je cią­gle powta­rzać, żeby nie uwię­znąć w zbroi wła­sne­go wize­run­ku, żeby nie „stru­po­szeć” za życia. Dzie­ci – te noszo­ne w brzu­chu i te bie­ga­ją­ce u mami­nej spód­ni­cy – bar­dzo się tych wyli­nek doma­ga­ją i są przy tym nie­zwy­kle pomoc­ne.

Anty­fo­ną na wyj­ście z Two­jej książ­ki jest cytat z Kubu­sia Puchat­ka: „Sowa Prze­mą­drza­ła: – Dosze­dłem do koń­ca moje­go trak­ta­tu autobiograficznego./ Kubuś Pucha­tek: – Czy to bola­ło?”. Waż­ne miej­sce zaj­mu­ją w niej repro­duk­cje i zdję­cia, tak­że te bar­dzo oso­bi­ste. Czy bola­ło? Czy bolał ten gest zdej­mo­wa­nia – o czym piszesz – wik­to­riań­skiej zasło­ny ze swo­jej twa­rzy, twa­rzy mat­ki? Czy bola­ło – szcze­gól­nie wyraź­ne w ostat­nim szki­cu – odsła­nia­nie wła­snych blizn po mamie, anty­cy­po­wa­nie tych, któ­re zosta­wisz na swo­ich dzie­ciach, zwłasz­cza cór­kach (bo czy moż­li­we jest macierzyństwo/ rodzi­ciel­stwo nie­ra­nią­ce)?

Cytat pocho­dzi wła­ści­wie nie z samej książ­ki, ile z fil­mu (jed­nej z now­szych ekra­ni­za­cji przy­gód Puchat­ka), na któ­rym byłam w kinie z moją star­szą cór­ką – ude­rzy­ło mnie wte­dy to zda­nie i dla­te­go tak, z głu­pia frant i tro­chę naśmie­wa­jąc się z wła­snej auto­bio­gra­ficz­nej powa­gi, zakoń­czy­łam książ­kę.

Ale tak, to wszyst­ko bola­ło i prze­stra­sza­ło. A nawet, przy­znam Ci się, że teraz, kie­dy wła­śnie koń­czę osta­tecz­ne sczy­ty­wa­nie książ­ki przed zesła­niem jej do dru­kar­ni (więc sta­je się ona taka „nie­od­wra­cal­na”) – ten strach jak­by nara­sta. Ból już chy­ba nie, zabo­leć może to, jak ta książ­ka zagra w odbio­rze naj­bliż­szych, bo nikt z nich tego jesz­cze nie czy­tał, ale samo pisa­nie to pró­ba prze­pra­co­wa­nia oso­bi­stych trau­mek, któ­re po wyla­niu żalów na papier doku­cza­ją jak­by mniej. Ale lęk jest coraz więk­szy. Coraz bar­dziej boję się reak­cji osób opi­sa­nych w mojej książ­ce, i to opi­sa­nych ze szcze­ro­ścią, z któ­rej nie chcia­łam zre­zy­gno­wać dla dobre­go samo­po­czu­cia wszyst­kich. Wiesz, ja o tym samym niby piszę w wier­szach, ale wier­sze to dobre schow­ki na rze­czy oso­bi­ste, zawsze moż­na się wykrę­cić, że „to była tyl­ko taka meta­fo­ra” – nato­miast w tej dziw­nej for­mie, któ­rą sobie wybra­łam, to już nie da się tak łatwo wywi­nąć. Ale sta­ra­łam się, żeby ta moja szcze­rość była obo­siecz­na. Jeże­li komuś coś wyrzu­ca­łam, to naj­pierw dzie­sięć razy zro­bi­łam wła­sny rachu­nek sumie­nia (żeby już nie być tą małą zgryź­li­wą dewot­ką, któ­rą spor­tre­to­wa­łam w ostat­nim szki­cu).

Rela­cja mię­dzy mat­ką a jej cór­ką – to jest chy­ba jeden z naj­bo­le­śniej­szych i naj­bar­dziej draż­li­wych tema­tów, po jakie moż­na się­gnąć. W opi­sie łatwo popaść w piskli­we J’Accuse…! – a tego nie chcia­łam. Ale na szczę­ście napi­sa­łam ten esej, któ­ry jest swo­istym listem do mojej mamy, w momen­cie, gdy sama byłam już mamą dwóch córek i gdy ją samą zaczę­łam wresz­cie lepiej rozu­mieć. Mam świa­do­mość, że dopie­ro led­wo dra­snę­łam ten temat – i chcia­ła­bym go kie­dyś roz­bu­do­wać, ale na to Sowie Prze­mą­drza­łej potrze­ba jesz­cze trosz­kę nowych doświad­czeń J.

Czy cią­ża, macie­rzyń­stwo miały/mają wpływ na to, po jakie książ­ki się­gasz? Czy coś się zmie­ni­ło w Two­ich lek­tu­rach?

Rze­czy­wi­ście się­gam teraz po inne książ­ki niż na stu­diach czy pod­czas robie­nia (nie­do­szłe­go zresz­tą) dok­to­ra­tu. Macie­rzyń­stwo pew­nie mia­ło na tę zmia­nę jakiś wpływ, ale może było tyl­ko czę­ścią lek­tu­ro­we­go doj­rze­wa­nia, któ­re nastą­pi­ło­by tak czy owak. Kie­dyś poże­ra­łam wszyst­kie pozy­cje z dzia­łu „teo­ria lite­ra­tu­ry”, fascy­no­wa­łam się książ­ka­mi auto­te­ma­tycz­ny­mi – teraz więk­szość z nich zwy­czaj­nie mnie nudzi. Czy­tam nato­miast mnó­stwo ksią­żek pisa­nych przez kobie­ty – może dla­te­go, że szu­kam w nich opi­su tego, cze­go sama doświad­czam, a może też dla­te­go, że uczest­ni­czę w spo­tka­niach Wspól­ne­go Poko­ju, a tam roz­ma­wia­my wła­śnie o pisa­niu kobie­cym. W sumie mam teraz mikro­sko­pij­nie mało cza­su na czy­ta­nie – kie­dy znaj­du­ję wresz­cie wol­ną chwi­lę, gdy aku­rat nie ogar­niam całe­go tego maj­da­nu domo­wo-dzie­cię­ce­go, to wolę wyko­rzy­stać czas na wła­sne pisa­nie niż na czy­ta­nie. I tak to się krę­ci…

Doświad­cze­nia­mi, na któ­rych się kon­cer­tu­jesz, są cią­ża i poród, dla­cze­go nie piszesz o macie­rzyń­stwie „po”? Czy Two­ją opo­wieść, Two­ją for­mu­łę anar­cho­mi­sty­cy­zmu da się odnieść do macie­rzyń­stwa – tego dłu­gie­go cza­su pie­lę­gno­wa­nia – zwią­za­ne­go z ogra­ni­cze­niem lub co naj­mniej przede­fi­nio­wa­niem kre­acyj­no­ści, nie­skoń­czo­nej wie­lo­ści moż­li­wo­ści. A może to wła­śnie macie­rzyń­stwo daje koniecz­ne opar­cie, cię­żar, któ­re­go potrze­bu­je twór­czość?

W ostat­nim ese­ju – „Baśni o tym, co jest ukry­te w śla­dach” – zna­la­zły się „jaskół­ki” tego post­par­tum, o któ­re pytasz. Piszę tam o swo­jej rela­cji ze star­szą cór­ką, nakła­da­jąc ją jed­no­cze­śnie na moją rela­cję z mamą. Obser­wu­jąc dzie­ciń­stwo mojej tró­jecz­ki, wra­cam – jak w anam­ne­zie – do wła­sne­go dzie­ciń­stwa. Tych „baśni post­na­tal­nych” mia­ło być w książ­ce wię­cej, ale pomy­śla­łam, że sko­ro ona ma pod­ty­tuł „apo­kry­fy pre­na­tal­ne”, to lepiej będzie, jeśli zosta­wię sobie te tema­ty na przy­szłe pisa­nie, a teraz zaj­mę się głów­nie kwe­stią „pre” i „natal”. Dzie­ci – i mój sto­su­nek do nich – przede­fi­nio­wu­ją to, co dotąd myśla­łam o wła­snym dzie­ciń­stwie, to, jak postrze­ga­łam swo­ich rodzi­ców i dziad­ków (zwłasz­cza opi­sa­ne w książ­ce kobie­ty: mamę i bab­cię). Te powro­ty są mi potrzeb­ne, żeby iść do przo­du – nie­wy­klu­czo­ne, że o tym wła­śnie będzie moja kolej­na książ­ka ze szki­ca­mi.

Zde­cy­do­wa­nie dru­go­pla­no­wym boha­te­rem (może z wyjąt­kiem dwóch szki­ców) Two­jej książ­ki jest ojciec Two­ich dzie­ci. Dla­cze­go u Cie­bie raczej macie­rzyń­stwo niż rodzi­ciel­stwo?

Chy­ba powtó­rzę swo­je ostat­nie zda­nie: że o ojcu dzie­ci napi­szę w następ­nej książ­ce J. A tak na poważ­nie, to nie wiem, cze­mu Epi­fa­ne­sa w książ­ce jest tak mało – może nie mam z nim pora­chun­ków, któ­re trze­ba by wywle­kać w Powle­kać? A może kiep­sko piszę o miło­ści mał­żeń­skiej i dopie­ro szu­kam na nią języ­ka (i pew­nie w poezji, na przy­kład w naj­now­szych wier­szach, znaj­du­ję, ale ese­istycz­nie nie bar­dzo umiem to ugryźć)? I jesz­cze to, co mnie samo ude­rzy­ło dopie­ro dzi­siaj, przy nie wiem już któ­rej lek­tu­rze tej książ­ki – w niej zna­la­zły się dedy­ka­cje jedy­nie dla kobiet, i w ogó­le jest to książ­ka głów­nie o kobie­tach (co nie zna­czy, że tyl­ko dla kobiet!). Nie mia­łam takie­go zało­że­nia, takie­go femi­ni­stycz­ne­go a prio­ri, po pro­stu jakoś tak wyszło. Gdy­bym była pro­za­icz­ką, to pew­nie mogła­bym sobie wyrzu­cać brak męskiej per­spek­ty­wy, bo świad­czy­ło­by to o bra­kach w wyobraź­ni i nie­umie­jęt­no­ści wykre­owa­nia posta­ci męż­czyzn, ale w bar­dzo oso­bi­stych ese­jach – i to w dodat­ku trak­tu­ją­cych o intym­nych spra­wach kobiet: cią­ży, poro­dzie, poło­gu, sie­dze­niu w domu z dzieć­mi – może zosta­nie mi wyba­czo­ne patrze­nie z zawę­żo­nej bab­skiej per­spek­ty­wy?

Wpi­su­jesz swo­ją książ­kę w trój­kąt (nie­ber­mudz­ki): Melan­cho­lii – Misty­ki – Miło­ści. Czy a raczej – jak swo­istej misty­ce macie­rzyń­stwa, o któ­rej piszesz, uda­je się prze­zwy­cię­żać zama­chy ste­reo­ty­pu spo­łecz­ne­go z jed­nej stro­ny i mani­fe­mi­ni­zmu z dru­giej?

Nie wiem, czy się uda­je, to już oce­nią czy­tel­ni­cy. Szcze­rze mówiąc, to jestem ciut prze­ra­żo­na ewen­tu­al­nym odbio­rem mojej książ­ki, a kon­kret­niej tym, o co pytasz – zama­cha­mi ste­reo­ty­po­we­go kowa­dła spo­łecz­ne­go z jed­nej stro­ny i mło­tem sióstr femi­ni­stek z dru­giej. Ale ja w ogó­le jestem przy­go­to­wa­na na atak z róż­nych stron. Femi­nist­ki powie­dzą zapew­ne, że nie da się napi­sać książ­ki o macie­rzyń­stwie, nie wspo­mi­na­jąc o abor­cji, a ja wła­ści­wie o niej nie napi­sa­łam (a już na pew­no nie opo­wie­dzia­łam się pro­czoj­sow­sko). Para­dok­sal­nie to samo (tyl­ko z wek­to­rem pro­laj­fer­skim) mogą mi zarzu­cić oso­by bliż­sze misty­ce, któ­rym w moim mode­lu macie­rzyń­skie­go anar­cho­mi­sty­cy­zmu zapew­ne zabrak­nie wyraź­ne­go sta­no­wi­ska w spra­wie abor­cji. Ale ja nie chcia­łam wda­wać się w tę – oczy­wi­ście fun­da­men­tal­ną – dys­ku­sję, bo ona zno­wu przy­sło­ni­ła­by wszyst­ko inne. Wspo­mi­nam o tym w wywia­dzie, ale mam nadzie­ję, że i z nie­go zosta­nie w pamię­ci odbior­ców cokol­wiek wię­cej niż „Muel­ler odpo­wie­dzia­ła, że się nie opo­wie­dzia­ła”.

Wła­śnie, w swo­jej opo­wie­ści doko­nu­jesz kil­ku istot­nych prze­kro­czeń, uwal­niasz misty­kę macie­rzyń­stwa od – jak go nazy­wasz – „mat­ko­pol­ko­we­go” dys­kur­su, jed­no­cze­śnie posze­rzasz ją o sfe­rę abiek­tal­ną. Się­ga­jąc po opo­wie­ści antro­po­lo­gów o obrzę­dach zwią­za­nych z poro­dem i poło­giem, zda­jesz się dystan­so­wać do zawłasz­cza­ją­ce­go pro­blem języ­ka socjo­lo­gii, co nie zna­czy, że z nie­go nie korzy­stasz. Bar­dzo odważ­nie doty­kasz tabu poro­du, poka­zu­jąc, że afir­ma­cja Naro­dzo­ne­go, Dopie­ro-Co-Powle­czo­ne­go wca­le nie musi być pro­sta. Piszesz o trau­mie poro­nie­nia, o decy­zji porzu­ce­nia wyda­ne­go na świat dziec­ka. W te nie­afir­ma­tyw­ne rejo­ny pro­wa­dzi Cię poezja: poemat Sylvii Plath Trzy kobie­ty, wier­sze Anny Świrsz­czyń­skiej, czy zbli­że­nie się do tych doświad­czeń jest kata­li­za­to­rem dla Two­ich zawa­hań, szcze­pion­ką prze­ciw „defor­ma­cjom w afir­ma­cji”, pozwa­la­ją­cą Ci lepiej zro­zu­mieć wła­sne cią­że, trzy­krot­ne macie­rzyń­stwo? Czy takim kata­li­za­to­rem jest też wła­sna poezja? Wszak przy­wra­casz meta­fo­rę pisa­nia jako rodze­nia, „przy­wra­casz”, bo czę­ściej mówi się dziś o wier­szu-pro­jek­cie, wier­szu-kon­struk­cie języ­ko­wym niż wier­szu-isto­cie.

Doty­kasz w swo­im pyta­niu wie­lu waż­nych spraw. To może naj­pierw powiem o tym, co nazy­wasz „prze­kro­cze­nia­mi”, a co ja bym nazwa­ła „spoj­rze­nia­mi ana­mor­ficz­nym” (wiesz, że mam jobla na punk­cie ana­mor­foz, praw­da?). Patrzeć ana­mor­ficz­nie (i nie przez przy­pa­dek brzmi to podob­nie jak „anar­cho­mi­stycz­nie”), to zna­czy patrzeć na wszyst­ko z nie­ty­po­wej per­spek­ty­wy, poszu­ki­wać w każ­dym zda­rze­niu, osą­dzie, prze­ko­na­niu, w każ­dej ide­olo­gii, takie­go punk­tu, w któ­rym pozor­nie nie­istot­ny szcze­gół oka­że się klu­czo­wy dla całe­go obra­zu. No wiesz, nale­ży usta­wić się np. przed Amba­sa­do­ra­mi Hol­be­ina tak, żeby ten dziw­ny maziaj u ich stóp oka­zał się czasz­ką… I tak ze wszyst­kim. Dla przy­kła­du: gdy­bym chcia­ła roz­pa­try­wać swo­je doświad­cze­nia macie­rzyń­skie w ramach dys­kur­su „mat­ko­pol­ko­we­go”, to wła­sna fizjo­lo­gia, cie­le­sność była­by dla mnie jedy­nie odrzu­ca­nym abiek­tem, tym wła­śnie wykrzy­wio­nym kawał­kiem obra­zu, któ­re­go nie potra­fi­ła­bym zro­zu­mieć – a zatem moje doświad­cze­nie było­by nie­peł­ne, nie­od­czy­ta­ne, zakry­te jak twarz mat­ki na wik­to­riań­skich foto­gra­fiach. Nato­miast pró­ba opi­sa­nia pry­wat­ne­go doświad­cze­nia w kate­go­riach „misty­ki macie­rzyń­stwa”, ale z nakład­ką abiek­tal­ną, pozwa­la mi odna­leźć wła­ści­wą per­spek­ty­wę ana­mor­ficz­ną – dzię­ki cze­mu i dusza jest syta, i cia­ło w całej oka­za­ło­ści. Tak to wła­śnie dzia­ła: że owszem, się­gam po dys­kur­sy socjo­lo­gicz­ne, publicz­ne, insty­tu­cjo­nal­ne, ale nicu­ję je – ana­mor­fi­zu­ję – tym, co intym­ne, pry­wat­ne, oso­bi­ście doświad­czo­ne.

Być może rodza­jem takie­go ana­mor­ficz­ne­go prze­ni­co­wa­nia jest rów­nież oglą­da­nie mrocz­nych, tabu­izo­wa­nych sfer macie­rzyń­stwa przez pry­zmat poezji. Kil­ka dni temu w sta­ro­miej­skim Wspól­nym Poko­ju pokłó­ci­ły­śmy się o wiersz „Pierw­sze spoj­rze­nie” Świrsz­czyń­skiej. Jed­na z nas uwa­ża­ła, że poet­ka „ściem­nia”, gdy pisze, że pierw­szy raz spoj­rza­ła na swo­je naro­dzo­ne dziec­ko z nie­na­wi­ścią – że wiersz jest emo­cjo­nal­nie skła­ma­ny, sztucz­ny, zide­olo­gi­zo­wa­ny i w ogó­le sła­by. A ja wie­rzę Świrsz­czyń­skiej i cho­ciaż patrząc na moje nowo­rod­ki, nie czu­łam nie­na­wi­ści, to jed­nak sta­ram się roz­pa­try­wać wyzna­nie poet­ki ana­mor­ficz­nie – i wiem, że jej bole­sna szcze­rość nie jest ście­mą, ide­olo­gią ani obli­czo­ną na efekt kre­acją. To samo czu­ję, gdy czy­tam wier­sze Sylvii Plath – czę­sto trud­no mi nastro­ić wła­sne spoj­rze­nie tak, żeby ujrzeć ukry­ty w nich ana­mor­ficz­ny kształt, ale sta­ram się je zro­zu­mieć, zro­zu­mieć na przy­kład wszyst­kie trzy opi­sa­ne przez poet­kę boha­ter­ki z poema­tu Trzy kobie­ty: i tę, któ­ra szczę­śli­wie powi­ła, i tę, któ­ra poro­ni­ła, i wresz­cie tę, któ­ra porzu­ci­ła. Bo tak napraw­dę te trzy kobie­ty, nawet jeśli nie mamy z nimi pozor­nie nic wspól­ne­go, mogą – w odpo­wied­niej per­spek­ty­wie – oka­zać się ana­mor­ficz­ny­mi por­tre­ta­mi każ­dej (i każ­de­go) z nas.

Nie­zwy­kle cie­ka­wy i waż­ny wyda­je mi się spo­łecz­ny – nie znaj­du­ję inne­go sło­wa – wymiar Two­jej książ­ki, wcze­śniej nie­obec­ny w Two­jej twór­czo­ści, kie­dy wspo­mi­nasz o doświad­cze­niu zawłasz­cze­nia cię­żar­ne­go brzu­cha, poczu­ciu ubez­wła­sno­wol­nie­nia przez dziec­ko. Przy­wo­łu­jesz przy tym zna­ne książ­ki podej­mu­ją­ce ten temat, zda­jesz się więc mówić, że te kwe­stie trze­ba po swo­je­mu prze­pi­sy­wać?

Cie­szę się, że uzna­łaś moją książ­kę za – jakoś tam – spo­łecz­nie zaan­ga­żo­wa­ną, bo oba­wia­łam się, że już na zawsze przy­lgnę­ła do mnie ety­kiet­ka „nie­za­an­ga­żo­wa­nia”, ode­rwa­nia od rze­czy­wi­sto­ści. Przed chwi­lą odmó­wi­łam zaan­ga­żo­wa­nia się w spór o abor­cję, któ­rym żyje pol­skie spo­łe­czeń­stwo, więc pew­nie ety­kiet­ka znów się do mnie przy­klei, ale mam nadzie­ję, że będzie spod niej jed­nak wyzie­rać to, co o pew­nych spo­łecz­nych aspek­tach macie­rzyń­stwa napi­sa­łam. Z dru­giej stro­ny, prze­czy­taw­szy mnó­stwo socjo­lo­gicz­nych ksią­żek o macie­rzyń­stwie, nie czu­łam się w obo­wiąz­ku powta­rzać (lub oba­lać) tez zna­ko­mi­cie wyra­żo­nych przez Éli­sa­beth Badin­ter, Adrien­ne Rich, Bogu­sła­wę Budrow­ską czy inne spe­cja­list­ki w tym tema­cie (np. współ­au­tor­ki arcy­cie­ka­wej książ­ki zbio­ro­wej Poże­gna­nie z Mat­ką Polką? wyda­nej w zeszłym roku). Nie jestem żad­ną domo­ro­słą socjo­loż­ką i nie będę jej uda­wać (jak to dziś robi wie­lu poetów). Nie lubię abs­trak­cyj­nych ględźb poli­tycz­nych, wolę popie­rać swo­je pisa­nie pry­wat­nym doświad­cze­niem (i tak, wiem, że ono tak­że jest poli­tycz­ne, i że w jaki­kol­wiek spo­sób zabie­ra­my głos w spra­wie macie­rzyń­stwa, to zawsze – chcąc nie chcąc – bie­rze­my udział w deba­cie spo­łecz­nej). Ja jestem pro­sta lite­ra­tu­ro­znaw­czy­ni bez dok­to­ra­tu i w swo­jej książ­ce chcia­łam poka­zać, jak lite­ra­tu­ra (nie spo­łe­czeń­stwo, choć lite­ra­tu­ra jest jego czę­ścią) radzi sobie z byciem mat­ką. I jak ja sama – wła­śnie dzię­ki lite­ra­tu­rze – radzę sobie z wła­snym, jak naj­bar­dziej real­nym, macie­rzyń­stwem.

Czy zga­dzasz się ze spo­strze­że­nia­mi Justy­ny Bar­giel­skiej doty­czą­cy­mi szcze­gól­nej potrze­by eks­pre­sji u matek? Co myślisz o pomy­słach szkół pisa­nia dla mam?

Cyto­wa­na prze­ze mnie Bet­ty Frie­dan w 1963 roku poka­zy­wa­ła, co gro­zi mat­kom, któ­re ogra­ni­czą swo­je życie do opie­ki nad dzieć­mi, domem, wik­tem i opie­run­kiem, a nie znaj­dą w nim miej­sca na wła­sny roz­wój i wyra­że­nie samych sie­bie. Zmar­ła nie­daw­no Adrien­ne Rich (nota­be­ne umar­ła dokład­nie tego same­go dnia, kie­dy skoń­czy­łam pisać poświę­co­ny jej w dużej czę­ści esej „Otwar­ty pro­ces o ubez­wła­sno­wol­nie­nie” – i jak tu nie wie­rzyć w „sekret daty”?) w swo­jej prze­pięk­nej książ­ce Zro­dzo­ne z kobie­ty. Macie­rzyń­stwo jako doświad­cze­nie i insty­tu­cja poka­za­ła, jak sama przez wie­le lat – będąc mat­ką trzech synów – wal­czy­ła o wła­sną poezję, o bycie nie tyl­ko mat­ką, ale też poet­ką. Macie­rzyń­stwo, wypeł­nio­ne po brze­gi miliar­da­mi dzie­cię­cych potrzeb­no­stek i zachcia­nek, może spra­wić, że kobie­ta zupeł­nie się w nim roz­pro­szy, roz­pły­nie, znik­nie jak zakry­te mat­ki na wik­to­riań­skich foto­gra­fiach. Dla­te­go za wszel­ką cenę trze­ba wal­czyć: o ten kwa­drans póź­nym wie­czo­rem na napi­sa­nie not­ki na blo­gu, na skrob­nię­cie wier­sza, na jeden kró­ciut­ki zapis o sobie. Cza­sem ta wal­ka daje efek­ty, któ­rych star­cza nawet na całą książ­kę…