Piszą, więc żyją. Pierwszych sto dni wojny

Kateryna Babkina

Nie byłam na to gotowa

Jak o tym pomyśleć, to miałam osiem lat. Osiem lat, żeby przygotować się lepiej. Ale nie byłam do tego gotowa, nie byłam gotowa.

W 2014 roku, kiedy zaczęła się wojna w Donbasie, przesyłaliśmy sobie i publikowaliśmy w mediach społecznościowych dokument napisany po wojnie w Kosowie i po bombardowaniach Jugosławii. Teraz już dobrze nie pamiętam, o co tam chodziło. Nie zdołałam go odnaleźć – może i na szczęście, bo nie wiem, jak bym to teraz czytała. Dokładnie pamiętam tylko tyle… pisano tam, że pieniądze już więcej nic nie znaczą, że BMW, zanim skończy się benzyna, lepiej zamienić na pistolet, że trzeba mieć papierową mapę z najmniejszymi bocznymi drogami (co ciekawe, dobrze pamiętam, że pomyślałam wtedy, jakie to inne niż papierowe oni mogli mieć mapy w 1992 roku), że ratując się, trzeba omijać nie tylko obiekty wojskowe, ale też miasta, a najlepiej i wsie – bo gdzie nie ma działań wojennych, tam są maruderzy, a każdy z nich jest sam sobie panem. Przypominam sobie, że radzono, by wziąć siekierę. Pamiętam, że wymieniano nazwy jakichś substancji, które czy to odsalają, czy oczyszczają wodę, czyniąc ją zdatną do picia.

Nie miałam siekiery. Miałam dwadzieścia sześć lat, miałam ładne torebki, lekkie sukienki, kilka czerwonych szminek i bardzo dużo pantofli oraz bransoletek; samochód, który można było zamienić na całkiem przyzwoity pistolet; głęboką równą opaleniznę po zimie spędzonej w Tajlandii, długie włosy, kilka wydanych książek i znanego kochanka. Miał trzydzieści pięć lat czy coś koło tego, wydawał mi się stary i mądry.

A jeszcze miałam wizy. Wiza do USA, wiza do UE – wtedy one były potrzebne. I jeszcze jakieś wieloletnie wizy, w stylu marokańskiej – prawdopodobieństwo, że mi się przydadzą, było niewielkie, ale mimo wszystko zwiększało iluzję opcji. Co wieczór, wracając do domu, zajeżdżałam na stację benzynową i tankowałam do pełna. Mój kochanek dzwonił i mówił, że robię wszystko jak należy. Z czasem zmieniło się to w swego rodzaju rytuał, coś w typie wieczornej modlitwy czy składania ofiary: zatankowałam, jestem bezpieczna.

Był maj. No przecież wiecie, co to jest maj. Jak życie prosi o powietrze i wilgoć, jak słońce oblizuje ramiona i obojczyki. Ciemno robiło się już późno, często wieczorami wracaliśmy piechotą z barów czy niewielkich restauracyjek, gdzie długo siedzieliśmy na tarasach z moimi przyjaciółmi i milczeliśmy. Wstydziliśmy się, że giną ludzie, a my właśnie palimy papierosy, pijemy koktajle, jemy pastę i jakieś sałaty o długich nazwach oraz rozmawiamy o książkach, artykułach, skandalach. Było nam wstyd, że uprawiamy seks, mamy jasny dom i plany na lato. Było nam strasznie, że wszystko to się odbywa, a my nic nie możemy zrobić.

Nie, staraliśmy się po swojemu – pisaliśmy, zbieraliśmy pieniądze, kupowaliśmy potrzebne rzeczy, przyjmowaliśmy tych, którzy stamtąd uciekali – umieszczaliśmy ich dzieci w szkołach, wspieraliśmy ich, kiedy szukali jakiejkolwiek pracy. Obiecaliśmy pamiętać nazwiska poległych. Wymagaliśmy od rządu jakichś działań. Nawiązywaliśmy kontakty z przyjaciółmi z zagranicy i wysyłaliśmy rannych na rehabilitację, a dzieci poległych – na naukę i wypoczynek. Z jakiegoś powodu bardzo dobrze pamiętam, jak wszyscy wtedy się zastanawiali, czy można, czy jednak nie, śpiewać piosenki, grać koncerty i spektakle, organizować festiwale lub wystawy, kiedy w Donbasie jest wojna. Teraz wiem dokładnie – dopóki można, można. Kiedy nie będzie można, sporów w letnich ogródkach i na blogach też już nie będzie.

Pewnego wieczoru bardzo spieszyłam się do kina i nie zajechałam na stację. Benzyny miałam dużo, ale nie pełen bak. Myśląc o tym, długo nie mogłam zasnąć, ale po filmie trochę wypiłam i nie mogłam pojechać na stację. Zadzwoniłam do swojego kochanka. Spał. Napisałam mu wiadomość, że jest nieczułym głupkiem, i trzy dni nie podnosiłam słuchawki, a potem on przestał dzwonić. Albo może nie wtedy, tylko później, ale przestał. Nie bardzo się tym przejmowałam.

Potem był kolejny taki wieczór. I jeszcze jeden. I następny. Letnie ogródki zaczęto rozbierać w końcu września – a do tego czasu każdy i każda już mieli dawnego kolegę z klasy, chłopaka z dziecięcego obozu czy partnera z kółka tanecznego albo jakiegoś innego syna przyjaciółki matki, który tam zginął. Dużo rozmawialiśmy o tym, jakie to ważne nie zapominać, że w kraju toczy się wojna. Ale zdaje się, że zapomnieliśmy, co to znaczy – nie zapominać.

Jeszcze przez rok czy dwa, a nawet i trzy, w miarę możliwości sprowadzaliśmy rodziców, ściągaliśmy rodziny ciotecznych sióstr i innych krewnych. Do pełna ostatecznie przestaliśmy tankować wtedy, gdy pierwszy raz od początku wojny rozbierano letnie ogródki. Ci, którzy ruszyli pierwsi, już stworzyli nowe biznesy i przyjmowali następnych. Serce przestało się krajać, kiedy jakiś nowy znajomy czy nowa koleżanka mówili, że są z Doniecka czy Ługańska – niby wszyscy pamiętali, że to ludzie, którzy niedawno stracili wszystko, co mieli, ale to już tak bardzo nie bolało. Z czasem zdawało się, że przestawało tak ostro boleć nawet tych, którzy stracili – a nie tylko tych, którzy im współczuli. Teraz myślę, że jednak tylko się zdawało.

Drugiej nocy w kolejce na granicy, kiedy Alina i Sasza spokojnie spały w dziecięcych fotelikach, wiele myślałam o tym, jakim marnotrawstwem było nie zapytać tych ludzi o dom, o to, co oni tam zostawili i czego najbardziej im brakowało, co na pewno wzięliby ze sobą, gdyby stało się to raz jeszcze, czego najbardziej im szkoda. Bałam się, że to ich zaboli, przypomni kolejny raz o zmarnowanym życiu – ale to bardzo by mi się przydało, znacznie bardziej niż siekiera, odsalacz (filtr?) do wody czy pistolet. Jednak z nimi z pewnością było całkiem inaczej niż ze mną. Albo nie wiem. Nie wiem, jak było z nimi, i chyba także nie wiem, jak jest ze mną.

Co prawda przyszło mi jechać najmniejszymi lokalnymi drogami, z ominięciem miast i wsi – niektóre z miast i głównych tras już były atakowane z powietrza – ale jeśli mam być szczera, to omijaliśmy nie bombardowania i nie skupiska maruderów, a po prostu korki. Korki stały od Kijowa do samej granicy. O maruderach na całym terytorium kraju od początku bombardowań, które zaczęły się prawie tydzień temu, nie było słychać ani słowa – ani wśród ludzi, ani w mediach. Wodę, krakersy, papierosy, soki i ciastka można było łatwo kupić w wiejskich sklepach czy na stacjach benzynowych, a benzyny, to prawda, nie było. Jechałam tak oszczędnie, jak tylko mogłam. Bak przedwczorajszego wieczora był pełny – jednak nie za sprawą jakiejś szczególnej przezorności, a po prostu szczęśliwego przypadku. Dzieci były z ojcem, skorzystałam z tego, żeby wszystko załatwić – od manikiuru po złożenie zamówienia na artykuły spożywcze na najbliższe dwa tygodnie – i nawet zajechałam na stację. Spożywki jeszcze nawet nie dowieźli. Kiedy wróciłam, pamiętam, były mąż przywiózł dzieci i długo się kłóciliśmy – prosiłam go, żeby na wszelki wypadek wyrobił pozwolenie na wyjazd z dziećmi za granicę, a on powiedział, że chyba jestem chora, jeśli myślę, że w 2022 roku w środku Europy ktoś pozwoli na otwartą wojnę, w której ucierpi ludność cywilna.

Naprawdę, wcale nie chciałam się upierać się przy swoim, a gdzieś w głębi duszy zgadzałam się z nim. Jasne, to nie było możliwe. Myślałam, że to niemożliwe chyba jeszcze dzień, dwa po tym, jak to już się działo na moich oczach.

Właśnie dlatego nie pojechaliśmy od razu, ale, mówiąc szczerze, i tak nic by mi to nie dało. Dokumenty jak zawsze miałam uporządkowane i na swoim miejscu, a co do całej reszty – dzieciom wzięłam prawie wszystkie ich ulubione zabawki, markowe, które bez trudu można byłoby odkupić potem gdziekolwiek indziej, bardzo dużo ciepłych zimowych ubrań – kombinezony, najcieplejszą bieliznę, obcisłe i puchowe spodnie, czapki kominiarki – i jeszcze nie wiadomo po co wodoodporne pianki do surfingu, przecież dla maluchów tak trudno było znaleźć odpowiednie, a dla siebie trzy pary okularów słonecznych, dwa ciepłe swetry i śpiwór. Nie wiem, na co się szykowałam – kiedy przyjedziemy, będzie marzec, i we wszystkim tym będzie nam gorąco, ale nie będę miała ani grzebienia, ani żadnego ważnego sentymentalnego pamiątkowego drobiazgu. Nic drogiego, nic cennego, nic nieodwracalnego, tylko śpiwór i kombinezony, z których dzieci do następnej zimy już wyrosną.

Przekroczymy granicę po trzech dniach i trzech nocach stania w milczącej kolejce zakurzonych samochodów, otyłych kobiet, dzieci, kotów, psów i absurdalnych rzeczy – wielkich pluszowych niedźwiedzi, różowych rowerów, ktoś będzie miał nawet kolorowy plażowy parasol. Prześpiewamy z dziećmi tysiące razy wszystkie dziecięce piosenki. Zdążą urządzić się w swoich fotelikach na tylnym siedzeniu, podzielić przestrzeń i opanować ją na poważnie i na długo. Alina zacznie mówić: „Daj!” i „Siądź!”, Saszy wypadnie pierwszy mleczny ząb; i tak nie damy rady go później znaleźć w samochodzie, więc wszystkie kolejne uroczyście będziemy wynosić do samochodu, bo stamtąd przecież zabiera je zębowa wróżka.

Nawet nie poproszą mnie, żebym obudziła dzieci na samej granicy, i oczywiście nikt nie będzie pytał o pozwolenie na wyjazd od ich ojca. Wszyscy będą się denerwować, ale będą się zachowywać maksymalnie powściągliwie. Liczba uciekinierów tego dnia przekroczyła milion, a bomby padają sześćset kilometrów stąd. W 2014 roku zdawało mi się, że sześćset kilometrów – to nieskończenie daleko, ale już tak nie myślę.

W świetle granicznych latarni, cicho i powoli, samochód w niekończącej się kolejce innych, takich samych, przetacza się z Ukrainy do UE, z wojny – donikąd. Zatrzymuję się wtedy i stoję bardzo długo, aż kobieta z samochodu za mną wychodzi i nerwowo stuka mi w szybę, bo wszystkie wiszące tu znaki zabraniają trąbienia. Jak we mgle ruszę z miejsca i powoli będę jechała wśród tłumów pieszych z wózkami i walizkami, wolontariuszy, dziennikarzy, ominę autobusy, kantory, i będę starała się poczuć, jak coś ważnego tak samo ciągnie się i napina we mnie. Drży i się rwie.

Sofia Andruchowycz

Wszystko, co jest w człowieku

Zastanawiam się, jak zacząć ten tekst o wojnie, z której strony do niego podejść. Jak zbudować opowieść, skąd brać jej logikę, jeśli wszystko, co było uporządkowane i zwykłe w ciągu całego życia twojego oraz wszystkich dookoła ciebie, bezpowrotnie się zmieniło. Logika nie istnieje, przetrącono jej kręgosłup.

Świadomość na zawsze utraconego zwykłego życia przychodzi straszliwie powoli: nawet kiedy siedzisz w zatęchłej piwnicy ośmiopiętrowego bloku w Kijowie, w którym przeżyłaś ostatnich sześć lat, i słuchasz ryku czołgów oraz BTR-ów, wzdrygając się wraz z betonowymi ścianami od wybuchów rakiet, jakaś część ciebie stara się przekonywać, że to wszystko jest nieporozumieniem, snem, że to nie dzieje się naprawdę. Że w każdej chwili możesz pójść do mieszkania, włożyć piżamę i położyć się do swojego przytulnego łóżka. Albo umówić się z przyjaciółką i spotkać się z nią w kawiarni na Podolu. Albo założyć swoje ulubione niebieskie trampki i przebiec dwanaście kilometrów Nadbrzeżem Obołońskim. Albo odprowadzić córkę do zacisznej pracowni na poddaszu domu ukrytego w malowniczym podwórku przy ulicy Chmielnickiego. Kiedy ona będzie rysować, przejdziesz obok restauracji Musafir z tatarsko-turecką kuchnią i wzdłuż kolorowych witryn Chreszczatyka, przez Rynek Besarabski (rzuciwszy wzrokiem na elegancko wygięte rzeźby ryb pod dachem), pójdziesz w górę ulicą Morwową, przez Park Maryjski dojdziesz do szklanego mostku Kłyczki, popatrzysz z niego na wyspę Truchanów i Podole, a potem przez place Sofijski i Operowy znów wrócisz na podwórko z pracownią, skąd niedługo wyjdzie twoja córka ze swoimi hałaśliwymi koleżankami, z nowym obrazkiem w rękach. Właśnie zaczęła się uczyć malować postaci ludzi.

Jakieś podejrzenia zaczynają się rodzić, kiedy patrzysz, jak pierwszego i drugiego dnia po rozpoczęciu ostrzałów rakietowych z wiecznie zabitego autami podwórka jeden po drugim znikają samochody. Kiedy obserwujesz, jak całe rodziny ciągną walizy i toboły do bagażników. Kiedy wyglądasz przez okno w kuchni i widzisz swojego męża: usiłuje przygotować wasz samochód. A tymczasem zza okna sypialni dobiegają obce, nieznane, odrażające dźwięki, które rozdzierają powietrze: ryk BTR-ów, rzęsiste ostrzały.

Twoja przyjaciółka gorzko płacze do słuchawki, bo ona, w stosunkowo bezpiecznym miejscu, o wiele lepiej i szybciej uświadamia sobie, że przeciwko nam toczy się prawdziwa wojna, że chcą nas zniszczyć. Uspokajasz ją, jednocześnie mówiąc córce, że nie może pójść do szkoły. Pierwszego dnia, obudziwszy się od wybuchów i od razu zrozumiawszy, co one oznaczają, mimo wszystko pytasz męża, czy córka pójdzie do szkoły.

Te usiłowania nałożenia na siebie, pogodzenia dwóch realności, między którymi przepaść powiększa się karkołomnie, zadają ci dotkliwy ból. Starasz się chwycić kry poprzedniego spokojnego życia, ale ona tonie i pochłania ją nurt – a ty tracisz równowagę. W dzień poprzedzający wojnę zdążyłaś posprzątać mieszkanie, więc teraz jest w nim czysto i przytulnie, ale większość czasu przychodzi wam spędzać w schronie. Kiedy nie daje się już tam wysiedzieć na niewygodnych krzesłach, idziecie pieszo na górę (korzystanie z windy w trakcie ostrzałów, wszyscy to wiedzą, jest skrajnie niebezpieczne – można znaleźć się w pułapce) i jecie na obiad ugotowany jeszcze przed wojną barszcz.

Co prawda ciało odmawia jedzenia, ciało odmawia spania. Trwożnie czeka na wybuchy oraz drżenie ziemi i ścian, bo okazało się, że lżej je znieść w stanie czuwania niż we śnie. Kiedy śpisz, stajesz się szczególnie bezbronna, a strach wnika w ciebie dużo głębiej i paraliżuje mocniej, wypala rzetelniej. Dlatego lepiej być w pogotowiu. Lepiej nieruchomo siedzieć z otwartymi oczami i czekać.

Jak opisać ten stan, w który popadasz, ten bezruch, wewnętrzny i zewnętrzny, tę sztywność ruchów, to odrętwienie w środku? Nieumiejętność podjęcia najprostszej decyzji, niemożność podjęcia niezbędnych kroków? Ten wyciek sił, ten brak energii, to wymykanie się uwagi, rozpadanie się całościowości obrazu? Stały wilgotny chłód w splocie słonecznym, gula w gardle, słabość w kończynach? Jakby mocne ściany twojego domu nagle zrobiły się przezroczyste i cienkie, całkiem się rozpuściły, otworzyły siebie na pastwę wszystkich wiatrów. Jakby twoją skórę ścieniono i rozpuszczono, a organy wewnętrzne – wywrócono i porozrywano. Nawet chwila w takiej wrażliwości i bezbronności to wątpliwa przyjemność. A ty spędzasz w nich nieskończone godziny, dni i noce, i koniec tego może nigdy nie nadejdzie.

Kiedy pierwszy raz schodzisz do schronu na stacji metra, dziwi cię wiele dziesiątków ludzi, którzy siedzą i leżą na peronie. Nagle wszyscy zapomnieli o koronawirusie. Maseczka na twarzy raczej zaskakuje i wywołuje rozmytą nostalgię za czymś, co było częścią pokojowego życia.

W innym schronie – we wspomnianej ciasnej i dusznej piwnicy budynku – przychodzi spędzać długie nocne godziny w towarzystwie kilku rodzin z dziećmi w różnym wieku, z niemowlętami włącznie, kilku psów różnych ras, chorej na cukrzycę kobiety, która zapomniała zabrać ze sobą insulinę, i kilku panikarek, które powtarzają najgroźniejsze fejki albo sprzeczają się o liczbę sobowtórów Putina, kobiety w ciąży i jej siedmioletniego syna, którzy mają wszystkie symptomy covidu, kobiety w peruce, kobiety psychicznie chorej, a także kobiety, która nagle proponuje, że wszystkim poczyta na głos. „A co to za książka?” – pyta ktoś. I ona wymienia nazwisko rosyjskiego autora. Zapada cisza. Trwa i trwa, i więcej o czytaniu na głos nikt nie wspomina.

Podejrzewasz, że wszystko zmieniło się na zawsze, kiedy idąc z psem, zauważasz kilkudziesięciu ludzi w podwórzu szkoły. Oni zdecydowanie i z dużą sprawnością czymś się zajmują, a w słońcu роbłyskują ścianki szklanych butelek. Najpierw bierzesz to za piknik, ale w końcu rozumiesz, że robią koktajle Mołotowa. Podejrzewasz to, kiedy będąc w bezpieczniejszym miejscu, pod Kijowem, dostrzegasz za oknem na czerwonym strasznym niebie, że po wybuchu płonie baza paliwowa w Wasilkowie. Również wtedy, kiedy wreszcie mimowolnie zaczynasz płakać, czy raczej płacz opanowuje ciebie, a twoim ciałem wstrząsają dreszcze. Dlatego że ono wie o nieuchronności śmierci, o jej momentalności i wszechobecności.

Wreszcie po trzech dobach w bagażowym busie na składanych krzesłach ty ze swoją rodziną zatrzymujesz się w bezpieczniejszym miejscu – na zachodzie Ukrainy, w mieście, w którym się urodziłaś. Ale większa część twojej istoty zostaje w schronie z kobietą w ciąży i z siedmioletnim synem: ktoś ci powiedział, że Maria jest na skraju rozpaczy i zaczyna grozić, że sama sobie zrobi cesarskie cięcie. Z Oksaną, która krzyczy na ciebie do telefonu i przerywa rozmowę, bo jej mąż już drugą dobę nie odzywa się ze zrównanej z ziemią Buczy. Z Wołodią i Ołesią, którzy w 2014 roku uciekli z okupowanego przez Rosjan Doniecka i osiedlili się w domku pod lasem, w ciszy i spokoju, które są niezbędne do pisarskiego skupienia. Teraz domek ze wszystkich stron jest otoczony, a kilka dni temu na ścieżkę obok niego spadł i rozerwał się pocisk. Z babcią Zoją, która ma dziewięćdziesiąt dwa lata i pamięta drugą wojnę światową. Urodziła się w Karelii, ale większą część życia przeżyła na czwartym piętrze w Czernihowie. Czernihów już drugi tydzień jest pod ostrzałem, a przedwczoraj między głowami mojej ciotki i wujka, kiedy szli do rzeki po wodę (bo w kranie jej nie ma, nie ma też prądu ani gazu), ze świstem przeleciało coś ciężkiego i czarnego.

Tutaj, w stosunkowo spokojnym zachodnioukraińskim mieście (gdzie tylko raz na kilka dni rakietami ostrzeliwują lotnisko), odróżniasz tych „stamtąd”: martwe spojrzenie, spowolnione ruchy, pojedyncze słowa, które zawisają w powietrzu i nie zamieniają się w zdania, to znowu nachodzą jedno na drugie, zaklinowują się i dźwięczą znów i znów. „Skąd pani jest?” – pytam kobietę, która zaczepia mnie zrozpaczonym spojrzeniem. „Z Worzla” – odpowiada i wszystko od razu staje się zrozumiałe. Worzla, uroczego zielonego kurortu pod Kijowem, też już nie ma. „Ale ja wyjechałam jeszcze dwudziestego trzeciego” – nagle informuje. Wyjechała na narty. I po chwili mówi dalej: „W Worzlu zostali wszyscy moi najbliżsi. I byli tam piętnaście dni. Nie mogłam się dodzwonić. Ale każdego dnia, każdego zostawałam z nimi”.

Tej kobiecie udało się fizycznie uniknąć terroru w Worzlu – ale jej umysł i serce przesiąkły doświadczeniem tego koszmaru, przeżyła z dystansu wszystko, co działo się z jej najbliższymi. Udało im się przeżyć, udało się wyjść z Worzla i wyjechać do bezpiecznego miejsca. „Inaczej bym teraz z panią nie rozmawiała” – powiedziała.

Słuchając jej, myślałam o ukraińskich wsiach, miastach i miasteczkach, których już nie ma. O tysiącach zabitych ludzi, o tysiącach ich straszliwych śmierci. O Marii, która zamierzała sama sobie zrobić cesarkę, ale którą na szczęście udało się wywieźć za granicę. O mojej dziewięćdziesięciodwuletniej babci, której życie zaczęło się i kończy wojnami, wznieconymi przez to samo totalitarne państwo.

Wszystko zmieniło się na zawsze. Życie już nigdy więcej nie będzie takie jak wcześniej. I nie można przewidzieć, jakie się stanie. Wszystko, co jest w człowieku – to zdolność przeżywania z kimś innym jego doświadczenia, odwaga przyjęcia na siebie czyjegoś bólu i oddania swojego spokoju. Ta zdolność jest silniejsza od wszystkich fizycznych ograniczeń.