Przed słowem: Kamienie w strumieniu, pismo na piasku

“Wyrastałem pomiędzy”, napisze Heaney w jednym z autobiograficznych wierszy, powołując do życia wplecioną w materię własnej twórczości prywatną rzeczywistość. Że przez słowo i ze słowa wiersz tworzy swoje światy, wiemy nie od dzisiaj, ale ten wers, wers Heaneya, tworzy je w sposób szczególny, bo ze słowa ułomnego i niesuwerennego – z przyimka. “Pomiędzy” usamodzielnia się gramatycznie i zamienia w powściągliwą nazwę świata, który wyznacza współrzędne irlandzkiego poety i w którym, co dla nas ważniejsze, lokuje się jego poezja. Określa jej autorską i kulturową genezę, a też jej głosy i punkty widzenia, jej sensy, obrazy i muzykę. Jeśli poezja Heaneya warta jest grzechu wielokrotnie ponawianej lektury, a nie mam wątpliwości, że jest, to przede wszystkim dlatego, że przychodzi do nas spomiędzy, a raczej z “pomiędzy”. Ta szczególna kondycja Heaneyowskiego wiersza bywa źródłem jego bogactwa, bo wiersz czerpie wtedy z obu światów, których brzegi wspomniany przyimek spina imaginacyjną kładką; co więcej, wiersz Heaneya często rozgrywa się na tej właśnie kładce, w chybotliwej, niedookreślonej przestrzeni, która ani do jednej, ani do drugiej rzeczywistości w pełni nie należy, a jest miejscem tyleż je łączącym, ile dzielącym. Heaney jest tej szczególnej kondycji swojego wiersza świadom, choć proponuje także inny jej obraz w jednym ze szkiców pisze o stepping stones, o kamieniach w granicznym strumieniu, po których można przejść na drugi brzeg. Można też na nie skoczyć, stanąć pośrodku strumienia, bezpiecznie nad rwącą wodą, i znaleźć się  p o m i ę d z y  brzegami. Kamienie te, częściowo zanurzone, częściowo ponad wodę wystające, są miejscem przejścia spajającym dwa brzegi, ale też punktem osobnym zapewniającym obserwatorowi suwerenność, azyl dla choćby chwilowej odrębności. Pomiędzy, czyli ani tu, ani tam, ale też: i tu, i tam.

Kondycja wiersza, o której tu mówimy, to także stan podskórnego lub odsłownego napięcia, dającego o sobie znać niestabilnością podstawowych wyznaczników tej poezji, nieokreślonością jej sensów, a przede wszystkim wewnętrznym rozwarstwieniem jej języka, który szkli się różnymi odmianami angielszczyzny, od irlandzkiej przez irlandzko-szkocką po brytyjską, i ujawnia swoje zadłużenie w mowie obcej, bądź zgoła wymarłej, jak języki staroangielski, gaelicki czy łaciński. Wszystkie wymienione języki współpracują w powstawaniu Heaneyowskiego wiersza, nie dopuszczając do dominacji jednej czystej mowy i komplikując wyjątkowo ważne dla tej poezji pojęcie tożsamości. Świadomość, jak zauważa Heaney w przemówieniu noblowskim, “jest siedliskiem rozmaitych, konkurujących ze sobą języków”¹, wiersz więc też musi być dla tych języków otwarty, a w konsekwencji wewnętrznie pęknięty i skomplikowany, w sobie obcy. Przywołana prze Heaneya przyimkowość objawia się wreszcie – jeśli wolno mi użyć jeszcze innej, uogólniającej metafory – odświeżającym zanarchizowaniem wiersza, które wywodzi się z wyzwoleńczego poczucia nieprzynależności. Wiersz Heaneya, powstały i istniejący “pomiędzy”, mimo pozorów stabilności umyka absolutystycznej władzy interpretatorów, do nikogo w pełni nie należy, nikomu w pełnie nie daje się zawłaszczyć. Nic dziwnego, że kłócą się o Heaneya ci, którzy chcieliby widzieć w nim późnego modernistę, i ci, dla których odpowiednim językiem opisu jego wierszy jest dyskurs postmodernistyczny. Spierają się o niego czytelnicy, dla których uosabia on nacjonalistyczną Irlandię i ci, w oczach których flirtuje z kulturą angielską i unika jednoznacznej deklaracji politycznej. Tymczasem Heaney raczej wiersz otwiera, niż go ukierunkowuje w jakąkolwiek stronę. Potrzebę takiego otwarcia słychać w słowach samego poety, który, pisząc o poezji Audena, uznał za konieczne “zapobieganie jednomyślności i powstaniu jedynej obowiązującej wykładni wiersza, do której czytelnicy przypinaliby się jak do pasa bezpieczeństwa”². Wiersze Heaneya rzadko bywają bezpieczne.

Bo to “pomiędzy” nie oznacza (albo: nie musi oznaczać), że wiersz pełni funkcję wygaszacza konfliktów, który godzi skonfrontowane strony, a tym samym je zrównuje i zaciera dzielące je odmienności. Wiersze Heaneya, o których piszę w tej książce, żywią się nieusuwalną różnicą, jaką zapewnia im istnienie “pomiędzy”. Są mnogie i wielogłosowe, niedomknięte i transgresyjne, pokryte szczelinami i uwarstwione. Stan ten można podsumować krótkim, zdecydowanym zdaniem, którym mógłby zaczynać się każdy z zebranych tu szkiców: w wiersz Heaneya wpisana jest obcość. To obcość widoczna przede wszystkim w języku, ale także w podmiocie wiersza i jego płynnej, złożonej tożsamości. Stawiam tę diagnozę świadomy jej kontrowersyjności, dlatego na poparcie moich słów przytoczę jeszcze jedną wypowiedź samego poety: poezja “musi być działającym modelem świadomości otwartej. Powinna wystrzegać się uproszczenia. Jej wyobrażenia i wynalazki powinny swoją złożonością dorównywać skomplikowanemu światu, który ją otacza i który ją powołuje do życia”³. Świadomość otwarta, o której pisze Heaney, to świadomość, której miejscem jest kamień w granicznym strumieniu, odkrywająca w sobie istnienie tego, co inne i do niej w pełni nienależące.