Nie uciekam od rzeczywistości, staram się ją widzieć jasno, choć trudno, żeby w zachwyceniu

Boh­da­nie, wier­sze z Pustych try­bun (ale i z poprzed­nich kil­ku ostat­nich Two­ich tomów) dzie­lę sobie pra­co­wi­cie pół na pół – na te, któ­re są bie­żą­cy­mi komen­ta­rza­mi do ota­cza­ją­cej nas smęt­nie gro­te­sko­wej rze­czy­wi­sto­ści, i na te, któ­re w spo­sób bar­dzo intym­ny mówią o naszym w tej rze­czy­wi­sto­ści rze­ko­mym byto­wa­niu. Twój pod­miot lirycz­ny wyco­fał się (tak ja to odbie­ram) na pozy­cję obser­wu­ją­ce­go nar­ra­to­ra. Czy ów nar­ra­tor jest wszech­wie­dzą­cy?

Ter­min „wyco­fa­nie się”, któ­re­go uży­wasz, bar­dzo mi się podo­ba, bo koja­rzy mi się z eska­pi­zmem, któ­ry zarzu­ca­no moim wier­szom pół wie­ku temu. Obser­wo­wa­nie, jak się obra­ca koło histo­rii, nie zawsze jest przy­jem­ne, ale jest w tym zawsze coś zaska­ku­ją­ce­go, atrak­cyj­ne­go czy nawet eks­cy­tu­ją­ce­go. Pyta­nie o wszech­wie­dzę nar­ra­to­ra też mi przy­po­mi­na o zadu­fa­niu, któ­re wów­czas tro­pił w moim poezjo­wa­niu Sta­ni­sław Barań­czak. Tro­chę to mówię żar­tem, bo w Two­im pyta­niu nie sły­szę ani pre­ten­sji, ani agre­sji, tyl­ko cie­ka­wość. A mówić o kole histo­rii w odnie­sie­niu do cze­goś tak nie­istot­ne­go, jak wła­sna poezja czy jej odbiór, to zupeł­nie nie w moim sty­lu. Obser­wo­wać wokół sie­bie, jak wra­ca na sta­rość wła­sne dzie­ciń­stwo i mło­dość to jest dopie­ro fascy­nu­ją­ce. Jak to moż­li­we, że par­tia zna­czy znów mniej wię­cej to, co zna­czy­ła kie­dyś. Że znów jest zgni­ły Zachód, że znów jest coś w rodza­ju zomo i ormo, że znów jest ston­ka, któ­ra co praw­da ina­czej się nazy­wa, że znów są sztan­da­ry, że znów jest ide­olo­gicz­ny front i pró­by for­mo­wa­nia nowe­go (sta­re­go) czło­wie­ka. Że wra­ca to, co wra­ca. Czy nar­ra­tor w moich wier­szach jest wszech­wie­dzą­cy? On nie wie, dla­cze­go dzie­je się to, co się dzie­je, a co chwi­lę wcze­śniej było nie do pomy­śle­nia, nie­wy­obra­żal­ne. Gdy­by to wie­dział, ewen­tu­al­nie moż­na by go uwa­żać za wszech­wie­dzą­ce­go. Znów tro­chę wypusz­cza­jąc powie­trza z tej wypo­wie­dzi i nawią­zu­jąc do wier­szy z Pustych try­bun, to gdy oglą­da się od lat tele­tur­niej „Jeden z dzie­się­ciu” i widzi słab­ną­cy z roku na rok poziom jego uczest­ni­ków, będą­cy w jakiejś mie­rze wskaź­ni­kiem ogól­ne­go pozio­mu spo­łe­czeń­stwa, dość łatwo pomy­śleć o sobie jako o wszech­wie­dzą­cym. Pra­wie wszech­wie­dzą­cym, bo wszech­wie­dzą­cy jest Tade­usz Sznuk. Jak to się sta­ło, że nie­wie­dza, któ­ra kie­dyś kom­pro­mi­to­wa­ła, prze­sta­ła kom­pro­mi­to­wać? Że moż­na się nią szczy­cić, być z niej dum­nym, że moż­na być dyplo­ma­tą, nie zna­jąc obce­go języ­ka? Że moż­na wyga­dy­wać dyr­dy­ma­ły, pleść duby sma­lo­ne. Ja bym tej rze­czy­wi­sto­ści nie nazy­wał smęt­nie gro­te­sko­wą. Pew­nie zgo­dził­bym się nato­miast na „rze­ko­me byto­wa­nie”.

Musisz mi wyba­czyć tę naiw­ną chęć wyszu­ka­nia w Two­ich wier­szach goto­wych odpo­wie­dzi na świat, któ­ry mnie (i jak sądzę, rówie­śnych mi pisa­rzy) nie­co prze­ra­ża i para­li­żu­je swą okrut­ną, nie­wy­szu­ka­ną oczy­wi­sto­ścią i nazbyt łatwą wymie­nial­no­ścią pojęć. Pró­bu­jąc niczym przy­wo­ła­ny Tade­usz Sznuk wyde­fi­nio­wać „rze­czy­wi­stość” w dwóch zda­niach, nie­uchron­nie muszę się wywró­cić o ter­mi­ny w rodza­ju „poli­tycz­ność”, „komen­ta­tor­stwo”, „aneg­do­ta”. Tym­cza­sem czy­tam Two­je wier­sze tak, jak czy­ta­łam je ćwierć wie­ku temu – jako bar­dzo intym­ny dzien­nik doznań, któ­re nam owa rze­czy­wi­stość fun­du­je. Nie godzę się wca­le na czy­ta­nie wier­szy Boh­da­na Zadu­ry jako wier­szy inter­wen­cyj­nych czy w jaki­kol­wiek spo­sób komen­ta­tor­skich (jak chcie­li­by nie­któ­rzy sła­bo opie­rze­ni recen­zen­ci). Inter­wen­cyj­ność zakła­da­ła­by bowiem spraw­czość (nawet tę w naj­mi­ni­mal­niej­szym stop­niu). Nijak ma się to do eska­pi­zmu, nie­praw­daż?

Zda­je się, że ule­ga­jąc sko­ja­rze­niu wyco­fa­nie się ‒ eska­pizm wpa­ko­wa­łem się w tej naszej roz­mo­wie w nie­złe tara­pa­ty i zaczą­łem tro­chę gubić. Wyco­fa­nie mi się podo­ba, w wyco­fa­niu nie ma tej spraw­czo­ści, o któ­rej mówisz, to wynik dzia­ła­nia jakiejś siły wyż­szej, jak kon­tu­zja, któ­ra spra­wia, że teni­sist­ka wyco­fu­je się z tur­nie­ju. Eska­pizm jest inten­cjo­nal­ny, ucie­kasz od cze­goś i w coś, zapo­mi­nasz o tym, od cze­go ucie­kasz. Ucie­kasz, powiedz­my w pięk­no­du­cho­stwo. Nie ucie­kam od rze­czy­wi­sto­ści, sta­ram się ją widzieć jasno, choć trud­no, żeby w zachwy­ce­niu. Jeśli mówisz, że masz ocho­tę szu­kać w moich wier­szach goto­wych odpo­wie­dzi na świat, to mnie się wyda­je, że w nich odpo­wie­dzi nie ma co szu­kać. One są odpo­wie­dzią, a z chwi­lą, gdy zosta­ły napi­sa­ne, to goto­wą. W jakiejś mie­rze cząst­ko­wą i tym róż­nią­cą się od sko­dy­fi­ko­wa­nej w fisz­kach z pyta­nia­mi, któ­re trzy­ma w ręce Tade­usz Sznuk, ozda­bia­ją­cy nie­ocze­ki­wa­nie naszą roz­mo­wę jak Piłat Cre­do, że ta moja wie­dza jest subiek­tyw­na. Aspi­ro­wać do inter­wen­cyj­no­ści, to wycho­dzić na głup­ka, bo o żad­ną spraw­czość żad­nej poezji bym nie podej­rze­wał, nawet tych naj­więk­szych. Jeśli mówisz, że czy­tasz moje wier­sze, jak czy­ta­łaś je ćwierć wie­ku temu, to się cie­szę, bo ja je piszę mniej wię­cej tak samo jak wte­dy.  Komen­ta­tor­stwa chy­ba w nich nie ma, co tu komen­to­wać. Koń jaki jest, każ­dy widzi, a jak rży, każ­dy sły­szy. Obser­wu­ją­cy nar­ra­tor ‒ bar­dzo mi miło, że uży­łaś tej for­mu­ły. Czy wszech­wie­dzą­cy? Wie­dzą­cy wię­cej niż jemu – i auto­ro­wi ‒ się wyda­je. Wiesz, kie­dyś bar­dzo byłem dum­ny ze swo­jej pamię­ci, gotów byłem Kar­te­zjań­skie „cogi­to ergo sum” zamie­niać na „pamię­tam, więc jestem”. Teraz ta krót­ka cza­sem pła­ta mi figle, ale do jakiej nie­zmie­rzo­nej ilo­ści danych moż­na doko­pać się w tej głę­bo­kiej, to aż strach bie­rze. Tro­chę żal, że kie­dyś to zosta­nie sfor­ma­to­wa­ne i pój­dzie się rzeź­bić. Więc te dłu­gie wier­sze w Pustych try­bu­nach są po czę­ści taką pró­bą wycią­ga­nia, póki moż­na, jakichś nitek z tego kłęb­ka, w czym jest też tro­chę zaba­wy z dygre­syj­no­ścią, spraw­dza­nia, ile jej wiersz może unieść, a autor i czy­tel­nik ogar­nąć tak, by się w tym nie pogu­bić.

Pozwól, że zatrzy­mam się na moment przy „dygre­syj­no­ści”; z tego, co pamię­tam, zarzu­ca­li Ci ją (zwłasz­cza mło­dzi) recen­zen­ci, przy kil­ku ostat­nich tomach, zupeł­nie jak­by było w niej („zaba­wie z dygre­syj­no­ścią”) cokol­wiek nie­wła­ści­we­go. Jest w tym, być może, jakieś drze­mią­ce, być może nawet nie­uświa­do­mio­ne zagu­bie­nie lirycz­ne naj­młod­sze­go, wstę­pu­ją­ce­go teraz poko­le­nia pisa­rzy i kry­ty­ków; z jed­nej stro­ny ich dąże­nie do „for­ma­cyj­no­ści” (Tobie mimo nowo­fa­lo­wej deko­ra­cji z grun­tu obce, dla czę­ści poko­le­nia bru­lio­nu czy dla nas, rocz­ni­ków 70., raczej umow­ne), z dru­giej nie­wy­ra­ża­na wprost postu­la­tyw­ność; pod­czas gdy ja szu­kam pytań i odpo­wie­dzi, oni pra­gnę­li­by (zara­zem doraź­nej, jak i uni­wer­sal­nej) pie­śni. W nie­któ­rych wier­szach z nowej książ­ki zda­jesz się sta­wiać krót­kie, cel­ne dia­gno­zy, nie epa­tu­jąc pacjenta/czytelnika epi­kry­zą; to może zmro­zić. Nie zdzi­wi Cię chy­ba jed­nak, że ja wolę „te dłu­gie wier­sze”, z któ­rych uda­je mi się tak­że dla oso­bi­stej przę­dzy wycią­gnąć nie­co nitek, popaść z narracją/autorem w intym­ną rela­cję lub przy­naj­mniej zanu­rzyć się w takiej pro­jek­cji (w obu zna­cze­niach tego sło­wa). Jak­by­śmy poprzez ów film dzie­li­li się pamię­cią w jej bar­dziej ponad­jed­nost­ko­wym wymia­rze.

Przy­znam Ci się, że ja też wolę te dłu­gie. Choć kie­dyś, przy oka­zji bodaj Kasz­lu w lip­cu, gdy Joan­na Orska posłu­ży­ła się ter­mi­nem „anty­afo­ry­zmy”, to te krót­kie też lubi­łem. One zazwy­czaj ogry­wa­ją jakąś wie­lo­znacz­ność, czę­sto fra­ze­olo­gizm, para­dok­sal­ność świa­ta. Powie­dział­bym, że te krót­kie wier­sze są dla inte­li­gent­ne­go czy­tel­ni­ka. Ale może są to tanie gry i zaba­wy. Jest powie­dze­nie „ucie­kać gdzie pieprz rośnie”. Gdzie pieprz rośnie? Rośnie w Tur­cji. Kto rzą­dzi Tur­cją? Więc co? Ucie­kać z desz­czu pod ryn­nę. Kie­dyś, gdy świat był bar­dzo poważ­ny i zasad­ni­czy, tro­chę humo­ru w wier­szach wyda­wa­ło mi się nie od rze­czy. Teraz, czy­ta­jąc cza­sem ese­me­sy od widzów na pasku „Szkła kon­tak­to­we­go”, myślę, że tego typu wier­sze mnó­stwo ludzi potra­fi­ło­by pisać, że nie­któ­rzy mają więk­szą inwen­cję języ­ko­wą i łatwość sko­ja­rzeń niż ja. Podzie­lę się z Tobą ostat­nim odkry­ciem, któ­re­goś dnia prze­le­cia­łem po pro­gra­mach kana­łów, któ­re  mam w kablów­ce. Ilość kaba­re­tów zupeł­nie mnie pora­zi­ła. Tak jak pora­zi­ła mnie dzi­siaj kwe­stia wypo­wie­dzia­na przez Moni­kę Olej­nik, że coś tam się dzie­je „na opo­zy­cji”. Niech ci, co są w rzą­dzie, mówią, że na rzą­dzie coś oma­wia­li. Przy­szedł mi  taki pomysł na wiersz „Dystans mię­dzy kawą a trumną/ dla Angli­ka jest krót­szy”. Może lepiej obcy­mi języ­ka­mi się zaj­mo­wać, bo błę­dy w pol­sz­czyź­nie, roz­prze­strze­nia­ją­ce się niczym wirus, mnie fizycz­nie bolą.

Nie Cie­bie jed­ne­go, wierz mi, choć ja sta­ram się widzieć i dru­gą stro­nę mone­ty. Ludzie prze­sta­li się bać języ­ka, oczy­wi­ście po czę­ści wyni­ka to z pośpie­chu, nie­chluj­stwa i ogól­ne­go nie­dbal­stwa, któ­re­go nie zno­szę, naj­czę­ściej z przy­pad­ku, wymu­szo­nej skró­to­wo­ści myśli, ale chcę też naiw­nie i ide­ali­stycz­nie wie­rzyć, że w jakiejś małej czę­ści oswa­ja­ją go i pró­bu­ją się (z) nim, mniej lub bar­dziej udol­nie bawić. Zda­rza mi się, słu­cha­jąc radia lub komen­ta­to­rów spor­to­wych, pomy­śleć a nawet zakrzyk­nąć: poeta by tego nie wymy­ślił! Z kaba­re­tów to lubię raczej ten kla­sycz­ny film pod tytu­łem (mało zabaw­ny zresz­tą, zwa­żyw­szy kon­tekst), a z pol­skich Gęś, Star­szych Panów, Olgę Lipiń­ską już mniej (bo poli­tycz­ność humo­ro­wi szko­dzi). Muszę Cię spy­tać o „Ciszę”, któ­rej lek­tu­rę pole­cam wszyst­kim mło­dzia­kom doma­ga­ją­cym się wspo­mi­na­nej przez nas powy­żej „inter­wen­cyj­no­ści”, „poli­tycz­no­ści”, „nar­ra­cji doraź­nej”. Ten poemat wciąż i zawsze aktu­al­ny i chwy­ta­ją­cy za ser­ca i gar­dła jest, bo łączy nar­ra­to­ra obser­wu­ją­ce­go z liry­kiem kon­fe­sji; tak samo czy­tam „dłu­gie wier­sze” z Pustych try­bun. Czy zatem nie jest tak, że zarów­no wszel­ką gro­zę, jak i pięk­no (niech będzie, że świa­ta przed­sta­wio­ne­go) może­my prze­ka­zać w poezji, jedy­nie czer­piąc z (intym­ne­go, sper­so­na­li­zo­wa­ne­go, sfor­ma­to­wa­ne­go) doświadczenia/pamięci?

Pew­nie tak, masz rację. Przy­zna­wa­łem się kie­dyś, że mnie same­go nie­gdyś nie­któ­re frag­men­ty „Ciszy” chwy­ta­ły za ser­ce i za gar­dło (pierw­sze publicz­ne czy­ta­nie w Stro­niu Ślą­skim to była strasz­li­wa wal­ka ze sobą, żeby się nie roz­kle­ić). Zesta­wie­nie gro­zy i pięk­na bar­dzo mi odpo­wia­da, myśla­łem ostat­nio o względ­no­ści pięk­na w poezji, o tym tro­chę jest w wier­szu nawią­zu­ją­cym do odej­ścia Ada­ma Zaga­jew­skie­go. Ale myśla­łem głów­nie, zasta­na­wia­jąc się nad wier­sza­mi ukra­iń­skie­go poety Wano Krüge­ra, któ­re kie­dyś tłu­ma­czy­łem i któ­ry jak­by w nich opi­sy­wał histo­rię oraz pośmiert­ne życie komu­ni­zmu na Ukra­inie, „Łagod­ny uśmiech Berii”, „Ostat­ni poca­łu­nek Ilji­cza”, to tytu­ły jego wier­szy i tomi­ków, Feliks Dzier­żyń­ski, Zoja Kosmo­den­ska­ja  (o tej boha­ter­skiej kom­so­moł­ce Cie­bie już nie uczo­no w szko­le, mnie tak), Jurij Andro­pow ‒ to nie­któ­rzy z ich boha­te­rów. Trze­ba być nie­speł­na rozu­mu, żeby te wier­sze lubić, są okrut­ne, pro­wo­ka­cyj­ne, nicze­go nie opie­wa­ją. Nie są do lubie­nia, ale moż­na je podzi­wiać. Gdzieś w począt­kach lat 60. Julian Przy­boś ukuł ter­min „tur­pizm” i zaata­ko­wał Sta­ni­sła­wa Gro­cho­wia­ka. W tym spo­rze byłem po stro­nie auto­ra „Menu­etu z pogrze­ba­czem”, choć pew­nie ani wte­dy, ani teraz nie powie­dział­bym, że „wolę brzy­do­tę jest bli­żej krwio­bie­gu”, nawet pamię­ta­jąc o tym prze­rzu­co­nym do następ­ne­go wer­su wyra­zie „słów”. Gdzieś kie­dyś usły­sza­łem, że sztu­ka jest poza taki­mi kate­go­ria­mi, jak opty­mizm i pesy­mizm, pew­nie jest też poza ste­reo­ty­po­wy­mi kate­go­ria­mi pięk­na i brzy­do­ty. Jest poza, nie zaś łączy je w abso­lut­ną jed­ność, jak to robi kicz. Przy­gry­zam język, bo tro­chę tu za dużo teo­re­ty­zo­wa­nia i uogól­nień. Wró­cę do tego, co chy­ba powie­dzia­łem na począt­ku tej roz­mo­wy: wiersz po pro­stu jest odpo­wie­dzią na świat, jest jak zmru­że­nie oczu, kie­dy razi je ostre świa­tło, jest jak odwró­ce­nie gło­wy, kie­dy za ple­ca­mi roz­le­ga się krzyk, jest jak puch­nię­cie war­gi, kie­dy użą­dli ją osa.

A wła­śnie chcia­łam Cię spy­tać o wiersz „Dwu­dzie­ste­go dru­gie­go”, któ­ry bar­dzo moc­no mnie zatrzy­mał. Jako anty-ele­gia, a jed­nak tkli­wa ele­gia – nie „na śmierć”, ale „dla” Ada­ma Zaga­jew­skie­go (wie­lo­kroć Was bar­dziej i mniej udol­nie zesta­wia­no, teo­re­tycz­nie anta­go­ni­zu­jąc, co uwa­żam za zbyt duże uprosz­cze­nie, i zapew­ne obu Was to nie­raz set­nie bawi­ło). Ten sub­tel­ny, lek­ko zabar­wio­ny sepią dystan­su ton ele­gij­ny jest zresz­tą dla mnie zna­kiem wod­nym Two­je­go pisar­stwa (kie­dy w melan­cho­lij­ne popo­łu­dnie czy­tam zno­wu „Lit”; ale to temat na inną roz­mo­wę). Teraz zasta­na­wiam się tak­że nad Przy­bo­siem i Gro­cho­wia­kiem; praw­do­po­dob­nie sta­nę­ła­bym po tej samej stro­nie, co Ty, lecz czy nie są to stro­ny tej samej monety/karty? Jak ma się sepia do mar­mu­ru, i jak to się wszyst­ko ma zmie­ścić w wer­sach? W „Do re mi” wła­ści­wie wykła­dasz sce­na­riusz dla fil­mu, któ­ry spodo­bał­by się takim jak ja, co lubią kli­ma­tycz­ne ele­gie (zwłasz­cza dygre­syj­ne). Jed­nak trud­no nie dostrzec w wier­szach pew­ne­go pasti­szu popkul­tu­ro­we­go kodu, zarów­no tego z cza­sów, któ­rych nie pamię­tam, jak i tego zie­ją­ce­go obec­nie i z pań­stwo­wej, i pry­wat­nych tele­wi­zji.

Bar­dzo traf­nie zauwa­ży­łaś, muszę dodać moim zda­niem, bo to w ogó­le podej­rza­ne ‒ takie ocen­ne stwier­dze­nia, ele­gij­ność „Dwu­dzie­ste­go dru­gie­go” i „Do re mi”. Ja bym bez waha­nia dorzu­cił kró­ciut­ką trzy­wer­so­wą „Dobrą wia­do­mość?”, któ­ra dla mnie zawie­ra potęż­ną daw­kę nie­roz­ła­do­wa­nej, wzię­tej w kar­by emo­cji. Myślę, że cho­ciaż to nie­mal oschły wiersz, miał­bym takie kło­po­ty z prze­czy­ta­niem go na głos publicz­nie jak te, któ­re kie­dyś mia­łem z „Ciszą”. Nie wiem, co Adam Zaga­jew­ski o mnie myślał i czy myślał. Jak w spo­rze mię­dzy Przy­bo­siem i Gro­cho­wia­kiem byłem po stro­nie Gro­cho­wia­ka, tak w pole­mi­ce Fok­sa z Zaga­jew­skim (trud­no to nazwać spo­rem, nic nie wiem, żeby Adam jakoś zare­ago­wał na wiersz Fok­sa, nie wiem nawet, czy go znał) byłem po stro­nie Fok­sa, z przy­czyn chy­ba wyło­żo­nych w „Dwu­dzie­ste­go dru­gie­go”. Nie cią­gnę­ło mnie do star­sza­ków. Tyl­ko że ci „star­sza­cy” z wier­sza, któ­re­go tytu­ło­wi udzie­li­łaś swe­go nazwi­ska, to wła­ści­wie byli moi rówie­śni­cy, wobec nich jako nie­śmia­ły chło­piec z pro­win­cji mia­łem mnó­stwo kom­plek­sów. „Stu­dent” sfle­ko­wał mnie pió­rem Jana Kuro­wic­kie­go, kole­gi ze stu­diów i z obo­zu woj­sko­we­go, on mnie nie onie­śmie­lał, ale głów­ne posta­ci Nowej Fali i owszem. Praw­dę powie­dziaw­szy, z Julia­nem Korn­hau­se­rem oswo­ił mnie wspól­ny wyjazd do USA, tam też po wizy­cie w domu Barań­cza­ków prze­sta­ła mnie para­li­żo­wać obec­ność Stasz­ka; żeby nie pocić się przy Ryszar­dzie Kry­nic­kim, trze­ba było przez jakiś czas pospo­ty­kać się z nim w komi­sji powo­ła­nej przez Fun­da­cję Kul­tu­ry w ramach pro­gra­mu pro­mo­cji pol­skiej lite­ra­tu­ry współ­cze­snej. Z Ada­mem Zaga­jew­skim do cze­goś takie­go nie doszło. Mnie to prze­ciw­sta­wia­nie, o któ­rym wspo­mnia­łaś, tro­chę bawi­ło, ale skła­mał­bym, mówiąc, że cier­pia­łem, gdy czę­sto byłem u mło­dych górą. Mie­li­śmy inny sto­su­nek do roz­ma­itych reje­strów języ­ko­wych, on cza­sa­mi, wyda­wa­ło mi się, prze­kra­czał czę­sto­tli­wo­ści akcep­to­wal­ne dla moje­go ucha, ale znaj­do­wa­łem też u nie­go wier­sze abso­lut­nie pięk­ne i zaska­ku­ją­co mi bli­skie. Wiesz, ta rezer­wa, któ­rą jak­bym zakła­dał w jego sto­sun­ku do sie­bie…  Opo­wiem aneg­dot­kę, któ­rej sens może być tu tro­chę à pro­pos.  Kie­dyś Krzysz­tof Siw­czyk zapro­sił mnie do udzia­łu w Prze­my­skiej Wio­śnie Poetyc­kiej, gdy został jej kura­to­rem. Poje­cha­łem. Dru­gie­go czy trze­cie­go dnia inny z orga­ni­za­to­rów powie­dział mi, że nie zapra­sza­no mnie wcze­śniej, bo ktoś ich ostrze­gał, że jestem strasz­nie zaro­zu­mia­łym, nie­przy­stęp­nym, patrzą­cym na wszyst­kich z góry czło­wie­kiem. Mówi mi to, bo się prze­ko­nał, że jestem zupeł­nie nor­mal­ny. A co do pasti­szo­wa­nia pew­nych popkul­tu­ro­wych kodów, to mi się wyda­je, że jak pasti­szu­jesz, to przej­rza­łeś zasa­dy, znasz mecha­ni­zmy, nie dasz się zro­bić, no w co? W konia, w jajo, w balo­na, jesteś o(d)porny na mani­pu­la­cję.

Boh­da­nie, pozwól, że wtrą­cę teraz coś od sie­bie, bo nie leży w moim cha­rak­te­rze zasy­py­wa­nie gru­szek w popie­le oka­zji. Mie­li­śmy z Krzyś­kiem Siw­czy­kiem spo­ro szczę­ścia, że na począt­ku swo­jej dro­gi poetyc­kiej tra­fi­li­śmy na ludzi bar­dzo przy­stęp­nych i życz­li­wych; wycią­gną­łeś do nas dłoń, nie tyl­ko zresz­tą Ty, oka­za­łeś wyro­zu­mia­łość dla mło­dzień­cze­go zapa­łu i aten­cję wobec naszych naiw­nych prze­cież, z racji wie­ku, prze­my­śleń, postaw i wybo­rów. Obie­cy­wa­li­śmy sobie wte­dy, że gdy życie uło­ży się po naszej myśli, spła­ci­my ten dług, i nie­skrom­nie powiem, żeśmy pozo­sta­li tej obiet­ni­cy wier­ni, Krzy­siek pra­cu­jąc z Mać­kiem Melec­kim w Insty­tu­cie Miko­łow­skim (m.in. przy Kon­kur­sie im. Rafa­ła Wojacz­ka) i współ­two­rząc jako dyrek­tor arty­stycz­ny kra­kow­ski Festi­wal Miło­sza, ja w Biu­rze Lite­rac­kim reali­zu­jąc pro­jek­ty dedy­ko­wa­ne debiu­tu­ją­cym autor­kom i auto­rom. Podob­na zda­je mi się rola tłu­ma­cza (wła­śnie otrzy­ma­łeś nagro­dę Lite­ra­tu­ry na Świe­cie za tłu­ma­cze­nie „Ante­ny” Ser­hi­ja Żada­na, któ­re­go to auto­ra nie­ja­ko poda­ro­wa­łeś pol­sz­czyź­nie, a to wszak czu­bek góry lodo­wej Twe­go trans­la­tor­skie­go dorob­ku). Dla­te­go chcę spy­tać o dwie spra­wy: po pierw­sze, na ile jest to (życie) koniecz­no­ścią i obo­wiąz­kiem, na ile przy­jem­no­ścią i odkry­ciem, i czy one wszyst­kie mogą iść w parach na ten jedy­ny bal?

Jak sły­szę sło­wo obo­wią­zek, to przy­po­mi­na mi się afo­ryzm, któ­ry raczej to mnie przy­szedł kie­dyś do gło­wy niż go u kogoś prze­czy­ta­łem, na przy­kład u Nor­wi­da: „Świę­ta to wiel­ki zbio­ro­wy obo­wią­zek”. Skłon­ność do para­dok­sów bie­rze się może stąd, że każ­da oka­zja do uśmie­chu na tym smut­nym świe­cie jest dobra. No nie­źle pani zakrę­ci­ła w tym ostat­nim pyta­niu, posłu­gu­jąc się też chy­ba pasti­szem kodu popkul­tu­ro­we­go. Powi­nie­nem wykrzyk­nąć albo i zaśpie­wać „Niech żyje bal”? A  wcze­śniej dać się pod­pu­ścić i z tro­ską zapy­tać: pro­gra­my dedy­ko­wa­ne mło­dym auto­rom i autor­kom? Nie, nie cho­dzi o kolej­ność, że niby panie przo­dem. Tyl­ko dla­cze­go nie prze­zna­czo­ne, dla­cze­go nie poświę­co­ne albo dla­cze­go nie po pro­stu dla mło­dych itd. Żyje­my raczej z przy­zwy­cza­je­nia. A jak się już żyje, to lepiej coś robić, niż nie robić nic. I oczy­wi­ście lepiej robić coś, co spra­wia przy­jem­ność. Wyobra­żam sobie, że odda­wa­nie dłu­gów  pie­nięż­nych spe­cjal­nej przy­jem­no­ści nie spra­wia, ale tych innych tak. Lepiej coś robić dla innych niż dla sie­bie. Co to za przy­jem­ność ugo­to­wać coś dobre­go, jeśli tyl­ko dla sie­bie? Życie jako koniecz­ność? Samo­bój­cy dowo­dzą, że nie taka do koń­ca. Przy­jem­no­ści i odkry­cia lite­rac­kie? Przy­jem­ność z wyda­nia  prze­kła­du z każ­dym kolej­nym słab­nie, ale to rekom­pen­su­je wyobra­żo­na, cza­sem i oka­zy­wa­na radość tłu­ma­czo­ne­go auto­ra. Odkry­wasz kogoś, a potem się cie­szysz z jego rado­ści, że został odkry­ty. To oczy­wi­ście doty­czy auto­rów  raczej młod­szych i mniej zna­nych niż Żadan. Jak mówisz, że go poda­ro­wa­łem pol­sz­czyź­nie, to tyl­ko w jakimś stop­niu, jego pro­zę od lat prze­cież tłu­ma­czy Michał Petryk, a poezję prze­kła­da­li też Adam Pomor­ski, Ola Hna­tiuk, a tak­że Jacek Pod­sia­dło.

Czy zatem nie jest tak, że każ­da nasza czyn­ność jest w jakiejś mie­rze prze­kła­dem? Nawet ta roz­mo­wa? Gdy­by nie Two­ja anto­lo­gia wier­szy ukra­iń­skich, nie wie­dzia­ła­bym o Emmie Andi­jew­skiej, któ­rej wier­sze w Two­im prze­kła­dzie zro­bi­ły na mnie (to było w 2007 r.) nie­mal pio­ru­nu­ją­ce wra­że­nie. Teraz zaś zła­mię wszel­kie kon­we­nan­se i wyznam, że (Two­ja, wybacz, jeśli nie odtwa­rzam jej ide­al­nie) fra­za: „piszę, co myślę i co czuję/ nawet jeże­li się rymu­je” w dużej mie­rze ukon­sty­tu­owa­ła mój pogląd na pisa­nie (i nie tyl­ko na pisa­nie). Teraz czy­tam w Pustych try­bu­nach Twój wiersz „Par­ter”, dato­wa­ny (a nie tak znów czę­sto datu­jesz) na 4 kwiet­nia 2019 r.  I rap­tem przy­szła mi na myśl figu­ra „dopo­wie­dze­nia”, jak­by pisarz miał tłu­ma­czyć świa­tu swo­je poczy­na­nia.

Cie­szę się, że zauwa­ży­łaś datę pod wier­szem „Par­ter”. To dla mnie o tyle waż­ne, że ta data poja­wia się przy wier­szu, któ­ry – gor­szy czy lep­szy – trak­tu­je o abso­lut­nie banal­nym zda­rze­niu, chcia­ło­by się powie­dzieć bła­hym, nie­istot­nym nawet w porząd­ku mojej bio­gra­fii. Ta data to zda­rze­nie wyróż­nia, nada­je mu pew­ną ran­gę. To jak­by też sygnał, że ta roz­mo­wa z dziec­kiem na klat­ce scho­do­wej nie zosta­ła wymy­ślo­na. Sygnał, że nie ma nie­waż­nych dat. Zda­je się, że ponie­kąd tłu­ma­czę Ci teraz swo­je poczy­na­nia. Przy oka­zji nagro­dy za prze­kład „Ante­ny” gdzieś na stro­nie wydaw­nic­twa War­stwy w tagach mignę­ło mi coś takie­go, że jestem „nie­zno­śnie nie­rów­nym poetą”. Nie wsze­dłem na ten tekst od razu, a potem nie potra­fi­łem go zna­leźć, więc nawet nie wiem, czy­ja to była opi­nia. Fra­zę o rymo­wa­niu zacy­to­wa­łaś dokład­nie, mógł­bym ją stra­we­sto­wać i powie­dzieć rów­nie dobrze: „piszę, co myślę i co czu­ję, nawet jeże­li nie rymu­ję”. Jeśli napi­sa­łem tro­chę dobrych wier­szy, to mogę sobie pozwo­lić na słab­sze. To taki przy­wi­lej sta­ro­ści, nie musisz się z nikim ści­gać, nie musisz się niko­mu podo­bać. Bar­dzo Ci jestem wdzięcz­ny za to, że wier­sze Emmy Andi­jew­skiej zro­bi­ły na Tobie wra­że­nie. Wiem, że z punk­tu widze­nia logi­ki to jest tro­chę dziw­ne zda­nie, ale co tam.

To bar­dzo pocie­sza­ją­ce, co powie­dzia­łeś o przy­wi­le­ju nie­po­do­ba­nia się i nie­ści­ga­nia, z dwie­ma uwa­ga­mi: po pierw­sze, znam młod­szych ode mnie pisa­rzy, któ­rzy pod wie­lo­ma wzglę­da­mi są star­si od nas oboj­ga razem wzię­tych; po dru­gie, wyda­je mi się, że tę wol­ność nie­kie­ro­wa­nia się osą­da­mi i ocze­ki­wa­nia­mi (nawet, jeśli cza­sem czło­wiek się tro­chę przej­mie) osią­gną­łeś dość wcze­śnie. Moim skrom­nym zda­niem puste try­bu­ny bywa­ją lep­sze od wie­cu. Bar­dzo Ci dzię­ku­ję za tę książ­kę i za naszą roz­mo­wę.

Ja też bar­dzo Ci dzię­ku­ję.