Pierwsza rozmowa ze statusem niemiejscowa. O historii połączeń Przemysława Kralla

Z debiu­tanc­kim tomem Prze­my­sła­wa Kral­la mam pry­wat­ną histo­rię połą­czeń. Poeta od kil­ku lat poja­wiał się w pra­cow­niach poetyc­kich Biu­ra Lite­rac­kie­go, rów­nież tych pro­wa­dzo­nych prze­ze mnie, dzię­ki cze­mu mogłam obser­wo­wać, jak jego książ­ka – mimo że od począt­ku nosi­ła dzi­siej­szy tytuł – zmie­nia­ła się, doj­rze­wa­ła, rosła, a zara­zem zrzu­ca­ła ozdo­by i zbęd­no­ści, autor zaś, wcze­śniej czuj­nie wsłu­cha­ny w cudze języ­ki, wybi­ja się coraz bar­dziej na nie­pod­le­głość wła­sne­go gło­su:

szu­kam wnę­ki w cie­le aby pod­bić głos
roz­su­wam kotar­ki ukła­dam w miąższ
w cie­płym rośnie więk­sze

Przez co ten głos musiał się prze­drzeć, żeby się poja­wić?

Prze­mko­wy szept szedł przez szta­fa­że i land­sza­fty, jak te z pierw­sze­go wier­sza: „w dolinie/ zakład kościół i dwór […] na hory­zon­cie maja­czy warbud/ ramio­na żura­wi rzu­ca­ją cień”. Tek­sty auto­ra z wcze­snej wer­sji tomu ryzy­kow­nie zmie­rza­ły do sta­nia się „poezją korzen­ną” – czę­ściej niż dziś trwa­ły przy rodzin­nym źró­dle, błą­dzi­ły po doli­nie Net­ze (dobrze mi zna­nej z wła­snych wędró­wek z kuzy­no­stwem), wię­cej w nich było oso­bi­ste­go lamen­tu i sen­ty­men­tu, ale też reflek­sji o kla­so­wym wyklu­cze­niu i klą­twie pocho­dze­nia, któ­re, choć cen­ne, pobrzmie­wa­ły raczej Didie­rem Eri­bo­nem czy Édo­uar­dem Louisem niż samym Prze­my­sła­wem Kral­lem. W doce­lo­wej wer­sji histo­rii połą­czeń pod­miot odbył już jed­nak „ostat­nią podróż ze sta­tu­sem miej­sco­wy”, zabez­pie­czył zarów­no „rat­ta­no­we stoliki/ doni­ce i roz­kła­da­ne krze­sła ikea ter­je”, jak i trzy­ma­ne w gar­dle „sło­wa jak kamie­nie” – aż wresz­cie prze­bił się nie tyle do wiel­kie­go mia­sta, „gdzie asap cross­fit i […] wszy­scy bar­be­rzy moi”, ile w bole­sne zawie­sze­nie „mię­dzy nie­mia­sta­mi”.

Kon­struk­cja książ­ki, któ­rą poeta wypra­co­wał przez lata, roz­pi­na się wła­śnie w tym zawie­sze­niu – mię­dzy zapo­mnia­ną przez sys­tem nad­no­tec­ką pro­win­cją a sto­łecz­ny­mi miej­sca­mi pre­sti­żu. Nie mamy tu jed­nak do czy­nie­nia z pol­ską wer­sją „powro­tu do Reims” – pod­miot Kral­la nigdzie nie wra­ca, on raczej ćwi­czy bilo­ka­cję, prze­by­wa­jąc naraz w „tu” i „tam”, we „wte­dy” i „teraz”. Niby więc mamy histo­rię, ale też jed­no­cze­sność. Niby połą­czeń – a jed­nak zerwań. Niby w odda­le­niu – a prze­cież w spię­ciu, sty­ku, zwar­ciu.

Te cza­so­prze­strzen­ne zwar­cia (i wyła­do­wa­nia!), w któ­rych ujaw­nia się głos poetyc­ki Kral­la, przy­bie­ra­ją nie­kie­dy for­mę „dzi­wacz­ną i oso­bli­wą” (by odwo­łać się do teo­rii Mar­ka Fishe­ra), gdzie to, co nie­obec­ne, sta­je się sub­stan­cjal­ne, rosz­cze­nio­we i groź­ne. Aura nie­sa­mo­wi­to­ści poja­wia się choć­by w wier­szu „wia­do­mość”, w któ­rym wiej­skie zja­wy doma­ga­ją się od piszą­ce­go, by swym wier­szem prze­mó­wił w ich imie­niu, dał im świa­dec­two:

przy­cho­dzi­li do mia­sta nie­mi i stu­ka­li w mój stół
ubra­ni w pan­to­fle i gar­ni­tu­ry wyj­mo­wa­li obol z ust
i na głos myśle­li: patrz na war­gi czy­taj z nich i pisz

Podob­nych najść, choć może w mniej zom­bia­ko­wym sty­lu, jest w histo­rii połą­czeń spo­ro. Bywa, że sub­wer­sja dzie­je się przez kamp i slap­stick, choć­by wte­dy, gdy „do kor­po przy­szła wieś”: „jak john tra­vol­ta roz­ło­ży­ła ręce/ rozej­rza­ła się i mowi: lol xd”. Kie­dy indziej głos nabrzmie­wa w gar­dle gulą wzru­sze­nia, jak w wier­szach o mat­ce, gdy ta „śnie­ży fonią” z odda­li, rela­cjo­nu­jąc pierw­szy śnieg („zobacz jak u nas sypie”), lub wdzie­ra się z fune­ral­ną histo­rią w robo­tę syna zasła­nia­ją­ce­go żoł­nie­rzom twa­rze w Pho­to­sho­pie. Cza­sem owe zwar­cia na łączach są niczym „szyb­ki gest w tęt­ni­cę”, jak „ubój obuch krew”, na przy­kład w wier­szu „decem­ber necat suem”, gdy piesz­czo­tli­we przyj­mo­wa­nie przez mat­kę obcych słów (mru­czą­ce­go „moko­to­wa” czy smacz­nych „nale­wek”) nagle prze­cho­dzi w walą­cą na odlew fra­zę ura­zy: „patrz i się ucz! do gro­bu tego nie wezmę”.

Sko­ro zaś o ura­zo­wych fra­zach mowa, to kie­dy myślę o prze­dzie­ra­niu się gło­su i o nagłych wtar­gnię­ciach w tomie Prze­my­sła­wa Kral­la, nie mogę wyrzu­cić z gło­wy naszych – w pra­cow­ni Poło­wu – przej­mu­ją­cych roz­mów o afek­tach. Nie będę tych dia­lo­gów rela­cjo­no­wać (tajem­ni­ca tera­pii lub spo­wie­dzi!), tym bar­dziej, że mamy prze­cież dostęp­ny efekt walk afek­tyw­nych – histo­rie połą­czeń – któ­re musia­ły się roze­grać, by tom w ogó­le powstał. Niech więc roz­mo­wy odby­wa­ją się już mię­dzy czy­tel­ni­ka­mi, czy­tel­nicz­ka­mi – a wier­sza­mi.

Dla mnie jed­na z naj­bar­dziej przej­mu­ją­cych afek­tyw­nych poty­czek roz­gry­wa się w „roamin­gu”. Tekst ten przy­po­mi­na pocz­tów­kę z zagra­nicz­nej desty­na­cji, gdzie kla­so­we kom­plek­sy zapi­ja się luk­su­so­wy­mi drin­ka­mi: „piña cola­da i mali­bu niech nasy­cą geny/ spra­gnio­ne spi­ra­le wyro­słe ze wsty­du i pól”, „dłu­gie ramię przod­ków” odsu­wa się od sie­bie na odle­głość objęć towa­rzy­sza podró­ży, na „gar­by miast” nakła­da się filtr, a nuty zwich­nię­te­go szla­gie­ru „czas nas uczy pogar­dy” topi się w dwóch tysią­cach pik­se­li. W tym utwo­rze wstyd mie­sza się – jak w kok­taj­lu (Moło­to­wa?) – z pogar­dą, by w puen­cie wybuch­nąć gnie­wem: „musisz napier­da­lać!”.

Impe­ra­tyw napier­da­la­nia napę­dza wie­le wier­szy w histo­rii połą­czeń. Czy jed­nak cho­dzi o mecha­ni­kę Cze­cho­wow­skie­go pisto­le­tu, któ­ry poja­wiw­szy się w pierw­szym akcie – musi wystrze­lić w trze­cim? Takim pisto­le­tem u Kral­la mogły­by stać się kamie­nie, o któ­rych czy­ta­my w dru­gim wier­szu książ­ki. Te kamie­nie mogły pole­cieć – za kor­po­chi­chot, za krzyk do środ­ka, za bar­wie­nie wsty­dem, za breu­glow­ski festyn z ’97 (gdy hajs bio­rą aktor i mini­ster, a tobie ostał się ino sznur od balo­ni­ka), za „pierw­sze zdję­cie ludzi” (niby z wie­ku XIX, a jak­by z XXI: „na gle­bę w cuglach go pod but! […] tyl­ko nie zapo­mnij i bierz go na DW”), za „episkopat/ establishment/ naro­do­wy fundusz/ naro­do­wy bank”, za nie­wi­dzial­ną rękę ryn­ku („nie kle­piesz po ramieniu/ dajesz lepa w pysk”) oraz za wszyst­ko inne, co „rzu­ca jak na kole w ursusie/ dła­wi jak cukrow­nia w nakle”.

Mecha­nizm napier­da­lan­ki łatwo mógł­by prze­kuć histo­rię połą­czeń w opo­wieść ura­zo­wą i odwe­to­wą – zro­bić z niej kli­kal­ną stor­kę o kla­so­wej krzyw­dzie, trau­mie i zemście („sto­ries nie opowieść/ tre­ning siło­wy prze­cią­ga­nie win”). Mogła­by stać się uło­żo­ną pod dys­kur­sy kry­tycz­ne, zgrab­ną nar­ra­cją o wyssa­nych przez kapi­ta­lizm i zdra­dzo­nych przez trans­for­ma­cję. Auto­ro­wi gro­zi­ło jesz­cze jed­no z ryzy­kow­nych zacho­wań poetyc­kich – popad­nię­cie w auto­ży­ciów­kę, w naiw­ną toż­sa­mo­ściów­kę, z któ­rej śla­dów jed­nak skrzęt­nie wyczy­ścił histo­rię prze­glą­da­nia.

Ale mogło się tym wier­szom przy­da­rzyć coś znacz­nie gor­sze­go. Gdy­by Prze­my­sław Krall – autor nie­zwy­kle świa­do­my, oczy­ta­ny nie tyl­ko we współ­cze­snej socjo­lo­gii, ale też w naj­now­szej poezji i kry­ty­ce – pró­bo­wał ucie­kać (tak jak się ucie­ka ze wsi do wiel­kie­go mia­sta), gdy­by nie pod­jął ryzy­ka pisa­nia o wyżej wymie­nio­nych tema­tach (zara­zem moc­nych, jak i nie­wy­god­nych), gdy­by nie sto­czył afek­tyw­nych walk ze wsty­dem, lękiem, pogar­dą, gnie­wem, wyba­cze­niem, gdy­by nie roz­piął tele­fo­nicz­ne­go sznu­ra czy kom­pu­te­ro­we­go kabla mię­dzy „tam” a „tutaj”, „wte­dy” a „teraz” – to nie napi­sał­by książ­ki tak waż­nej, prze­kra­cza­ją­cej, zmie­nia­ją­cej kamie­nie win w słow­ne lawi­ny.

Zatrzy­mu­ję się przy nim w tym „sprzę­że­niu” (jak zaty­tu­ło­wał przed­ostat­ni wiersz), w miej­scu, w któ­rym „nie było mnie tu nigdy/ i zawsze się odby­wam”, tu i tam, gdzie „we wszyst­kich windach/ sto­ję jed­no­cze­śnie poru­szam się”. histo­ria połą­czeń dzie­je się w tym ruchu zawie­sze­nia: „ta książ­ka nigdy nie będzie napisana/ ta książ­ka zosta­ła napisana/ i obie te książ­ki dzie­ją się nadal”. Odbie­ram, zamiej­sco­wa, halo?