Żywa obecność

Joan­na Muel­ler: Bogu­siu, zaczy­na­my roz­mo­wę 29 sierp­nia 2021 roku, czy­li dokład­nie w rocz­ni­cę tra­gicz­nej śmier­ci Mor­te­na Nie­lse­na, któ­ry 29 sierp­nia 1944 roku został przy­pad­ko­wo postrze­lo­ny pod­czas nauki obsłu­gi pisto­le­tu. Książ­ka Bojow­ni­cy bez bro­ni w Two­im prze­kła­dzie, zawie­ra­ją­ca czter­dzie­ści i czte­ry wier­sze duń­skie­go twór­cy, zapew­ne dziś tra­fi do dru­kar­ni. Wiem, że zale­ża­ło Ci na tej wła­śnie licz­bie tek­stów w tomie, ja z kolei przy­wią­zu­ję wagę do zna­czą­cych dat – czy są jakieś inne zna­ki, któ­re spra­wi­ły, że tra­fi­łaś na tego poetę, a on tra­fił na Cie­bie? Jakie są Two­je z nim przy­go­dy, bliż­sze i dal­sze związ­ki z Nie­lse­nem?

Bogu­sła­wa Sochań­ska: W tym przy­pad­ku rów­nież to daty mia­ły klu­czo­we zna­cze­nie, nawet je sobie wypi­sa­łam:

Mor­ten Nie­lsen: 3.01.1922–29.08.1944

Krzysz­tof Kamil Baczyń­ski: 22.01.1921–4.08.1944

Tade­usz Gaj­cy: 4.02.1922–16.08.1944.

Zapa­dłam na Nie­lse­na jesz­cze na stu­diach, gdy bar­dzo waż­ny był dla mnie Baczyń­ski, woj­na była jesz­cze bli­sko, poprzez opo­wie­ści rodzi­ców, lek­tu­ry i fil­my, jak­by się ją same­mu prze­ży­ło. Ale o ile Baczyń­ski z cza­sem odszedł w prze­szłość, o tyle Nie­lsen został mi z tyłu gło­wy. Za to teraz, gdy zabra­łam się za tłu­ma­cze­nie jego wier­szy, odkry­łam dla sie­bie Gaj­ce­go – nie wiem, dla­cze­go wte­dy, przed laty, Baczyń­ski jakoś go w moim odbio­rze przy­ćmie­wał. O tłu­ma­cze­niu Nie­lse­na myśla­łam od począt­ku, od wie­lu lat, zawsze jed­nak rodzi­ło się tyle innych pro­jek­tów… Więc gdy Biu­ro Lite­rac­kie popro­si­ło mnie o zapro­po­no­wa­nie duń­skie­go poety, pomy­śla­łam: to jest ten czas, nad­szedł.

Książ­ka Mor­te­na Nie­lse­na uka­zu­je się w biu­ro­wej serii „Kla­sy­cy euro­pej­skiej poezji” – to siód­ma pozy­cja po tomach Blake’a, Espriu, Župa­nči­ča, Todo­ro­vi­cia, Wer­ni­scha i Ondru­ša. W serii tej pre­zen­tu­je­my naj­waż­niej­szych poetów z danych krę­gów kul­tu­ro­wych, któ­rzy w Pol­sce byli dotąd raczej nie­zna­ni, a w swo­ich kra­jach czę­sto też nie są twór­ca­mi uzna­ny­mi za „kano­nicz­nych”. A jak jest w Danii z Nie­lse­nem? Wiem, że jeden z jego wier­szy zna­lazł się w 2005 roku wśród trzy­dzie­stu pię­ciu naj­waż­niej­szych utwo­rów z całe­go dorob­ku duń­skiej lite­ra­tu­ry, co dowo­dzi obec­no­ści auto­ra w kano­nie. Podob­no też któ­ryś z wier­szy Nie­lse­na zna każ­de duń­skie dziec­ko. Inte­re­su­je mnie jed­nak „żywa obec­ność” tego poety – czy trak­tu­je się go raczej jako ubrą­zo­wio­ne­go wiesz­cza, kogoś „uświę­co­ne­go” tra­gicz­ną śmier­cią, tro­chę jak u nas Baczyń­skie­go czy Gaj­ce­go, czy jed­nak Nie­lsen – choć nale­ży do kano­nu – jakoś od nie­go odsta­je, roz­bi­ja go, prze­kształ­ca, nie daje się zamknąć w mar­ty­ro­lo­gicz­nej legen­dzie?

I tak, i nie. W Danii w ogó­le nie ma mar­ty­ro­lo­gicz­nej legen­dy, bo nie było mar­ty­ro­lo­gii, nie było tra­ge­dii, było tyl­ko uczu­cie poni­że­nia, a i to nie­po­rów­ny­wal­ne do tego, jakie­go doświad­czy­li Pola­cy, zwłasz­cza zaś Żydzi. Ale było też coś, cze­go my – do nie­daw­na – nie zna­li­śmy w ogó­le: wstyd i potrze­ba roz­li­cze­nia się z grze­chów. Duń­czy­cy nie pod­ję­li otwar­tej wal­ki z oku­pan­tem i tym spo­so­bem ura­to­wa­li zaso­by mate­rial­ne oraz bio­lo­gicz­ne, a co za tym idzie: inte­lek­tu­al­ny poten­cjał kra­ju, ura­to­wa­no de fac­to jego przy­szłość – cokol­wiek by o takiej posta­wie nie myśleć. Dopie­ro po dłuż­szym cza­sie zawią­zał się ruch opo­ru i było w nim aktyw­nych napraw­dę nie­wie­le osób. Zgi­nę­ło ich oko­ło pół tysią­ca, wśród nich Mor­ten Nie­lsen. I, jak to bywa, jego śmierć nie­ja­ko pod­bu­do­wa­ła legen­dę tego ruchu opo­ru, wzmoc­ni­ła ją, zwłasz­cza że poeta brał udział w orga­ni­zo­wa­niu prze­rzu­tu Duń­czy­ków żydow­skie­go pocho­dze­nia do Szwe­cji, co ich ura­to­wa­ło.

Jed­nak jego tra­gicz­na śmierć odci­snę­ła się w kul­tu­rze duń­skiej inną pie­czę­cią niż u nas śmierć Baczyń­skie­go i Gaj­ce­go (zresz­tą bar­dziej Baczyń­skie­go – ach, ten nasz roman­tyzm!). Naj­waż­niej­szy bodaj badacz i znaw­ca twór­czo­ści Nie­lse­na, Tor­ben Bro­strøm, napi­sał w przed­mo­wie do kolej­ne­go wyda­nia wybo­ru jego wier­szy w 2002 roku, że wpraw­dzie poetę doce­nio­no od razu po uka­za­niu się w 1943 roku Bojow­ni­ków bez bro­ni, były zna­ko­mi­te recen­zje i wkrót­ce dodruk, ale tak napraw­dę stał się powszech­nie zna­ny dwa lata póź­niej, gdy – cytu­ję – „wybuchł pokój” i Dania musia­ła się roz­li­czyć z okre­su kola­bo­ra­cji z Niem­ca­mi w latach 1940–1943. Bro­strøm pisał: „Pasto­rzy gło­si­li kaza­nia, dyrek­to­rzy szkół i rek­to­rzy wygła­sza­li prze­mó­wie­nia na zakoń­cze­nie roku szkol­ne­go, kro­ni­ka­rze pisa­li. A kie­dy musie­li zna­leźć świa­tło w ciem­no­ści, przy­wo­ły­wa­li Mor­te­na Nie­lse­na. Cyto­wa­li jego wier­sze i poka­zy­wa­li go jako wzór do naśla­do­wa­nia. Teraz nie był już tyl­ko uta­len­to­wa­nym poetą, któ­ry zgi­nął przed­wcze­śnie. Stał się sym­bo­lem – zarów­no dla­te­go, że pisał wier­sze, któ­re prze­nio­sły przez te nie­god­ne lata naj­czyst­szą god­ność, jak i dla­te­go, że zakoń­czył życie we wła­ści­wym cza­sie i we wła­ści­wym miej­scu”. Histo­ryk lite­ra­tu­ry suge­ru­je więc, że Duń­czy­cy popra­wia­li sobie samo­po­czu­cie po zakoń­cze­niu woj­ny, w któ­rej wal­czy­ło tak nie­wie­lu spo­śród nich, a byli i tacy, któ­rzy sta­li zbroj­nie po stro­nie Nie­miec. Zatem tak, „ubrą­zo­wio­no” Nie­lse­na wte­dy, ale wyda­je mi się, że dziś Duń­czy­cy postrze­ga­ją go przede wszyst­kim jako poetę tra­gicz­ne­go, któ­ry zgi­nął mło­do, wiel­ki talent, któ­ry zgasł, zanim zdą­żył roz­wi­nąć skrzy­dła, nato­miast fakt, że stra­cił życie przez to, że dzia­łał w ruchu opo­ru, chy­ba ma już dru­go­rzęd­ne zna­cze­nie.

Wszyst­ko też wska­zu­je na to, że spo­śród dzieł Nie­lse­na powszech­nie pamię­ta się dziś nie wier­sze poświę­co­ne wal­ce i śmier­ci, tyl­ko te mówią­ce o zachły­śnię­ciu się przy­ro­dą, miło­ścią. Świad­czy o tym choć­by wspo­mnia­ny przez Cie­bie utwór „Chwi­la”, któ­ry w 2005 roku wszedł do kano­nu kul­tu­ry duń­skiej – jest w nim zachwyt nad uro­dą świa­ta, a wybra­no, jak sądzę, wła­śnie ten, bo sytu­acja, któ­rą opi­su­je, wpi­sa­na jest w czas woj­ny; ten wiersz obra­zu­je więc dwu­to­ro­wość wyróż­nia­ją­cą twór­czość Nie­lse­na (zresz­tą rów­nież Baczyń­skie­go i Gaj­ce­go): moty­wy zwią­za­ne z woj­ną, a obok mło­dzień­cze urze­cze­nie przy­ro­dą, miło­ścią, ero­ty­ką.

Ale pytasz o „żywą obec­ność”. Nasz świat zmie­nił się dra­ma­tycz­nie w cią­gu ostat­nich dwu­dzie­stu lat, zasta­na­wiam się więc, czy ta żywa obec­ność Nie­lse­na w świa­do­mo­ści Duń­czy­ków, któ­rą obser­wo­wa­łam w latach 70., 80., i 90., nadal jest fak­tem na taką ska­lę… A jed­nak! Prze­cież świad­czy o tym sam fakt wybra­nia go do kano­nu jako jed­ne­go z trzy­dzie­stu pię­ciu duń­skich twór­ców pió­ra. Poza tym w pro­gra­mie szkol­nym jest wiersz „Los”, któ­ry uka­zu­je psy­cho­lo­gicz­ny mecha­nizm przy­stą­pie­nia mło­de­go czło­wie­ka do par­tii nazi­stow­skiej współ­pra­cu­ją­cej z Niem­ca­mi – bo w Danii była taka par­tia. Ten wiersz, podob­nie jak więk­szość pozo­sta­łych, ma walor uni­wer­sal­ny i będzie aktu­al­ny zawsze – widzi­my zresz­tą podob­ne mecha­ni­zmy dziś, u nas i gdzie indziej, przy­łą­cza­nie się do zła, żeby pod­re­pe­ro­wać wła­sne ego, wła­sną nija­kość albo poczu­cie, że jest się zmar­gi­na­li­zo­wa­nym.

Gdy szu­ka­łam w sie­ci infor­ma­cji na temat Nie­lse­na w kon­tek­ście jego dzia­łal­no­ści w pod­zie­miu, oprócz wier­sza „Los” napo­ty­ka­łam wie­lo­krot­nie kró­ciut­ki wiersz o wio­śnie i o szczę­ściu, a kil­ka dni temu, pod­czas kola­cji poże­gnal­nej koń­czą­cej spo­tka­nia tłu­ma­czy lite­ra­tu­ry duń­skiej, któ­re odby­ły się w Aal­bor­gu, rodzin­nym mie­ście Nie­lse­na, jeden z orga­ni­za­to­rów zacy­to­wał ów tekst z pamię­ci, spon­ta­nicz­nie. Świad­czy to o tym, że Nie­lsen jest zna­ny powszech­nie. Nawia­sem mówiąc, żal mi, że tego wier­sza nie ma w moim wybo­rze – nie dało się prze­ło­żyć go na tyle prze­ko­nu­ją­co, żeby mógł zachwy­cić pol­skie­go czy­tel­ni­ka tak samo, jak zachwy­ca Duń­czy­ków.

Książ­kę Bojow­ni­cy bez bro­ni zamy­ka wiersz „Świę­ta odwa­ga”, w któ­rym Nie­lsen prze­ciw­sta­wia się mar­ty­ro­lo­gicz­nej nar­ra­cji uświę­ca­ją­cej wojen­ne boha­ter­stwo. Pisze: „Wal­czy­li­śmy może jak bohaterzy,/ kona­li­śmy – drga­ją­ce mię­so”. I dalej: „A to, co zwie­cie prze­strze­nią godności,/ było otchła­nią krwi i gów­na”. Wresz­cie ape­lu­je: „Lecz pro­szę, ścisz­cie ton,/ roz­pra­wia­jąc o odwa­dze i boha­te­rze”. Ude­rzy­ło mnie, jak bar­dzo ten tekst przy­po­mi­na corocz­ne pierw­szo­sierp­nio­we awan­tu­ry o wier­sze Świrsz­czyń­skiej, któ­ra – nie negu­jąc boha­ter­stwa powstań­ców war­szaw­skich – poka­zy­wa­ła woj­nę tak­że z per­spek­ty­wy „drga­ją­ce­go mię­sa”. Czy umiesz­cze­nie tego tek­stu jako ostat­nie­go w książ­ce, zatem w pew­nej mie­rze klu­czo­we­go, jest z Two­jej stro­ny świa­do­mym gestem, pró­bą wej­ścia w dys­ku­sję z tymi, dla któ­rych roz­pra­wia­nie o odwa­dze i boha­ter­stwie jest dzi­siaj w Pol­sce nie­mal naro­do­wym spor­tem?

Cie­szę się, że tak to odczy­ta­łaś – tak, taka była moja inten­cja. Nie mogę się pogo­dzić z fak­tem, że akcep­tu­je się i glo­ry­fi­ku­je decy­zję – prze­pra­szam – sta­rych męż­czyzn, żeby nie wyra­zić się dosad­niej, o nara­że­niu na śmierć tysię­cy mło­dych ludzi, kwia­tu tego naro­du, mówiąc języ­kiem zwo­len­ni­ków takie­go myśle­nia. Nato­miast decy­zję tych mło­dych ludzi rozu­miem dosko­na­le i w peł­ni akcep­tu­ję, bo kto miał w sobie dumę, god­ność, honor, ser­ce, miłość, wraż­li­wość, poczu­cie oso­bi­stej odpo­wie­dzial­no­ści, ten nie miał wyj­ścia, musiał wal­czyć – ale nikt nie powi­nien go do tego zachę­cać, tego zbio­ro­we­go samo­bój­stwa orga­ni­zo­wać. I przy­czy­ną takiej mojej opi­nii w tej spra­wie nie jest to, że nie było­by mnie, moich dzie­ci ani wnu­ków na tym świe­cie, gdy­by nie łut szczę­ścia, a potem sza­leń­czy odruch moje­go ojca, któ­ry był porucz­ni­kiem AK i cudem prze­żył w powsta­niu. Nie był już mło­dzień­cem, miał trzy­dzie­ści lat, ale jako ofi­cer i patrio­ta po pro­stu musiał – choć prze­cież nie musiał! – iść do powsta­nia spod Łowi­cza, gdzie miesz­kał wysie­dlo­ny do GG jak więk­szość inte­li­gen­cji z Wiel­ko­pol­ski, i szko­lił do wal­ki w lesie chłop­ców spa­lo­nych w War­sza­wie, któ­rzy, już wyszko­le­ni, szli potem do par­ty­zant­ki.

Nie­lsen wyra­ża ten pro­blem w spo­sób dosko­na­ły, lepiej i pro­ściej się nie da. To jeden z jego waż­niej­szych dla mnie wier­szy.

W posło­wiu piszesz o róż­ni­cy doświad­czeń wojen­nych ludzi w Danii i w Pol­sce. Róż­na na pew­no jest też pamięć histo­rycz­na, któ­ra zapi­sa­ła się w kolej­nych – powo­jen­nych już – poko­le­niach. Powiedz, jak w duń­skiej pamię­ci histo­rycz­nej, a cho­dzi mi tu też o histo­rię lite­ra­tu­ry i kul­tu­ry, zapi­sał się Nie­lsen? I czy Two­im zda­niem prze­kład jego wier­szy na pol­ski pozwo­li czy­tel­ni­kom nad Wisłą prze­czy­tać ina­czej tak­że swo­ją histo­rycz­ną chwa­łę i trau­mę?

Może naj­pierw dwa sło­wa o pamię­ci histo­rycz­nej w Danii w ogó­le, oczy­wi­ście w kon­tek­ście ostat­niej woj­ny. Otóż ja tu nie­le­d­wie wychwa­lam Duń­czy­ków za to, że w 1939 roku nie rzu­ci­li się do wal­ki obron­nej, by bez sen­su nie nara­żać życia ludzi i dorob­ku poko­leń, tyl­ko na trzeź­wo roz­wa­ży­li swo­je szan­se – jed­nak wie­lu z nich mia­ło z tego powo­du kaca od począt­ku, potem czu­ła się tak zapew­ne więk­szość naro­du, dla czę­ści star­sze­go poko­le­nia nadal jest to pro­ble­mem, nie raz mia­łam z Duń­czy­ka­mi roz­mo­wy na ten temat. Zresz­tą to samo odno­si się do sta­nu ich ducha po pierw­szej woj­nie, któ­ra tak­że ich omi­nę­ła, a nawet się na niej wzbo­ga­ci­li: pro­du­ko­wa­li milio­ny puszek z żyw­no­ścią. Nie­lsen pisał o kacu swo­je­go poko­le­nia w tym kon­tek­ście nie tyl­ko w listach, ale tak­że w piśmie, któ­re wyda­wał w pod­zie­miu (zakła­da się, że to on był auto­rem, bo cechu­ją się te tek­sty podob­nym duchem, języ­kiem i emo­cja­mi). To mię­dzy inny­mi dla­te­go przy­stą­pił do ruchu opo­ru.

Trze­ba wspo­mnieć, że poko­le­nia po dru­giej woj­nie, i pań­stwo jako takie, wie­lo­krot­nie sta­ra­ły się poma­gać potrze­bu­ją­cym, ubo­gim kra­jom „trze­cie­go świa­ta”, tak­że Pol­sce w latach 80., nie­wy­klu­czo­ne że z potrze­by wyma­za­nia tego, co nie­któ­rzy przed­sta­wi­cie­le naro­du duń­skie­go uwa­ża­li za hań­bę. Z tego same­go powo­du moc­no pod­kre­śla się – i słusz­nie – fakt, że ruch opo­ru i Duń­czy­cy w ogó­le ura­to­wa­li swo­ich Żydów, to poma­ga­ło leczyć rany.

Jed­nak spie­szę dodać, że – podob­nie jak u nas – poko­le­nie histo­ry­ków dziś już nie naj­młod­szych, ale mło­dych w latach 90., zakwe­stio­no­wa­ło wów­czas war­tość tej pomo­cy. Miesz­ka­łam wte­dy w Danii i pamię­tam spra­wę gło­śne­go dok­to­ra­tu (pra­ce dok­tor­skie to tam tro­chę inny kali­ber niż u nas, muszą być napraw­dę odkryw­cze, twór­cze), któ­re­go autor dowo­dził, że Niem­cy uda­wa­li – moc­no tu uprasz­czam – że nic nie wie­dzą, a ryba­cy, któ­rzy na swo­ich łodziach prze­wo­zi­li Żydów do Szwe­cji, nie­źle na tym zara­bia­li. Ska­la i atmos­fe­ra deba­ty oraz emo­cji, jakie wywo­ła­ła ta książ­ka, była porów­ny­wal­na z pozio­mem dys­ku­sji, któ­re prze­wa­li­ły się u nas po uka­za­niu się Sąsia­dów Gros­sa. Żyją­cy jesz­cze przed­sta­wi­cie­le ruchu opo­ru byli obu­rze­ni, wie­lu innych star­szych ludzi też, a mło­dzi przy­słu­chi­wa­li się z zain­te­re­so­wa­niem – ale bez emo­cji. Ja, któ­ra przy­glą­da­łam się tej spra­wie z boku, mam jed­nak w pamię­ci przede wszyst­kim jeden dro­biazg: nie pamię­tam już, czy ktoś mi to powie­dział, czy też o tym prze­czy­ta­łam, w każ­dym razie gdy Żydów wywie­zio­no do Szwe­cji, sąsie­dzi doglą­da­li w ich miesz­ka­niach roślin donicz­ko­wych, żeby nie zbied­nia­ły pod nie­obec­ność wła­ści­cie­li…

Czy dzi­siaj w Danii Nie­lsen jest jakoś odzy­ski­wa­ny, czy­ta­ny na nowo? Czy wciąż żywo inspi­ru­je duń­skich twór­ców? Pisa­łaś w posło­wiu, że do jego wier­szy powsta­ją pio­sen­ki – możesz jakieś pod­lin­ko­wać?

Tro­chę już o tym powie­dzia­łam, ale recep­cja poezji przez for­my muzycz­ne to rze­czy­wi­ście fascy­nu­ją­cy temat. Tak jak i u nas, kom­po­zy­to­rzy oraz wyko­naw­cy chęt­nie się­ga­ją w Danii po poezję. Nie wiem, kie­dy to się zaczę­ło w przy­pad­ku auto­ra Bojow­ni­ków bez bro­ni, ale wyda­je mi się, że o ile apo­geum zain­te­re­so­wa­nia twór­czo­ścią pol­skich poetów z jego gene­ra­cji w tym obsza­rze daw­no minę­ło, o tyle Nie­lsen wciąż jest w Danii żywy.

Duń­czy­cy mają wspa­nia­łą kul­tu­rę muzycz­ną i więk­szość ludzi potra­fi śpie­wać, bo dużo się śpie­wa w szko­le, w nie­mal każ­dej jest chór. Od 1894 roku jest wyda­wa­ny zbiór pie­śni i pio­se­nek – wią­że się on z tra­dy­cją uni­wer­sy­te­tów ludo­wych, ale uży­wa się go w szko­łach, zna­leźć go też moż­na nie­mal w każ­dym domu. Do kolej­nych wydań wpro­wa­dza się nowe utwo­ry, a usu­wa te mniej chęt­nie śpie­wa­ne. I tak w 2006 roku, w osiem­na­stym wyda­niu, wśród ponad pię­ciu­set śpie­wa­nych wier­szy zna­la­zły się dwa Mor­te­na Nie­lse­na – ten wspo­mnia­ny już krót­ki tekst o wio­śnie i poczu­ciu szczę­ścia oraz „Wiersz o żni­wach”. O dzi­wo, w ostat­nich latach trzech róż­nych wyko­naw­ców skom­po­no­wa­ło muzy­kę do wier­sza „Los”, tak wiel­ką się do nie­go przy­kła­da wagę, i słusz­nie, mimo że wiersz ten na pozór zupeł­nie nie nada­je się do śpie­wa­nia. Tu wklej­my lin­ki do dwóch pierw­szych wyko­nań, z 2011 i 2016 roku:

Lars Rasmus­sen: https://www.youtube.com/watch?v=Ety8jxiwzy0,

Gorm Bull: https://www.youtube.com/watch?v=w5NgGWvTbt0.

W 2018 roku Gorm Bull zre­ali­zo­wał duży pro­jekt, pły­tę z pio­sen­ka­mi do czter­na­stu wier­szy i książ­kę, któ­ra zawie­ra też komen­ta­rze zna­nych pisa­rzy i oso­bo­wo­ści życia kul­tu­ral­ne­go Danii. W 2020 roku kolej­ny kom­po­zy­tor i wyko­naw­ca, Hans Har­ding, nagrał pły­tę. Czę­ści utwo­rów z niej moż­na posłu­chać tu:

https://soundcloud.com/hansharding/sets/morten-nielsen-digte-og‑1.

A tu moż­na ją kupić:

https://www.amazon.com/Morten-Nielsen-Digte-og-Sange/dp/B08J9FG5NY.

Nie są to wpraw­dzie utwo­ry ani wyko­na­nia tej kla­sy, jaką do histo­rii naszej kul­tu­ry wpi­sa­li Zyg­munt Koniecz­ny i Ewa Demar­czyk Wier­sza­mi wojen­ny­mi, czy­li kom­po­zy­cją do kom­pi­la­cji frag­men­tów róż­nych wier­szy Baczyń­skie­go, ale nie­wąt­pli­wie utrwa­la­ją miej­sce Mor­te­na Nie­lse­na w histo­rii kul­tu­ry duń­skiej. No i zaświad­cza­ją o tym, że jest żywy i waż­ny. 

Poezja Nie­lse­na, co zro­zu­mia­łe, jest moc­no tema­tycz­nie osa­dzo­na w tema­cie woj­ny i oku­pa­cji, ale autor ten napi­sał też wie­le poru­sza­ją­cych, świet­nych ero­ty­ków, brzmią­cych tak­że dziś świe­żo i aktu­al­nie. A co Cie­bie naj­bar­dziej ujmu­je w poezji Nie­lse­na?

Może powiem naj­pierw o for­mie, bo to ona uję­ła mnie na począt­ku i wciąż ujmu­je – a kon­kret­nie rytm tych wier­szy i nie­zwy­kła melo­dyj­ność wie­lu z nich. Są rów­nież takie, któ­re nie ape­lu­ją do mnie w ten sam spo­sób – nie bez koze­ry umie­ści­łam wiersz „Tysiąc­let­nie Kró­le­stwo” dopie­ro jako czwar­ty, choć w ory­gi­nal­nym tomi­ku Bojow­ni­cy bez bro­niNie­lsen zamie­ścił go jako pierw­szy. Ta nie­zwy­kła dba­łość o rytm i zdol­ność nada­wa­nia wier­szo­wi for­my, któ­ra nie­mal­że śpie­wa, bar­dzo mi odpo­wia­da, tego szu­kam w poezji, a jeśli nie znaj­du­ję, to nawet naj­więk­szej wagi prze­sła­nie czy temat nie poru­szy mnie tak samo. I nie cho­dzi o słod­kie ukła­dan­ki-rymo­wan­ki – w ten sam spo­sób ape­lu­je do mnie rów­nież poezja-krzyk Yahyi Has­sa­na, jej bru­tal­ność, dra­pież­ność.

Sko­ro mówi­my o for­mie wier­szy Nie­lse­na, to trze­ba rów­nież powie­dzieć o rymach. Tłu­ma­cze­nie wier­szy rymo­wa­nych zawsze wią­że się z ryzy­kiem, łatwo osiąść na mie­liź­nie na siłę wyszu­ki­wa­nych rymów, ta trud­ność w tłu­ma­cze­niu jest nie­po­rów­na­nie więk­sza od pro­ble­mów, z jaki­mi zma­ga się autor. Bo autor ma wol­ne ręce, może wyra­zić treść, a obra­zy wybie­rać spo­śród wie­lu moż­li­wych – nato­miast tłu­macz w zasa­dzie powi­nien się tych wybra­nych przez auto­ra obra­zów trzy­mać. I ma wybór: albo rymo­wać, albo wyra­żać treść wier­sza za pomo­cą innych niż autor obra­zów. W efek­cie w moim prze­kła­dzie cza­sem nie ma rymów tam, gdzie są u auto­ra (w ory­gi­nal­nych wier­szach rymo­wa­nych Nie­lsen też zresz­tą nie­kie­dy odstę­pu­je od przy­ję­tej zasa­dy rymo­wa­nia), a bar­dzo czę­sto, nawet naj­czę­ściej, są rymy nie­do­kład­ne i żeń­skie, pod­czas gdy w ory­gi­na­le domi­nu­ją dokład­ne i męskie – tak jak to jest w tra­dy­cji duń­skiej, w któ­rą autor się wpi­su­je. W tym sen­sie w moim prze­kła­dzie Nie­lsen nie jest dokład­nie taki, jak w ory­gi­na­le; w przy­pad­ku poezji pisa­nej w ten spo­sób nie jest to w ogó­le moż­li­we.

Jeden z wier­szy zde­cy­do­wa­nie odsta­je od ory­gi­na­łu. Cho­dzi o „Jesteś tu ze mną –”, w ory­gi­na­le jest on pod­da­ny nie­zwy­kłej dys­cy­pli­nie, rymom abba. W innym przy­pad­ku zre­zy­gno­wa­ła­bym z tłu­ma­cze­nia, bo takie rymo­wa­nie w przy­pad­ku tego wier­sza jest nie­wy­ko­nal­ne, ale ma on rów­nież zupeł­nie nie­zwy­kły rytm: po krót­kich, akcen­to­wa­nych pre­lu­diach pierw­szych wer­sów poszcze­gól­nych strof pły­nie mięk­ką, lek­ko wzno­szą­cą falą przez wer­sy dru­gie i trze­cie, by na koniec opa­da­ją­cą jak wodo­spad kaden­cją zde­cy­do­wa­nie zamknąć każ­dą ze strof jed­no­sy­la­bo­wym sło­wem. Gęstość zna­cze­nio­wa, obra­zo­wa­nie i ten rytm tak mnie uwio­dły, że nie potra­fi­łam się oprzeć. Ale cza­sem w tym prze­kła­dzie są rymy tam, gdzie ich nie ma w ory­gi­na­le. Docie­kli­wym czy­tel­ni­kom zdra­dzę, że zawar­łam w wybo­rze trzy wier­sze napi­sa­ne przez Nie­lse­na bez rymów, ale w dwóch z nich – „Jeste­śmy sami” i „Nie mogli­śmy się od sie­bie ode­rwać” – rymy tu i tam mi się narzu­ci­ły. Z drże­niem ser­ca myślę o tym, na ile uda­ło mi się oddać urok wier­szy „melo­dyj­nych”; o ero­ty­ki jestem tro­chę spo­koj­niej­sza :).

Żeby jed­nak na koniec odpo­wie­dzieć na Two­je pyta­nie w odnie­sie­niu do tema­tów wier­szy: te, któ­re mówią o lęku, śmier­ci, woj­nie, przej­mu­ją mnie i poru­sza­ją, a te o miło­ści i przy­ro­dzie zachwy­ca­ją i wzru­sza­ją, ale dopie­ro ta dwu­wąt­ko­wość, prze­pla­ta­nie się tych tema­tów i kli­ma­tów, ma praw­dzi­wą siłę raże­nia. W wier­szach wojen­nych poja­wia się temat dla mnie bar­dzo waż­ny, a nie­czę­sto przy­wo­ły­wa­ny: ska­że­nia, jakie poza wszel­ki­mi inny­mi szko­da­mi wywo­łu­je w czło­wie­ku woj­na. Mło­dy poeta jed­no­znacz­nie czu­je, że woj­na i wewnętrz­na koniecz­ność włą­cze­nia się w wal­kę, ten głos, któ­ry go cią­gle woła, spro­wa­dza­ją na nie­go coś nie­czy­ste­go, coś, przed czym jego dusza się bro­ni – ale cze­mu musi się pod­dać. Tę potrze­bę czy­sto­ści, nie­win­no­ści, naj­czy­tel­niej wyra­ził w wier­szu „Gorącz­ka”. W tym wąt­ku uwi­dacz­nia się w moim odczu­ciu naj­moc­niej tra­gizm woj­ny, któ­ra nisz­czy rów­nież wal­czą­cych ze złem, przez sam fakt, że muszą zabi­jać.

To jest dla mnie bar­dzo waż­na twór­czość. Mam to szczę­ście, że mogłam prze­czy­tać listy Nie­lse­na, zoba­czyć go jako pięk­ne­go czło­wie­ka, chłop­ca prze­cież jesz­cze, a tak doj­rza­łe­go i mądre­go. Odkąd znam jego twór­czość, zawsze żal mi, że musiał zgi­nąć tak mło­do. Tak samo jak mi żal, że musie­li zgi­nąć Baczyń­ski, Gaj­cy i wie­lu innych.

Bogu­siu, dzię­ku­ję Ci za przy­bli­że­nie nam poezji Mor­te­na Nie­lse­na, za wspól­ną pra­cę nad książ­ką – i za roz­mo­wę.

Publi­ka­cja powsta­ła dzię­ki wspar­ciu Duń­skiej Fun­da­cji Sztu­ki