Track-yess! O Trackingu przesyłek poleconych Michała Janika

Zacznę nie­zbyt odkryw­czo – Michał Janik chce postrze­gać swój debiu­tanc­ki tom poetyc­ki jako pacz­ko­mat. To nie ule­ga wąt­pli­wo­ści: wystar­czy spoj­rzeć na okład­kę, stwo­rzo­ną przez Julię Koź­min według pomy­słu auto­ra, albo na rysun­ki zastę­pu­ją­ce nume­ry nie­któ­rych stron. Zna­ne wszyst­kim skrzyn­ki z prze­sył­ka­mi, któ­re zre­wo­lu­cjo­ni­zo­wa­ły sys­tem pocz­to­wy (oraz zaku­po­wy) i roz­sia­ły się po wszyst­kich zakąt­kach prze­strze­ni – co robią w debiu­cie Jani­ka?

Na pew­no robią nastrój. Do tomu wcho­dzi się tak jak wycho­dzi z domu po pacz­kę. Naj­chęt­niej wie­czo­rem, w porze sza­rów­ki, kie­dy świa­tła latar­ni kła­dą się na ulicz­nych kształ­tach mlecz­ną mgieł­ką – tu zno­wu spójrz­my na okład­kę – a witry­ny baro­we i sta­cje paliw chwy­ta­ją w hop­pe­row­ską sieć melan­cho­lij­ne noc­ne mar­ki. Idzie się naoko­ło, łowiąc kro­ki, neo­ny i wde­chy, cza­sem ktoś nie w porę odpa­li fajer­werk lub kolę­dę na lip­co­wym bal­ko­nie, idzie się, strzą­sa­jąc wie­czor­ną porą opór dnia, któ­ry wszedł w każ­dy por cia­ła, błą­dzi się, choć dro­ga jest pro­sta, bo prze­cież pacz­ko­mat wybie­ra­my naj­bliż­szy, a ese­me­sem już przy­szło pona­gle­nie: szyb­ko odbierz.

Czy jed­nak poetyc­ki pacz­ko­mat Jani­ka pona­gla do odbio­ru? Czy w książ­kę wpi­sa­na jest wygod­na bli­skość, taka, że moż­na po pacz­kę zejść w kap­ciach? Czy żeby otwo­rzy­ła się wła­ści­wa skryt­ka, wystar­cza jed­no klik­nię­cie w apkę?

Gdy­by tak było, czy­tel­ni­cy nie cze­ka­li­by nie­cier­pli­wie na moment, aż ten debiut znaj­dzie się wresz­cie w ich pacz­ko­ma­tach. Nastro­jo­wy kli­ma­cik z okład­ki jest więc złud­ny – to zręcz­na pod­pu­cha skon­stru­owa­na po to, żeby wywa­bić nas z domów, azy­lów czy, jak im tam, stref kom­for­tu. A kie­dy wyj­dzie­my, odpa­la się trac­king. Tytuł książ­ki Jani­ka nie jest przy­pad­ko­wy – choć zda­je się, że przy­pad­ko­wo, pod­czas buszo­wa­nia po sie­ci, do auto­ra tra­fił. Tytu­ło­wy „trac­king” wpusz­cza nas zarów­no na „ścież­kę” (po któ­rej się noca­mi szla­ja­my), jak i wma­new­ro­wu­je nas w „śle­dze­nie”, „tro­pie­nie” – co doda­je spa­ce­ro­wi po pacz­kę nie­co dresz­czy­ku: bo czy to my śle­dzi­my (kogoś? los prze­sył­ki po pro­stu?), czy raczej jeste­śmy tro­pie­ni, i czy cho­dzi o śla­dy, czy o sound­track w słu­chaw­kach, czy może wresz­cie o tro­py stric­te poetyc­kie?

No dobra, trac­king to jed­no, a tu jesz­cze prze­sył­ki, do tego pole­co­ne! Kom­pli­ka­cja postę­pu­je – prze­sył­ka zakła­da nadaw­cę i adre­sa­ta (kto jest kim w wier­szu? kto do kogo i po co?), dro­gę od miej­sca A do miej­sca B (coś jak­by meta­fo­ra? prze­no­śnia?), a sko­ro w dodat­ku pacz­ka jest pole­co­na, to wcho­dzi­my w kwe­stie auten­tycz­no­ści, poświad­cze­nia, powie­rze­nia komuś komu­ni­ka­tu z zaufa­niem i aser­cją; do tego jesz­cze inne „K” ze sche­ma­tu komu­ni­ka­cyj­ne­go Jakob­so­na: bo i kon­takt do sie­bie trze­ba podać, i kod wła­ści­wie wpi­sać, i wypi­sać się z dotych­cza­so­we­go kon­tek­stu.

Wszyst­ko to robisz, a tu zonk! Drzwicz­ki się otwie­ra­ją, ale to nie two­ja pacz­ka! Do odbio­ru były post­mo­der­ni­stycz­na zgry­wa, sztos šala­muń­sko-sza­mań­skich alu­zji, warsz­ta­to­wa (wyku­wa­na w pra­cow­niach) zręcz­ność – a tym­cza­sem Janik zmy­ka z ody­se­uszo­wym „Ja – Nikt” na ustach w meta­fi­zycz­ne, pobrzmie­wa­ją­ce Miło­szem (na szczę­ście mło­dym, nie sta­rym) cią­got­ki, w „reli­gie bez odła­mów” i „legen­dy o Han­ni­ba­lu”, aż już się cał­kiem czu­je­my jak antyk. Albo odwrot­nie: masz w ese­me­sie kod na nostal­gię, a tu prze­sył­ka przy­cho­dzi uszko­dzo­na, ktoś ją otwie­rał tępym narzę­dziem iro­nii, pory­so­wał fra­zą, naro­bił skaz. Na to się nie uma­wia­li­śmy, panie lokal­ny sprze­daw­co Ja-Nick!

A Janik – co na to? Zapew­ne przy­glą­da się nam, scho­wa­ny za pacz­ko­ma­tem, szu­ka­jąc w pacz­ce kolej­ne­go papie­ro­sa. I uśmie­cha się, kpiar­sko i cie­pło, z wypi­sa­ną na twa­rzy pod­po­wie­dzią: nie cho­dzi­ło o odbiór prze­sył­ki, ale żeby­ście po nią wyszli i zary­zy­ko­wa­li otwar­cie. To była „Pułap­ka” (zwłasz­cza na intro­wer­ty­ków, bo bar­dzo o nich jest ta książ­ka):

Jeże­li nie wyj­dę do ludzi,
nie otwo­rzę tego kamie­nia
w sobie, któ­ry przy­bie­ra, to
wkrót­ce nie napi­szę już
dobre­go wier­sza.

Jeże­li nie napi­szę dobre­go wier­sza,
nie otwo­rzę tego kamie­nia
w sobie, któ­ry przy­bie­ra, to
nie wyj­dę do ludzi,
bo i z czym?

Trac­king prze­sy­łek pole­co­nych to przede wszyst­kim, przy­naj­mniej dla mnie, opo­wieść o wycho­dze­niu i otwie­ra­niu. O obu – oku­pio­nych ogrom­nym lękiem. Tro­chę jak w przy­pad­ku opi­sa­ne­go w wier­szu „Przed desz­czem jesien­nym” (s. 33) „pierw­sze­go czło­wie­ka dnia”, któ­ry „otwie­ra park/ jak pio­run – drze­wa”. „To wiel­ki krok dla czło­wie­ka” – stwier­dza iro­nicz­ny obser­wa­tor, któ­ry w ten spo­sób skry­wa wła­sną intro­wer­tycz­ność – „lecz chy­ba niko­go tu nie ma”. Brak odbior­cy – kogoś, kto mógł­by sko­rzy­stać z otwar­to­ści par­ku, pacz­ki, wier­sza, tego, co się nie tyle komuś sprze­da­ło, ile oku­pi­ło całym sobą – może wyni­kać z „błę­du w fak­tu­rze duszy”, ale może też być efek­tem innych nie­kom­pa­ty­bil­no­ści, z któ­rych zbu­do­wa­ny jest cały debiu­tanc­ki tom Jani­ka. Peł­no tu prze­cież nie­ści­sło­ści cza­so­wych: bo nawet jeśli odli­cza się „dzień źdźbłem za dniem” (spójrz­cie na daty zako­do­wa­ne w tytu­łach nie­któ­rych wier­szy!), to osta­tecz­nie ani spóź­nio­ne fajer­wer­ki, ani kolę­da w let­nim ukro­pie, ani dziew­czy­na ubra­na w listo­pa­dzie na wrze­śnio­wo, ani wresz­cie „pogrzeb [co] wycho­dził gdzieś jak trzej króle,/ a więc dzień mylił się w dacie znacz­nie” – nie zja­wia­ją się rychło w czas, nie wpa­so­wu­ją w ter­min odbio­ru pacz­ki. Prze­strzeń też bywa zwich­nię­ta, nie­po­mier­nie ści­śnię­ta lub roz­bu­cha­na, zapę­tlo­na albo powy­krę­ca­na w sinu­so­idę, któ­rą leci się wzwyż i w dół, w ryt­mie pór roku mię­dzy koda­mi „0101”, „0707.18” a „3012”. Skryt­ka otwie­ra się, ale gdzie odbior­ca? „Ten, kto otwie­rał, musiał uciekać/ przed nocą wła­sne­go wej­rze­nia”.

Lęk, któ­rym pod­szy­ta jest książ­ka Jani­ka, bie­rze się z intro­wer­tycz­ne­go pyta­nia: co będzie, jeśli podej­mę trud wyj­ścia i otwie­ra­nia, a osta­tecz­nie w skryt­ce ujrzę pust­kę? Czy to wła­śnie przed pust­ką – i nocą – wła­sne­go wej­rze­nia ucie­ka ten, kto otwie­rał? W wier­szu „Poje­dyn­cze bla­ski” poja­wia się dekla­ra­cja: „Piszę ku wiel­kie­mu nie­ist­nie­niu wyobraź­ni”. Podob­ne wyzna­nie padło z ust auto­ra pod­czas roz­mo­wy w „Pra­cow­ni pierw­szej książ­ki”. Pamię­tam, że ude­rzy­ło mnie ono, bo jak to – prze­cież to wła­śnie poezja ma posze­rzać pole wyobraź­ni, sko­ro codzien­ne życie czy­ni z nie­go lichy ugór. A jed­nak. U Jani­ka wiersz powsta­je wyraź­nie po to, żeby w nie­wiel­kiej skryt­ce zro­bio­nej z wer­sów umie­ścić ima­gi­na­cyj­ny żywioł, któ­ry ina­czej roz­sa­dził­by czasz­kę, zgniótł i zatra­cił, zamknął tego, kto nie pisze, w poko­ju bez kla­mek.

cała sztu­ka to zmia­na uło­że­nia: księ­życ jest w pro­cy
roz­war­ty dla golia­tów, pod­czas gdy ja bio­rę na sie­bie
wariat­ków z gór­skim wido­kiem trans.

Kie­dy myślę o pra­cy wycho­dze­nia i otwie­ra­nia (ale też umy­ka­nia przed sza­leń­stwem i zatra­tą), któ­ra doko­nu­je się w Trac­kin­gu Jani­ka, nie mogę wyrzu­cić z gło­wy „Wier­sza (Trac­kless)” Andrze­ja Sosnow­skie­go. Nie wiem, na ile to sko­ja­rze­nie jest umo­co­wa­ne w decy­zji same­go auto­ra – domy­ślam się, że jeden z iko­nicz­nych wier­szy Sosnow­skie­go dobrze zna (bo jest Janik oczy­ta­ny we współ­cze­snej poezji jak mało kto), a umiesz­czo­ny w „par­ko­wo-desz­czo­wym” utwo­rze żart (i celo­wy błąd, pro­szę nie regu­lo­wać tomi­ków!) „nie­otwar­ty Ril­ki, habs­bur­ski Trakl” – jesz­cze mój domysł umac­nia. Myślę nawet, że ana­li­za porów­naw­cza „Wier­sza (Trac­kless)” i „Przed desz­czem jesien­nym” dużo by nam powie­dzia­ła o obu – odle­głych o dwie deka­dy – tek­stach. W tym tek­ście wycią­gnę jed­nak tyl­ko dwa kom­pa­ra­ty­stycz­ne wąt­ki – przy­wo­ła­ną już powy­żej kwe­stię wycho­dze­nia („Wiersz wycho­dzi z domu i nigdy nie wra­ca” – tak jak czy­tel­nik wywo­ła­ny przez Jani­ka z domu po fej­ko­wą prze­sył­kę, któ­ry może i nawet z nią wra­ca, ale zupeł­nie zmie­nio­ny, jak pod­mie­nio­na w sor­tow­ni pacz­ka), a tak­że to, że u Sosnow­skie­go „Wiersz tra­ci pamięć za rogiem uli­cy”, u Jani­ka zaś wiersz wpraw­dzie tra­ci wszyst­ko, ale zysku­je pamięć.

Prócz wycho­dze­nia, otwie­ra­nia i zaglą­da­nia w pust­kę poeta wyko­nu­je bowiem w Trac­kin­gu nie­sa­mo­wi­tą pra­cę pamię­ci. W prze­śmiew­czym wier­szu „PiW” pada­ją sło­wa: „spo­koj­nie zmie­rza do cza­sów ruin­nych” (zno­wu cho­dzi o park, ale my tę fra­zę prze­kie­ruj­my w stro­nę pamię­ta­nia). Śle­dze­nie prze­sy­łek pole­co­nych u Jani­ka pole­ga czę­sto wła­śnie na wcho­dze­niu w „cza­sy ruin­ne”, co bywa dla wier­sza ryzy­kiem rów­nym amne­zji za rogiem uli­cy. Wiersz tra­ci, ale pamię­ta – nie­uchron­nie, choć ruin­nie. Ta pamięć zapi­su­je wyraź­ne śla­dy w reje­strze zagu­bio­nych, chy­bio­nych, wybra­ko­wa­nych, znisz­czo­nych czy nie­ode­bra­nych prze­sy­łek. Jani­ko­wa ścież­ka, ten trop i track – nie sytu­ują się jed­nak po stro­nie „less”, tyl­ko – wbrew bra­ko­wi – potwier­dza­ją odbiór krót­kim: „yess”. Yess jak jestem:

jestem –
mój neu­ro­AIDS, pelar­go­nie w oknie,
kwiat cyto­sta­ty­ka, tęt­no jak rodo­den­dron,
świę­to jak seicen­to, świą­ty­nia jak lambo(jet)
i w nim ten mój oddech, obraz, orgazm, obłęd
– co czy­ni kwiat otwar­tym na ostrze,
zamknię­tym na oścież?