Trochę ziemia nieznana

Joanna Mueller: Kubo, przełożony przez Ciebie cykl 21 wierszy miłosnych (Twenty-one Love Poems) to – poza kilkoma tłumaczeniami pojedynczych wierszy (autorstwa Julii Hartwig) – pierwsza poetycka publikacja Adrienne Rich po polsku. Cykl ten ukazał się w książce The Dream of a Common Language w 1978 roku jako jedna z trzech części (pozostałe dwie to Power oraz Not Somewhere Else, But Here). To ważna publikacja, ukazała się bowiem tuż po przełomowym dla Rich coming oucie – w 1976 roku autorka ujawniła się jako lesbijka – a także po wydaniu jednej z najważniejszych książek w historii feminizmu: Of Woman Born. Motherhood as Experience and Institution (1976, polskie wydanie w przekładzie Joanny Mizielińskiej: Zrodzone z kobiety. Macierzyństwo jako doświadczenie i instytucja, Wydawnictwo Sic!, 2000). Żeby dopełnić tej chronologicznej wyliczanki, warto dorzucić jeszcze jedną datę – rok 1980, kiedy to ukazał się esej Compulsory Heterosexuality and Lesbian Existence (przetłumaczony przez Agnieszkę Grzybek jako Przymusowa heteroseksualność a egzystencja lesbijska, 2000; dołączony też do niniejszego wydania wierszy miłosnych, w tłumaczeniu Aleksandry Kamińskiej). Jestem ciekawa, czy decydując się na przełożenie właśnie tego cyklu, kierowałeś się tą „obiektywną” chronologią w twórczości samej Adrienne Rich i w polskiej recepcji jej twórczości, czy jednak ważniejsze były bardziej subiektywne, prywatne względy?

Jakub Głuszak: Było jeszcze kilka przekładów wierszy autorstwa Joanny Mizielińskiej w „Furii” w 2000 r.

Wiersze Rich zacząłem poznawać dopiero po prowadzonym przez Ciebie spotkaniu Wspólnego Pokoju, na którym czytaliśmy Zrodzone z kobiety – w 2012 r., na krótko przed śmiercią Rich. Wiersze miłosne od początku mnie wciągnęły, urzekły i zacząłem je przekładać jeszcze zanim byłem świadomy ich miejsca w twórczości autorki i historii poezji amerykańskiej. Mam zresztą wrażenie, że poezja amerykańskiej drugiej fali feminizmu to dla nas trochę ziemia nieznana – mamy wprawdzie przekłady wielu książek teoretycznych i prozy z tego okresu, ale często są one trudno dostępne. Z wierszami jest znacznie gorzej. A często teoretyczki feministyczne są też wybitnymi poetkami. Ciekawe, że u nas właściwie nie ma też takiego wzorca intelektualistki czy intelektualisty – osoby, która tworzy literaturę, ale też zajmuje się teoretyczną krytyką społeczną, a jednocześnie wprost angażuje się politycznie i to w projekty radykalne – Rich popierała przecież marksistowskie Czarne Pantery, dla których we współczesnej Polsce nie byłoby chyba odpowiedniego określenia, skoro za lewackie uchodzą u nas już postulaty wprowadzenia prawnej równości osób homoseksualnych.

Wracając do 21 wierszy miłosnych, myślę, że kompletny cykl to ciekawsza opcja niż wybór kilkunastu wierszy z całego życia autorki. Może nie da ogólnego przeglądu, ale to przecież zamknięty, kompletny zbiór i trudno docenić poszczególne wiersze, nie znając ich miejsca w całości.

Dla Rich cykl 21 wierszy miłosnych był próbą znalezienia we „wspólnym języku” społecznym miejsca dla – przemilczanego, tabuizowanego – doświadczenia miłości homoseksualnej, gestem przełamania instytucjonalnego „przymusu heteroseksualności”. W polskiej poezji nurt lesbijski niemal nie istnieje (kojarzą mi się tomiki Ingi Iwasiów, może pojedyncze wiersze Izabeli Filipiak, ale czy coś jeszcze?), więc przekład erotyków Rich może poszerzyć w tej sferze pole znaczeniowe. Na czym jeszcze według Ciebie polega przełomowość tego niewielkiego, a wielkiego, cyklu miłosnego Rich?

Trudno mi powiedzieć, na ile to faktycznie przełomowe, bo może podobne tropy istniały już w poezji wcześniej, ale pozostawały marginalizowane – ale bardzo podoba mi się w tych wierszach, że niedużo jest tu typowych dla poezji miłosnej opisów zalet wybranki, hiperboli, uwielbienia. Miłość idealna jest rozumiana jako codzienna bliskość. Zdaje się, że dla ogromnej większości ludzi to właśnie jest sednem miłości, tymczasem przedstawienia miłości niezależnie od medium – czy chodzi o wiersze, prozę, filmy czy piosenki – koncentrują się na momencie zakochania i okresie fascynacji.

Z kolei w polskim wydaniu nowością będzie połączenie na równych prawach wierszy i eseju, które wzajemnie się uzupełniają.

Dotychczasowa (niemal) nieobecność poetyckiej twórczości Rich w polskiej recepcji to duża luka – ogromnie się cieszę, że 21 wierszy miłosnych trochę tę „czarną dziurę” wypełniło. Aż się prosi, żeby teraz wznowić kluczową dla myślenia o macierzyństwie książkę – biały kruk, niemal legendę – Zrodzone z kobiety, a także przełożyć kolejne tomy poetyckie i eseistyczne zmarłej w 2012 roku autorki. Na którą, Twoim zdaniem, książkę Adrienne Rich teraz kolej, która byłaby najistotniejsza i dlaczego?

Problemem nie jest wybór, tylko czas. Tłumacząc poezję mam ten komfort, że nie jest to mój zawód, więc mogę dowolnie dobierać sobie autorów i wiersze – jest to niestety również dyskomfort, bo mogę robić to jedynie w czasie wolnym lub kosztem pracy zawodowej. Twórczość Rich jest na tyle obfita i nieznana w Polce, że za co by się nie wziąć, będzie to dobre i warte przełożenia, ale najchętniej widziałbym po polsku jej późniejsze, nowsze wiersze – choćby ze względu na bezpośrednią aktualność (np. á propos polskiego zaangażowania w wojnę w Iraku…), ale też dlatego, że często jest kilkudziesięcioletnia różnica w czasie od ukazania się wierszy w oryginale do ich wydania po polsku.

Niedawno w „Dwutygodniku” ukazał się ciekawy esej Antygony wracają Jerzego Jarniewicza, który stawia tam tezę, że „nurt emancypacji kobiet rozwija się równolegle do nurtu emancypacji przekładu”. Ty tłumaczyłeś, jak dotąd, głównie autorki ważne dla feminizmu, do tego sam jesteś feministą (by wspomnieć choćby Twoje stałe uczestnictwo w feminarium Wspólny Pokój i fakt, że jesteś jedynym autorem – poza Michałem Czają – którego wiersze znalazły się w antologii Warkoczami) – ciekawa jestem, co myślisz o tej „emancypującej” teorii przekładu Jarniewicza? A może masz własną teorię przekładu, którą mógłbyś nam ujawnić?

Z Jerzym Jarniewiczem jako teoretykiem się zgadzam i niewiele mogę dodać – może tylko że wprowadzanie tej teorii w życie, traktowanie przekładu jako dzieła znacznie bardziej autonomicznego niż było to tradycyjnie przyjęte i zerwanie z, mówiąc za Venutim, niewidzialnością tłumacza, nakłada na niego też dodatkowy obowiązek, powiedzmy, jakościowy. Aby ta teoria się sprawdziła, czytelnik musi mieć bardzo duże zaufanie do tłumacza, a jeśli się uprzeć, każde odstępstwo od tekstu źródłowego, niezależnie jak ewidentnie błędne, można uzasadnić autorską intencją tłumacza. Z drugiej strony, właśnie wierność będzie często odbierana jako błąd. Na przykładzie z 21 wierszy: Rich w wielu miejscach odchodzi od standardowej angielskiej interpunkcji, ale robi to niekonsekwentnie i mimo chęci nie udało mi się znaleźć w tym logiki i uzasadnienia. W pierwotnej wersji przekładu zachowałem w miarę możliwości te odstępstwa, ale w trakcie redakcji stwierdziliśmy z panią Anną Krzywanią, że trzeba to ujednolicić do polskiego standardu: przecież czytelnik pomyślałby, że tłumacz nie umie stawiać przecinków, a nie że to dziwactwo tekstu wyjściowego. I przykład odwrotny: w jednym miejscu przekładu traktuję zaimek „ktoś” tak, jakby był rodzaju żeńskiego. Jest to o tyle uzasadnione, że pozwala uprościć składnię, a miałem poczucie, że w wierszu radykalnej feministki mogę sobie na taką kontestację seksistowskich reguł polszczyzny pozwolić. Oczekuję więc, że czytelnik mi zaufa, że to nie pomyłka, nie błąd redakcji, tylko celowy zabieg.

A skoro już mowa o redakcji, to trzeba wspomnieć, że przekład nie jest moim czysto autorskim dziełem – byłby znacząco gorszy, gdyby nie pomoc redakcyjna pani Anny Krzywani i ważne poprawki zaproponowane przez panią Aleksandrę Kamińską.

Książka Rich nie jest Twoim tłumaczeniowym debiutem. Wcześniej ukazała się wydana przez “Krytykę Polityczną” książka Pro. Odzyskajmy prawo do aborcji Kathy Pollitt w Twoim przekładzie – co łączy te dwie książki, dwie autorki, dwie feministki, że zająłeś się akurat ich tekstami?

Nie jestem pewien, czy w przypadku Pro można mówić o debiucie, w końcu pracuję jako tłumacz już  dobrze ponad 10 lat, ale zajmowałem się niemal wyłącznie tekstami technicznymi, informatycznymi czy biznesowymi – tłumacz takich tekstów pozostaje całkowicie niewidoczny, najczęściej przekłady nie są w ogóle podpisywane.

Pollitt to także poetka, choć jest to dla niej mniej istotna część dorobku niż u Rich – ale to właśnie ten model działania poetycko-politycznego, o którym mówiłem wcześniej. W Pro Pollitt sprowadza kwestię przerywania ciąży z abstrakcyjnych rozważań o moralności i naturze człowieczeństwa na poziom praktyczny i proponuje pogodzić się z tym, że aborcja to nieodłączna część życia kobiet, w tym matek, a prawo do jej przeprowadzenia w bezpiecznych warunkach jest społecznym dobrem. Pisze też o tym, jak przerywanie ciąży wiąże się z ubóstwem i wskazuje, że przeciwnikom aborcji mniej tak naprawdę zależy na zmniejszeniu liczby przerwanych ciąż, a bardziej na zatrzymaniu emancypacji kobiet – w końcu, gdyby było inaczej, powinni oni popierać takie oczywiste sprawy jak powszechna dostępność antykoncepcji, edukacja seksualna albo pełen współudział mężczyzn w opiece nad dziećmi. To kluczowe podobieństwo – koncentracja na codziennej praktyce, od której ewentualnie można dojść do wielkich idei, zamiast zaczynania od idei i ewentualnie dochodzenia od nich do codzienności.

Tradycyjnie, na koniec, chciałabym zapytać o Twoje najbliższe plany – zarówno poetyckie, jak i przekładowe. Wiem, że masz „na warsztacie” tłumaczenia m.in. amerykańskich poetek-feministek z lat 70. i 80. – możesz nam coś o nich opowiedzieć?

W szufladzie mam przekłady Audre Lorde – według jej własnych słów „lesbijki, matki, wojowniczki, poetki”, niemal równolatki Rich i jej przyjaciółki, Afroamerykanki – oraz Muriel Rukeyser, poetki nieco starszej, ale także związanej z ruchem feministycznym. Wiersze obu tych autorek ukazały się w „Dzikich brzoskwiniach”, ale mnie interesuje inny niż w tej antologii dobór utworów – starałem się wyszukać bardziej gniewne i bezkompromisowe, co zresztą nie było trudne. Poza tym mam nadzieję, że na jesieni uda się opublikować przekłady wierszy brytyjskiego awangardzisty J.H. Prynne’a, a w dalszej przyszłości – młodszego pokolenia brytyjskich awangardzistek, np. Emily Critchley, Kestona Sutherlanda, Sashy Akhtar.