Po debiucie

Między debiutem przedwczesnym a spóźnionym

Zasta­na­wiam się nad zja­wi­skiem debiu­tu doj­rza­łe­go, ale nie spóź­nio­ne­go. Wczo­raj roz­ma­wia­li­śmy o Janu­szu Szu­be­rze. Twier­dzi­łeś, że z nim nigdy nie będzie tak jak nale­ży, że nie zaist­niał mimo duże­go talen­tu w porę. Teraz wszy­scy (i kry­ty­cy, i czy­tel­ni­cy) spie­szą się, żeby mu to jakoś zadość­uczy­nić. Kło­po­tli­wy debiut spóź­nio­ny. Nie podzie­lam tego zda­nia. Tak łatwo prze­kro­czyć gra­ni­cę mię­dzy debiu­tem przed­wcze­snym a spóź­nio­nym, tak trud­no tra­fić z tym w porę i nie narze­kać potem przez całe życie na pod­ję­tą decy­zję, nie ukry­wać nie­któ­rych wier­szy, a nawet całych par­tii twór­czo­ści. Tak mogło­by być z Andrze­jem Sosnow­skim, któ­re­go wier­sze pod koniec lat 80. leża­ły w redak­cji „Twór­czo­ści” i cze­ka­ły na decy­zję bodaj Boh­da­na Zadu­ry. Nie zdą­żył zade­biu­to­wać, jak więk­szość z nas, w „Rada­rze”, „Na Prze­łaj”, w pisem­kach opo­zy­cyj­nych lub zinach, nie zdą­żył zade­biu­to­wać w „Poezji”, „Nowym Wyra­zie” czy „Oko­li­cach”, orga­nie Kore­spon­den­cyj­ne­go Klu­bu Mło­dych Pisa­rzy. I może dobrze, że nie wpadł w kanał szyb­kie­go a bła­he­go debiu­to­wa­nia, że mógł doj­rze­wać w spo­ko­ju, dając znać o tem­pie i rodza­ju roz­wo­ju w nie­licz­nych publi­ka­cjach pra­so­wych. Pamię­tam jakieś jego utwo­ry na roz­kła­dów­ce „Powścią­gli­wo­ści i Pra­cy”. Potem wresz­cie „Twór­czość” zde­cy­do­wa­ła się na ich druk. Może w tej histo­rii jest jakiś wzo­rzec trzeź­wo­ści i rów­no­wa­gi, może mamy do czy­nie­nia z mode­lem war­to­ścio­we­go debiu­to­wa­nia? W momen­cie otrzy­ma­nia pro­po­zy­cji opu­bli­ko­wa­nia debiu­tanc­kie­go tomi­ku był to poeta w peł­ni już ukształ­to­wa­ny. Tak docho­dzi do publi­ka­cji debiu­tów istot­nych. Na takie pra­cu­je się cały­mi lata­mi i na takie lata­mi cze­ka. Sosnow­ski miał trzy­dzie­ści trzy lata, kie­dy w biblio­te­ce „Przed­świ­tu” uka­za­ło się Życie na Korei.

Nie twier­dzę, że jest to autor naj­gor­li­wiej i naj­czę­ściej naśla­do­wa­ny przez mło­dych. Zresz­tą było­by to z wie­lu wzglę­dów nie­moż­li­we. Nie cho­dzi mi o taką dosłow­ność. Cho­dzi o stwo­rzo­ny przez nie­go kli­mat nowych moż­li­wo­ści sty­li­stycz­nych, o uwol­nie­nie dyk­cji spod patro­na­tu uciąż­li­we­go mime­sis. Cho­dzi o coś w rodza­ju koper­ni­kań­skie­go prze­wro­tu w zakre­sie rozu­mie­nia powin­no­ści poety, wytwór­cy słów, pięk­nych zdań i odpo­wied­ni­ków, a nie tyl­ko dostar­czy­cie­la dyk­te­ry­jek etycz­nych, pew­ni­ków, naro­do­wych aksjo­ma­tów, ogól­no­ludz­kich fra­ze­sów, tej jakiejś łatwej i funk­cjo­nal­nej, ide­olo­gicz­nej otocz­ki, z któ­rą bez­pro­ble­mo­wo każ­dy mógł się utoż­sa­mić.

Zapro­po­no­wa­no poezji coś nowe­go. Jakiś nowy ład, nowy trud. Nowe pięk­no. Zapro­po­no­wa­no czy­tel­ni­kom i poetom. Mówię o tym jako czy­tel­nik (kry­tyk), lecz rów­nież jako poeta poru­szo­ny tym, co zoba­czył po dru­giej stro­nie lustra. Jakie lustro pod­su­nął Sosnow­ski? I w jaki spo­sób umoż­li­wił przej­ście na jego dru­gą stro­nę? Pierw­sze kon­tak­ty z tym nie­zwy­kłym świa­tem nasu­wa­ły myśli o pró­bie zacza­ro­wa­nia obra­zu rze­czy­wi­sto­ści i utrwa­lo­nych, ska­no­ni­zo­wa­nych rela­cji mię­dzy nadaw­cą i odbior­cą. W szki­cu „Pre­cy­zja cha­osu” pisa­łem: „Ta poezja jest gestem szy­der­czym wymie­rzo­nym w histo­rię lite­ra­tu­ry pol­skiej, nie tyl­ko dla­te­go, że czy­ni bez­rad­ny­mi całe sze­re­gi egze­ge­tów wycho­wa­nych na Her­ber­cie, czy­li innych wzo­rach kul­tu­ro­wych, sty­li­stycz­nych, filo­zo­ficz­nych (…). Chy­ba trze­ba odło­żyć na bok nastę­pu­ją­ce kwe­stie: tra­dy­cje pol­skie­go wier­sza, afir­ma­cja poko­le­nio­wo­ści, mime­tycz­ne prze­słan­ki rze­czy­wi­sto­ści przed­sta­wio­nej, typ liry­ki ze wzglę­du na spo­sób ukształ­to­wa­nia pod­mio­tu, sto­su­nek do war­to­ści, świa­to­po­gląd etc. Pozo­sta­je wer­sy­fi­ka­cja, ali­te­ra­cja (i pokrew­ne środ­ki sty­li­stycz­ne), spo­so­by uru­cha­mia­nia potocz­nej pol­sz­czy­zny i innych kodów zapo­ży­czo­nych. Pozo­sta­je epi­ste­mo­lo­gia. Pozo­sta­je ludycz­ny aspekt tego pro­jek­tu, nasta­wie­nie na per­sy­flaż, paro­dię i pastisz”.

Dzi­siaj, po latach, widzę to ina­czej i wła­ści­wie mógł­bym na nowo napi­sać tę recen­zję. Wyda­je mi się, że przed laty za wszel­ką cenę usi­ło­wa­łem tę poezję zra­cjo­na­li­zo­wać, uzie­mić i uczło­wie­czyć – nie­ja­ko obro­nić czy wybro­nić – i w pogo­ni za zdro­wo­roz­sąd­ko­wym sen­sem dać wykład­nię zro­zu­mia­łą dla prze­cięt­ne­go czy­tel­ni­ka. W grun­cie rze­czy nie­da­le­ko padał Mali­szew­ski od Kara­ska, wywo­dzą­ce­go na okład­ce tomi­ku, że nowość tego gło­su pole­ga z jed­nej stro­ny na „wła­ma­niu do wszech­świa­ta”, a z dru­giej – na szcze­gól­nie rewe­la­cyj­nym opi­sie „przy­go­dy egzy­sten­cjal­nej”. Dopie­ro następ­ne tomy w peł­ni uzmy­sło­wi­ły, z jakim rodza­jem ope­ra­cji prze­pro­wa­dza­nej na języ­ku i sche­ma­tach poznaw­czych mamy do czy­nie­nia, z jakim rodza­jem przed­się­wzię­tej kon­se­kwen­cji arty­stycz­nej. I trze­ba też zwró­cić honor Krzysz­to­fo­wi Kara­sko­wi, któ­ry we wspo­mnia­nej nocie sygna­li­zo­wał pew­ne pokre­wień­stwo tej „przy­go­dy inte­lek­tu­al­nej” z inny­mi tego typu pro­jek­ta­mi, koja­rzą­cy­mi się na przy­kład z poezją Vale­ry­’e­go. Ten trop obec­nie mnie zaprzą­ta i wyda­je się bar­dziej wła­ści­wy, bar­dziej pomoc­ny dla zro­zu­mie­nia feno­me­nu poezji Andrze­ja Sosnow­skie­go. A więc nie przy­go­da egzy­sten­cjal­na, a inte­lek­tu­al­na wła­śnie. Poło­że­nie naci­sku na kre­ację – jeże­li moż­na tak rzec – wewnątrz­ję­zy­ko­wą. Cał­ko­wi­te zaufa­nie dla rze­czy­wi­sto­ści języ­ka wyalie­no­wa­ne­go, ode­rwa­ne­go od mecha­ni­zmu pro­ste­go desy­gno­wa­nia. W tym kon­tek­ście wiersz raczej nie jest odpo­wie­dzią na wyzwa­nia tak zwa­nej real­no­ści, a jawi się jako pro­dukt zwąt­pie­nia w życio­wo poznaw­cze moż­li­wo­ści języ­ka. Jedy­nie wia­ry­god­ne sta­ją się wyzwa­nia nad­cho­dzą­ce ze stro­ny języ­ka, a świa­tu wyda­je się – i praw­do­po­dob­nie ma się wyda­wać – że jest odwzo­ro­wy­wa­ny, że zacho­dzi wokół nie­go tajem­ni­cze miste­rium pod hasłem „widzę i opi­su­ję”. Czyż­by cho­dzi­ło o bunt języ­ka, jakieś jego zwy­rod­nie­nie? To raczej rado­sne pój­ście języ­ka na swo­je albo – jak to nazwał autor w jed­nym z wywia­dów – „nie­uda­na schadz­ka języ­ka i świa­ta”. Dla­te­go sło­wo zawie­dzio­ne spo­tka­niem ze świa­tem odwra­ca się ku innym sło­wom. I cała resz­ta, na przy­kład wiersz, roz­gry­wa się rze­czy­wi­ście tyl­ko mię­dzy sło­wa­mi. – Ale są prze­cież odpry­ski real­ne­go, są utoż­sa­mie­nia, wzru­sze­nia… – Nie prze­czę, lecz nazwij­my rzecz po imie­niu… – A da się? – Da się, da się. To ocie­rac­two.

Rady­kal­ność tego zerwa­nia z mime­ty­zmem, z rozu­mie­niem języ­ka jako wiecz­nie ule­głe­go słu­gi docie­ra do mnie dopie­ro teraz, kie­dy po raz kolej­ny się­gam po wątły, maleń­ki tomik i otwie­ram go na stro­nie dwu­na­stej. Otwie­ram z pre­ten­sją. Dla­cze­go tam jest przy­pis? Bo chcia­łem oświad­czyć, że być może w błąd wpro­wa­dził nas sam autor, opa­tru­jąc tytu­ło­wy wiersz przy­pi­sem „gwa­ro­wa nazwa osie­dla w pobli­żu uli­cy Doma­niew­skiej, War­sza­wa Moko­tów”. Ale to nie autor. Tam jest wyraź­nie (w moim egzem­pla­rzu opa­trzo­nym odręcz­ny­mi popraw­ka­mi poety) napi­sa­ne – przyp. red. Autor już wte­dy był w porząd­ku i od razu wie­dział, cze­go na pew­no nie chce. Korea nie mia­ła się koja­rzyć z jaką­kol­wiek Koreą. Była Koreą pew­ne­go języ­ka i już wte­dy nie pod­le­ga­ła sank­cji mime­tycz­nej, regu­łom ocie­rac­twa. Redak­to­rzy, kry­ty­cy, czy­tel­ni­cy jak­by to prze­oczy­li. Ja potrze­bo­wa­łem wie­lu lat, żeby przy­swo­ić sobie owe nowa­tor­skie na naszym grun­cie inten­cje. Wszyst­kim pró­bu­ją­cym nauczyć się tej nowej skład­ni, logi­ki i meta­fi­zy­ki pole­cam roz­po­czę­cie nauki od zda­nia „Korea nie jest Koreą”. Żad­ną ze zna­nych Korei.

Mówiliśmy o Sosnowskim i padło na… Śliwkę

Mówi­li­śmy o Sosnow­skim i padło stwier­dze­nie, że dobrze zade­biu­to­wał, że w porę, a potem roz­mo­wa zeszła na Euge­niu­sza Tka­czy­szy­na-Dyc­kie­go, że on chy­ba podob­nie, ale jed­nak nie. Sosnow­ski nie zdą­żył zade­biu­to­wać zbyt wcze­śnie, czy­li wsty­dli­wie, Tka­czy­szyn taki epi­zod w swo­jej karie­rze zali­czył. W latach 80. wyda­no mu juwe­nil­ny arkusz, o któ­rym teraz nawet nie wspo­mi­na, za praw­dzi­wy i poważ­ny debiut uwa­ża­jąc tomik wyda­ny przez SPP w Lubli­nie. Tym samym Nenia i inne wier­sze Euge­niu­sza Tka­czy­szy­na-Dyc­kie­go wpi­su­je się w poko­le­nio­wo god­ny kra­jo­braz debiu­tów lat 90. i nie ma tu mowy o jakiej­kol­wiek nostal­gii za wsty­dli­wym i intym­nym debiu­to­wa­niem w latach 80., latach inten­syw­ne­go i roz­pro­szo­ne­go debiu­to­wa­nia Jac­ka Pod­sia­dły. – To było takie debiu­to­wa­nie par­ty­zan­ta – powie­dzia­łeś i to sło­wo sko­ja­rzy­ło mi się z Krzysz­to­fem Śliw­ką, o któ­re­go wier­sze i oso­bę ocie­ra­łem się w dru­giej poło­wie lat 80. w Kłodz­kim Klu­bie Lite­rac­kim. Ten nie ma się cze­go wsty­dzić. To był debiut aku­rat­ny i w porę, Śliw­ka nie musiał cze­kać na poetyc­ką doj­rza­łość, ona sama go, dzie­więt­na­sto­lat­ka, odna­la­zła w Tech­ni­kum Żeglu­gi Śród­lą­do­wej. Potem jego śla­dem pój­dą poeci z Gór­ne­go Ślą­ska, szcze­gól­nie Maciej Melec­ki i Krzysz­tof Siw­czyk, któ­ry powtó­rzy, a nawet zwie­lo­krot­ni nasto­let­nią doj­rza­łość. Gdzie się tacy rodzą? Gdy pra­co­wa­łem w jury kon­kur­su w Kato­wi­cach, powie­dzia­no mi, że nie na kamie­niu, lecz pod­czas zajęć w Pała­cu Mło­dzie­ży. Według tych miłych ludzi naj­młod­szy­mi uczest­ni­ka­mi w histo­rii pro­wa­dzo­nych tam zajęć warsz­ta­to­wych byli nie­zwy­kle oczy­ta­ni nasto­lat­ko­wie: Krzysz­tof Siw­czyk i Mar­ta Pod­gór­nik. Tacy debiu­tu­ją po Rim­bau­dow­sku, szcze­gól­nie gdy iskra i łaska boża zmie­sza­ją się z kon­te­sta­tor­skim mro­wie­niem, inte­li­gen­cją i wła­śnie oczy­ta­niem. Nota­be­ne tam­ten kato­wic­ki kon­kurs (i w pro­zie, i poezji!) wygrał szes­na­sto­la­tek z Gdań­ska. To jesz­cze inna genial­ność. Mło­dzie­niec nazy­wał się Jacek Deh­nel. Kimś takim, sym­bo­lem trium­fu­ją­cej nasto­let­niej spraw­no­ści, ostat­nio był dla mnie Tomasz Puł­ka, a jest nim w tej chwi­li Patry­cja Jarosz publi­ku­ją­ca (głów­nie w Inter­ne­cie) jako Jerzy Rybak.

Przy­po­mi­na się casus Tobia­sza Mela­now­skie­go, o któ­rym mówi­łeś, że zro­bio­no mu krzyw­dę, że to był debiut jak przed­wcze­sny wytrysk, że chło­pak się wystrze­lał, dał z sie­bie wszyst­ko i znik­nął. Nie ma go. Chwi­lecz­kę, waria­cie, całe życie przed Tobia­szem Mela­now­skim. Jesz­cze nas czymś zasko­czy. – Ale to dla mnie kla­sycz­ny przy­kład przed­wcze­snej doj­rza­ło­ści, któ­ra wybu­chła i zamil­kła – powta­rza­łeś z upo­rem mania­ka. – I czy w grun­cie rze­czy coś podob­ne­go nie sta­ło się z Toma­szem Maje­ra­nem? – bąk­ną­łeś. No nie, ale to już sta­now­czo prze­sa­dzi­łeś! Prze­cież Maje­ran zdo­łał wyjść poza debiut i w cie­ka­wy spo­sób roz­wi­nąć nadzie­je z nim zwią­za­ne. To już raczej Szy­mon Kan­tor­ski i jego efe­me­rycz­ne Solo mogło­by być egzem­pli­fi­ka­cją inte­re­su­ją­ce­go nas pro­ce­su. Kan­tor­ski, któ­ry wyprze­dzał czy poprze­dzał Grze­bal­skie­go i Sośnic­kie­go, nagle poetyc­ko zanie­mógł, roz­pły­nął się w nie­ist­nie­niu, a towa­rzy­sze jego debiu­to­wa­nia tak wspa­nia­le roz­kwi­tli, zosta­li po tej stro­nie i co chwi­lę dopi­su­ją coś intry­gu­ją­ce­go do tej w podob­ny spo­sób (w cza­sach „Już Jest Jutro”) zaczę­tej opo­wie­ści.

Wra­cam po latach do debiu­tu Krzysz­to­fa Śliw­ki. Był rok 1989. Seria poetyc­ka przy Kłodz­kim Ośrod­ku Kul­tu­ry sta­wa­ła się coraz bar­dziej zna­na. Tomi­ki wyróż­nia­ły się nie­ba­nal­ną sza­tą gra­ficz­ną. O jakość tych ksią­że­czek dba­li: Marek Gar­ba­la, Bogu­sław Mich­nik, Jan Sto­lar­czyk, Michał Fosto­wicz. Nie uda­ło się z tomi­kiem Jac­ka Pod­sia­dły (któ­ry by to był jego arkusz, licząc od toruń­skie­go debiu­tu wyda­ne­go dwa lata wcze­śniej?), nato­miast debiut Śliw­ki doszedł do skut­ku. Zapew­ne po wie­lo­mie­sięcz­nych spo­rach z ówcze­snym aku­sze­rem mło­dej poezji wro­cław­skiej i dol­no­ślą­skiej, nie­za­po­mnia­nym Mar­kiem Gar­ba­lą, o któ­rym w liście do mnie Krzysz­tof napi­sał: „Było w nim bowiem coś z bufo­na, nadę­te­go mora­li­za­to­ra, men­to­ra cedzą­ce­go każ­de zda­nie w teatral­nym geście. Jed­no­cze­śnie biła od nie­go trud­na do zde­fi­nio­wa­nia jasność, pro­sto­ta, skrom­na dostoj­ność. Mie­sza­ły się w tej usztyw­nio­nej szar­manc­ko posta­wie bie­gu­ny, któ­re na pierw­szy rzut oka para­li­żo­wa­ły, a nawet odrzu­ca­ły nie­opie­rzo­nych poetów”. W tym samym tek­ście Krzysz­tof Śliw­ka wspo­mi­na: „Po kil­ku nie­uda­nych pró­bach tra­fi­łem w koń­cu pod ostrze jego kry­ty­ki. Po dwóch latach Marek pod­jął się reda­go­wa­nia moje­go debiu­tanc­kie­go tomi­ku. W liście z 28 lip­ca 1987 roku napi­sał: ‘Będę Panu szy­ko­wał debiut w Kłodz­ku w cią­gu paru naj­bliż­szych mie­się­cy, góra pół­ro­cza. Wier­sze na to zasłu­gu­ją, Pan mniej, bo żad­nej w Panu poko­ry. Ale niech tam!’. Ope­ro­wa­nie wier­szy – Jego ulu­bio­ne okre­śle­nie – prze­bie­ga­ło w burz­li­wej atmos­fe­rze. Szar­pa­li­śmy się o każ­de sło­wo, o meta­fo­rę, o życie, aby w osta­tecz­no­ści ogło­sić remis”.

- Men­tor bywa upier­dli­wy, tak? Czy o to cho­dzi? Wście­ka­my się na nie­go, jest sym­bo­lem opre­sji ze stro­ny świa­ta, doro­sło­ści, sys­te­mu. Prze­cież ten sta­ruch nicze­go nie rozu­mie, myśli­my sobie, i jesz­cze: jakie on ma pra­wo do zmian, popra­wek, inge­ren­cji, gdzie pcha te palu­chy…

- Teraz widzę dokład­nie, gdzie tkwił błąd. Zamiast sku­pić się na sło­wach: „twór­czość, a przede wszyst­kim liry­ka, poza wszyst­kim innym wyma­ga dys­cy­pli­ny”, brną­łem przed sie­bie na oślep, z gwał­tow­no­ścią żywio­łów, bez wyraź­ne­go celu. W 1989 roku, kil­ka mie­się­cy po uka­za­niu się Spo­koj­ne­go mia­sta, tra­fi­łem do wariat­ko­wa, chcąc w ten spo­sób wymi­gać się od woj­ska. Marek jako jeden z nie­licz­nych dał się zła­pać na haczyk tego hap­pe­nin­gu. 21 sierp­nia napi­sał do mnie krót­ki list: „Pro­szę Cię, weź się w garść. Na to masz wystar­cza­ją­co sił”. I rze­czy­wi­ście, buzo­wa­ła we mnie taka daw­ka ener­gii, że nie­dłu­go potem ruszy­łem samot­nie auto­sto­pem do Gre­cji. Po nie­mal rocz­nej nie­obec­no­ści w kra­ju, odci­na­jąc się od tych wszyst­kich prze­mian poli­tycz­nych, spo­łecz­nych, gospo­dar­czych, i Bóg wie jesz­cze jakich, poja­wi­łem się z pli­kiem nowych maszy­no­pi­sów w Kłodz­ku. Wrę­czy­łem je Mar­ko­wi, wie­rząc, że tyl­ko On jest w sta­nie się nad nimi solid­nie i uczci­wie pochy­lić. Zna­la­złem tego potwier­dze­nie w liście z 11 maja 1991 roku: „Z przy­jem­no­ścią wspo­mi­nam fakt mojej obec­no­ści przy Pań­skim debiu­cie poetyc­kim, cho­ciaż od tam­te­go cza­su minę­ło już dobrych parę lat i to i owo się wyda­rzy­ło. W cią­gu tego okre­su – nie mam wąt­pli­wo­ści – okrzepł Pan poetyc­ko, jak­kol­wiek nadal wdzie­wa Pan kostium enfant ter­ri­ble tzw. śro­do­wi­ska mło­do­po­etyc­kie­go, co, nie ukry­wam, nie wzbu­dza moje­go entu­zja­zmu. Może moja nad­cho­dzą­ca sta­rość, więc gene­ra­cyj­na róż­ni­ca, daje w ten spo­sób znać o sobie, a może tyl­ko – jak zapew­ne mógł­by Pan sądzić – skost­nie­nie zgre­da? Cokol­wiek by nie powie­dzieć i cokol­wiek domnie­my­wać, jed­no jest pew­ne: włó­cząc się po świe­cie, tym bliż­szym i tym dal­szym, nie stra­cił Pan poetyc­kiej kla­sy, a wprost prze­ciw­nie – zda­je się ją utrwa­lił. I chy­ba to wła­śnie, bo prze­cież nie impon­de­ra­bil­na sym­pa­tia, sta­ło się przy­czy­ną doj­rze­wa­nia we mnie decy­zji o zło­że­niu Panu ofer­ty wydaw­ni­czej”.

- Wiem, wiem, z tego wyro­śnie potem Raj­ska rzeź­nia. Nie w Kłodz­ku jed­nak się uka­że. W Dzier­żo­nio­wie.

I kie­dy pytam Krzysz­to­fa, w jakim cza­so­pi­śmie debiu­to­wał, ze zdu­mie­niem sły­szę, że w „Rada­rze”, w lip­cu 1987 roku. Toczy się opo­wieść nie­gdy­siej­sze­go debiu­tan­ta. „Wte­dy nie było jesz­cze Inter­ne­tu. Trze­ba było wypić morze wód­ki na pół­ofi­cjal­nych impre­zach, żeby zaist­nieć. Teraz sie­dzisz przed swym cza­ro­dziej­skim luste­recz­kiem i kli­kasz.” Krzy­siek opo­wia­da. „Nigdy nie nale­ża­łem do KKMP ani innych orga­ni­za­cji, sto­wa­rzy­szeń, związ­ków pisa­rzy, tak jak zawsze byłem apo­li­tycz­ny, co prze­ja­wia­ło się tak­że w tym, że nie uczest­ni­czy­łem w wybo­rach. W latach 80. i na począt­ku 90. wygry­wa­łem wie­le kon­kur­sów lite­rac­kich. Taki był wte­dy mój spo­sób na życie. Kil­ka takich kon­kur­sów orga­ni­zo­wa­nych było przez KKMP – dzię­ki wygra­nym, przy oka­zji wrę­cza­nia nagród, mia­łem oka­zję poznać m.in. Rom­ka Gile­tę z Wał­brzy­cha i Tadzia Olszew­skie­go z War­sza­wy. Byli to ludzie, któ­rzy obok Mar­ka Gar­ba­li towa­rzy­szy­li moim pierw­szym pró­bom lite­rac­kim. Każ­dy z nich poświę­cił mi kawa­łek swo­je­go życia i za to jestem im dozgon­nie wdzięcz­ny.”

Pamięć pod­su­wa obra­zy czo­ło­we­go pol­skie­go bit­ni­ka tam­tych lat. O Śliw­ce krą­ży­ły legen­dy, a moja wyobraź­nia widzia­ła go wiecz­nie w dro­dze, pija­ne­go, naćpa­ne­go. Nie­wie­le się pomy­li­łem. Ta opo­wieść to potwier­dza. „Tadzia Olszew­skie­go mia­łem oka­zję poznać w 1988 roku przy oka­zji kon­kur­su poetyc­kie­go, w któ­rym był on bodaj­że głów­nym juro­rem. Nie­dłu­go potem popro­sił mnie o zestaw wier­szy do arku­sza poetyc­kie­go ‘Oko­lic’. Sko­rzy­sta­łem z jego ofer­ty, nie docie­ka­jąc zbyt­nio pod jaką egi­dą wycho­dzą ‘Oko­li­ce’. Wisia­ło mi to zupeł­nie. Byłem rad, że ktoś się pochy­lił nad moimi tek­sta­mi i je doce­nił. Kie­dy ma się dwa­dzie­ścia lat, jest to waż­ne, teraz jest zupeł­nie ina­czej. Prze­sta­łem się łudzić, że to, co robię, jest komuś potrzeb­ne. Tadziu był na tyle w porząd­ku, że nigdy mnie nie nama­wiał, abym wstą­pił do KKMP. Mało tego, posta­rał się nawet, żebym przez pół roku (1989) dosta­wał sty­pen­dium im. Tade­usza Borow­skie­go. Ten szmal pozwo­lił mi prze­trwać jakiś czas. Za koń­ców­kę sty­pen­dial­nej kasy uda­łem się auto­sto­pem dooko­ła Pol­ski. W podró­ży towa­rzy­szył mi Marek Kar­wow­ski, poeta z Mię­dzy­gó­rza. Oczy­wi­ście walu­ta szyb­ko się upłyn­ni­ła, dosłow­nie i w prze­no­śni. Ostro w tam­tych cza­sach dawa­li­śmy z Mar­kiem w pal­nik. Z Beski­du Niskie­go, z mojej uko­cha­nej Łem­ko­wi­ny, poje­cha­li­śmy do War­sza­wy, wie­dzia­łem bowiem, że Tadziu wycią­gnie do nas pomoc­ną dłoń i poży­czy tro­chę gro­sza na dal­sze pere­gry­na­cje. Zła­pa­li­śmy go w redak­cji ‘Oko­lic’. Kie­dy usły­szał w czym pro­blem, bez waha­nia zała­twił nam fik­cyj­ne die­ty i zwrot kosz­tów podró­ży, dzię­ki cze­mu mogli­śmy jesz­cze przez tydzień błą­kać się po Pol­sce, aż szmal wypa­ro­wał z naszych kie­sze­ni cał­ko­wi­cie.”

Na koniec jesz­cze raz pytam o lokal­ność, o nasze debiu­to­wa­nie po Kłodz­kach i Wał­brzy­chach. „Dla­cze­go na swój debiut wybra­łem Kłodz­ko? Spra­wa jest pro­sta. Od 1985 roku jeź­dzi­łem tam z Ząb­ko­wic na impre­zy lite­rac­kie i nie tyl­ko. Wie­le osób mia­ło oka­zję czy­tać moje wypo­ci­ny, m.in. Boguś Mich­nik, Michał Fosto­wicz. Widocz­nie coś zaiskrzy­ło, sko­ro Gar­ba­la, jeden z redak­to­rów serii poetyc­kiej ‘Witry­nAr­ty­stów’, zapro­po­no­wał mi po trzech latach debiut. Musiał upły­nąć jesz­cze rok, zanim świa­tło dzien­ne ujrzał tomik Spo­koj­ne mia­sto. Mogłem z tym debiu­tem pocze­kać jesz­cze rok, może dwa. Jego zawar­tość była­by zupeł­nie inna. No ale jak się ma 22 lata, to się nie ma cza­su na pier­do­ły. Trze­ba dzia­łać – i to już! Ten pośpiech nie zawsze dzia­ła na korzyść. Wiem to teraz, po dwu­dzie­stu latach. Trak­tu­ję więc Spo­koj­ne mia­sto jako zapis moje­go mło­dzień­cze­go obłę­du i sza­leń­stwa. Czy jest tam poezja, sam już nie wiem. I się nad tym spe­cjal­nie nie zasta­na­wiam.”

O tym, że wielu kolegów odpadło po drodze

A teraz chy­ba naj­trud­niej­sze wyzna­nie. O tym, że wie­lu kole­gów spo­tka­nych w aka­de­mi­kach, redak­cjach, domach kul­tu­ry, na warsz­ta­tach, impre­zach, kon­kur­sach i zlo­tach odpa­dło po dro­dze. Zosta­ło w zakła­dach psy­chia­trycz­nych, kli­ni­kach odwy­ko­wych, na cmen­ta­rzu. Krzy­siek Śliw­ka miał szczę­ście. Opa­mię­tał się w porę, poszedł w stro­nę nor­mal­ne­go życia. Ale daw­no nie widzia­łem jego nowych wier­szy. Na pew­no się piszą. Na pohy­bel sza­leń­stwu mło­do­ści. Więc to ci chcia­łem powie­dzieć. Zaczy­na­jąc tę przy­go­dę, nie wiesz, dokąd cię zapro­wa­dzi i jak będzie wyglą­da­ło two­je oso­bi­ste roz­re­gu­lo­wa­nie zmy­słów. Nie trak­tuj Wojacz­ka jak rytu­al­nej lal­ki, nie buduj pustych ołta­rzy. Spró­buj doj­rzeć w jego życiu i twór­czo­ści coś w rodza­ju ostrze­że­nia, a dopie­ro potem zasta­na­wiaj się, czy ten hero­icz­ny pro­gram mak­sy­ma­li­sty świa­do­me­go roz­mia­rów pod­ję­tej rewol­ty to coś na two­je siły.

Nie zasta­na­wia­ją cię zda­rza­ją­ce się od cza­su do cza­su wypo­wie­dzi wyznaw­cze, świad­czą­ce o tym, że ktoś czy­ta­jąc Wojacz­ka, doznał obja­wie­nia, zro­zu­miał, o co napraw­dę w poezji cho­dzi? Sam nale­żę do tej gru­py czy­tel­ni­ków. Bodaj w dru­giej kla­sie ogól­nia­ka pora­zi­ły mnie czy­ta­ne na sto­ją­co w biblio­te­ce jego wier­sze. Póź­niej zro­zu­mia­łem, że oto obja­wi­ła się nowa nor­ma mówie­nia, że na moich oczach prze­su­nię­to gra­ni­ce kon­te­sta­cji i obna­że­nia. Wie­lu poetów uro­dzo­nych w latach 50. i 60. nie­jed­no­krot­nie wspo­mi­na­ło o tej pod­sta­wo­wej dla nich tra­dy­cji. I chy­ba nie będzie zbyt wie­le prze­sa­dy w stwier­dze­niu, że Rafał Woja­czek prze­orał samo­świa­do­mość poetyc­ką, prze­orien­to­wał ją i następ­ne po nim poko­le­nia nie mogą już obo­jęt­nie przejść obok posta­wio­nych przez nie­go pytań. Jed­no z takich pytań tłu­ma­czę sobie nastę­pu­ją­co. Moż­na sadzić smęt­ne kwiat­ki na zago­nie wier­sza, być lite­ra­tem i dobrze się mieć w ramach wyko­ny­wa­ne­go zawo­du. Ale jest w tym coś nie­ja­sne­go i nie­uczci­we­go, zasta­nów się – mło­dy adep­cie pió­ra – czy chcesz być tego typu urzęd­ni­kiem muzy albo wyrob­ni­kiem na usłu­gach takiej czy innej kor­po­ra­cji. Czy będziesz tań­czył, jak wydaw­nic­two zagra, redak­tor dzia­łu w tele­wi­zji, dzien­ni­ka­rzy­na z wyso­ko­na­kła­do­we­go pisma? Jeże­liś dobrze pojął lek­cję Wojacz­ka, to nie możesz spać spo­koj­nie, pod­pi­saw­szy cyro­graf z siła­mi zła w posta­ci inte­re­sów medial­no-wydaw­ni­czych. Rów­nież i w tym sen­sie Woja­czek odno­wił pyta­nia o sta­tus pisa­rza, kon­dy­cję poety. Na ile poeta słu­ży, a na ile ma być nie­wy­god­ny, ma stać kością w gar­dle, draż­nić?

Bo być poetą to – jak rozu­miem to prze­sła­nie – coś wię­cej niż pisa­nie wier­szy. Pisa­nie wier­szy poja­wia się jako efekt przy­ję­tej posta­wy, pier­wot­ne­go instynk­tu opo­ru. To świa­do­mie cele­bro­wa­ne bycie na prze­kór, sakral­ny klo­szar­dyzm obna­ża­ją­cy sła­bo­ści ofi­cjal­ne­go życia lite­rac­kie­go, ułom­no­ści życia spo­łecz­ne­go, a w koń­cu wady całej kul­tu­ry opar­tej na błęd­nych pod­sta­wach. To się­ga­nie do tych pod­staw, obma­cy­wa­nie korze­ni bytu i rzu­ca­nie nowe­go świa­tła na pośled­nią, zde­ge­ne­ro­wa­ną rolę jed­nost­ki. Według Wojacz­ka sta­tus poety jest z natu­ry anty­de­mo­kra­tycz­ny i anar­chi­stycz­ny. Ktoś, kto nazy­wa się poetą, w ramach swo­je­go jasno­wi­dze­nia nisz­czy wszel­kie zasta­ne struk­tu­ry i wyka­zu­je ich fałsz. Wygod­nie, cie­pło, bez­piecz­nie jest w tych struk­tu­rach czło­wie­ko­wi pozba­wio­ne­mu meta­fi­zycz­nych skru­pu­łów, zaś pozo­sta­li tyl­ko uda­ją, żeby nie psuć har­mo­nii. Praw­dzi­wy poeta nie uda­je. Bole­je ofi­cjal­nie. Nisz­czy bez­względ­nie. W związ­ku z tym zosta­je odrzu­co­ny. Mecha­ni­zmy obro­ny sys­te­mu spo­łecz­ne­go łamią mu kark. Mówi się o samo­bój­stwie. Potem maso­wo odwie­dza się grób. Zakła­da się insty­tut w miej­scu uro­dze­nia.

Zda­rza­ło mi się sły­szeć wypo­wie­dzi, w któ­rych pada­ło sfor­mu­ło­wa­nie „po Wojacz­ku”, i mówi­ło się wów­czas, że po Wojacz­ku jest już moż­li­we albo nie­moż­li­we myśle­nie, obra­zo­wa­nie czy w ogó­le pisa­nie pew­ne­go typu. Ja chcę tyl­ko zwró­cić uwa­gę na to, że pew­ne­go rodza­ju bycie sta­ło się po Wojacz­ku nie do koń­ca wia­ry­god­ne. Po Wojacz­ku – nie może­my już spać spo­koj­nie nie­nur­to­wa­ni zasad­ni­czą wąt­pli­wo­ścią. Miko­łow­sko-wro­cław­ski poeta udo­wod­nił, że poeta to nie zawód. To misja. Nie­obli­czal­na, aro­ganc­ka, bez­czel­na. Co wraż­liw­sze natu­ry czu­ją się teraz dwu­znacz­nie. Wie­dzą, że powin­ni kon­te­sto­wać, chło­stać i gło­śno mówić „nie”, ale nie mają w sobie siły pier­wo­wzo­ru, nie mają tej stra­ceń­czej pasji. Zresz­tą nie każ­de­go stać na taki rodzaj sza­leń­stwa. Dla­te­go z uśmiesz­kiem zawsty­dze­nia dalej sadzi­my swo­je smęt­ne kwiat­ki i cze­ka­my na nowe­go Wojacz­ka. Przyj­dzie i zdej­mie z nas wszyst­kich nie­zno­śny cię­żar. Odświe­ży atmos­fe­rę. Odku­pi.

* * *

Zno­wu wra­cam do lat 80., pró­bu­jąc przy­po­mnieć sobie nazwi­sko kole­gi, któ­ry zade­biu­to­wał i znik­nął, zapi­su­jąc schi­zo­fre­nicz­ną atmos­fe­rę epo­ki, życia spo­łecz­ne­go, lite­ra­tu­ry i nasze­go doj­rze­wa­nia w tym powszech­nym roz­dwo­je­niu jaź­ni. Myśla­łem o nim, pisząc o debiu­cie Śliw­ki. Nie mogłem sobie przy­po­mnieć nazwi­ska. O ilu dzi­siaj debiu­tu­ją­cych powie­my tak za lat dzie­sięć czy pięt­na­ście i nie będzie­my mogli przy­po­mnieć sobie nie­gdy­siej­szych tytu­łów do chwa­ły? Jakiej chwa­ły?

Wresz­cie sło­wo „schi­zo­fre­nia” podzia­ła­ło jak klucz do zaga­dek mło­do­ści. Wiśniew­ski się nazy­wał. Dariusz Wiśniew­ski. Dla nie­któ­rych kry­ty­ków Laza­ret był naj­lep­szym debiu­tem roku 1985. I ja dłu­go pozo­sta­wa­łem pod wra­że­niem, lecz pew­ne­go pięk­ne­go dnia zro­bi­ło mi się dusz­no w tej pocze­kal­ni do psy­chia­try. Zapra­gną­łem wyjść na świe­że powie­trze i poszu­kać innych wzor­ców oddy­cha­nia i mówie­nia. Taka ruchli­wość umy­słu i gim­na­sty­ka wraż­li­wo­ści to nie­zła rzecz, debiu­tan­cie. Nasią­kaj sobie spo­koj­nie i powo­li, zbyt dłu­go nie pozo­sta­jąc pod wpły­wem inte­re­su­ją­cej w danym momen­cie poety­ki. Zbierz tych w sobie odpry­sków jak naj­wię­cej, a z bie­giem cza­su wyci­śniesz z tego coś wła­sne­go, złu­dze­nie for­my aku­rat­nej i nie­po­wta­rzal­nej.

Wszyst­kim nam się wte­dy wyda­wa­ło, że przed zwy­czaj­nym sza­leń­stwem jest uciecz­ka w inne sza­leń­stwo. Przy maszy­nie do pisa­nia. Tytuł waż­ne­go dla nas zbio­ru Zdzi­sła­wa Jasku­ły brzmiał Maszy­na do pisa­nia. Boha­ter Wiśniew­skie­go też osią­ga spo­kój, stu­ka­jąc w jej kla­wi­sze (jego nazy­wa­ła się Kurt Sor­ge Olim­pia). To nar­ko­tyk umoż­li­wia­ją­cy odlot, uciecz­kę od rze­czy­wi­sto­ści rów­nie uciąż­li­wej, co w ówcze­snych wier­szach Śliw­ki. Od znie­na­wi­dzo­ne­go tłu­mu mane­ki­nów na uli­cy. „Brzy­dzę się nor­mal­no­ścią” – to hasło powta­rza­ją­ce się w wie­lu tomi­kach. Wiśniew­ski dedy­ko­wał swo­je utwo­ry „pacjen­tom oddzia­łów zamknię­tych”, a wier­sze nasy­cał realia­mi poby­tu w miej­scach zalud­nio­nych taki­mi jak on psy­cho­pa­ta­mi. Tak o sobie mówił boha­ter jego utwo­rów. Wspo­mi­nał o samo­bój­stwie, o umie­ra­niu po zaży­ciu jakichś pro­chów. Wymie­niał ich nazwy. Mówił, że pisa­nie wier­szy to coś w rodza­ju wen­ty­la bez­pie­czeń­stwa. Trze­ba je pisać, żeby nie osza­leć. I że to coś wię­cej niż tera­pia. To bez­po­śred­nie doty­ka­nie sen­su, któ­re­go nie ma w niczym innym, któ­re­go nie ma nigdzie.

Być może tacy ludzie nie two­rzą histo­rii lite­ra­tu­ry. (I zaraz zakpisz, że dopi­su­ją coś do histo­rii psy­chia­trii.) Two­rzą nasze życie, sta­jąc się czę­ścią doświad­cze­nia. Cien­ki tomi­czek leży głę­bo­ko na dnie wewnętrz­nej szu­fla­dy. I żad­ną igłą nie da się go stam­tąd wydłu­bać. Taka oso­bi­sta histo­ria lite­ra­tu­ry. Prze­pi­szę z niej frag­ment. Żenu­ją­cy po latach. A wte­dy jak świa­tło, jak hej­nał, jak apel:

dla­cze­go nie mogę przejść Do porząd­ku dzien­ne­go
tak Jak się prze­cho­dzi do następ­ne­go pocią­gu
dla­cze­go namiast­ka jedze­nia to Poły­ka­nie śli­ny
to wącha­nie Nasie­nia
dla­cze­go mój dyplom Nie upo­waż­nia mnie do tego
co chciał­bym napraw­dę robić
dla­cze­go jestem złym patrio­tą I nie marzą mi się
pagór­ki usy­pa­ne z głów Nie­przy­ja­ciół moich
dla­cze­go ucie­kam przez błot­ni­ste pola
tam Gdzie
brud­ne Chłop­stwo chle­bem i wódą się raczy
konie na Uwię­zi
a wino Roz­la­ne
więc kie­dy przyj­dzie strze­lić sobie
pro­sto w Usta lub w to bied­ne Cho­re czo­ło
to w par­ku arka­dyj­skim pod Nie­bo­ro­wem
Gdzie dwa lwy umar­łe
nadzie­ja kar­mi chi­me­rę A życie upły­wa
nadzie­ja kar­mi chi­me­rę A mar­mu­ry wie­trze­ją
nadzie­ja kar­mi chi­me­rę A ja strze­lam sobie
pro­sto w cze­rep
więc na reli­kwie nasze
na honor i szu­bie­ni­cę
na krew i wino
na kur­wę nędzę i odwa­gę
ty sam dzie­ci­no
dopisz
koniec Pie­śni

(„Roz­my­śla­jąc w pocią­gu rela­cji Łódź – Łowicz”)