Pożyteczne fikcje

Świat jesz­cze nie cią­żył tak, jak teraz cią­ży, i zała­twia odmow­nie wznio­słe marze­nia o rów­no­ści, demo­kra­cji i postę­pie. Wyda­wa­ło się wów­czas, że wszyst­ko dąży w dobrą stro­nę. Oto jak moc­no oddzia­łu­ją na nas warun­ki czy­ta­nia, powo­ła­ne do spo­łecz­ne­go życia kon­tek­sty odbio­ru. Czy­ta­łem przed laty (to jest owo mitycz­ne „wów­czas”) opo­wia­da­nia Prze­my­sła­wa Owczar­ka w dobrej wie­rze, mając pew­ność co do rozu­mie­nia, prze­twa­rza­nia i trwa­nia infor­ma­cji, jakąś tam ugrun­to­wa­ną, usta­bi­li­zo­wa­ną wie­dzę o świe­cie. W to dobrze uwi­te gniazd­ko naj­pierw ude­rzy­ła pan­de­mia, potem wojen­ne, rosyj­skie okru­cień­stwo i bez­względ­ność, cele­bro­wa­ne medial­nie kło­po­ty z praw­dą, hejt i dez­in­for­ma­cja stop­nio­wo wygry­wa­ją­ce woj­nę z rze­tel­ną opi­nią o świe­cie, a też doło­ży­ła nie­ma­ło rosną­ca depre­sja kli­ma­tycz­na, czy­li to, co pogłę­bia się z dnia na dzień wokół nas i w nas samych. Mówię o oso­bach rze­czy­wi­ście prze­ży­wa­ją­cych postę­pu­ją­cą degra­da­cję życia na tej pla­ne­cie.

Czy­tam od nowa opo­wia­da­nia zna­ko­mi­te­go poety, dzi­wiąc się, jak zmie­ni­ło się ich rozu­mie­nie, podej­ście do języ­ka i sto­ją­ce­go wraz z nim w pierw­szym sze­re­gu świa­ta, tak zwa­ne­go świa­ta przed­sta­wio­ne­go. Cie­ka­wa supo­zy­cja kry­je się w tym lite­ra­tu­ro­znaw­czym ter­mi­nie, coś w rodza­ju robo­czej hipo­te­zy na temat tego, że ist­nie­je świat do tej pory nam nie przed­sta­wio­ny, może taki, co bez­ce­re­mo­nial­nie wcho­dzi w nas, nie przed­sta­wia­jąc się, acz sku­tecz­nie przy tym zatru­wa­jąc, a nie­kie­dy miaż­dżąc. Zno­wu mówię o nad­wraż­li­wych osob­ni­kach czy­ta­ją­cych na co dzień poezję, obna­żo­nych i otwar­tych do żywe­go mię­sa na każ­de dotknię­cie, maź­nię­cie pędz­la. Ale kim jest malarz? Jeże­li o nim myślę, to wyobraź­nia nie­kie­dy pod­su­wa dia­bo­licz­ny wzór wzo­rów i jego nie­do­ce­nio­ne w latach dwu­dzie­stych ubie­głe­go wie­ku słod­kie malun­ki; odrzu­co­ny przez Aka­de­mię peł­nił funk­cję mala­rza poko­jo­we­go. Ileż puła­pek kry­je się w języ­ku – „poko­jo­we­go”?

Chcę powie­dzieć, że te opo­wia­da­nia prze­trwa­ły, dały radę mimo wspo­mnia­nej zmia­ny, nadal robią wra­że­nie. I jesz­cze wię­cej robią: z jed­nej stro­ny coś prze­wi­du­ją (już prze­wi­dzia­ły), z dru­giej pod­su­wa­ją język, a wła­ści­wie kil­ka języ­ków słu­żą­cych zro­zu­mie­niu zmia­ny, moż­li­wo­ści jej wie­lo­stron­ne­go opi­su. Dla­te­go każ­de z tych opo­wia­dań budu­je wła­sną niszę, zata­pia się w odmien­nych moż­li­wo­ściach wyra­zu i inter­pre­ta­cji świa­ta (czy też jego wycin­ka). Każ­de opo­wia­da­nie, zaj­mu­jąc się czymś odręb­nym i nie­co innym języ­kiem to wyra­ża­jąc, przy­czy­nia się do wzno­sze­nia cze­goś więk­sze­go. I to już może być jed­na z inter­pre­ta­cji tytu­ło­we­go „miste­rium”, bo to, co się odby­wa w trak­cie lek­tu­ry, wcho­dzi w gęstą atmos­fe­rę spe­cy­ficz­ne­go, reali­zo­wa­ne­go punkt po punk­cie, miste­rium uczest­ni­cze­nia w pro­ce­sie docho­dze­nia do praw­dy poprzez fik­cję; czy­taj: jej two­rze­nia jako pod­sta­wy porząd­ku pozna­wa­nia i w mia­rę sen­sow­ne­go ist­nie­nia. Z nagro­ma­dzo­nych roz­ma­ito­ści zaczy­na wyła­niać się coś w rodza­ju trud­nej (powie­dział­bym, że poetyc­kiej) jed­no­rod­no­ści, bo opo­wia­da to ten sam czło­wiek, wyjąt­ko­wy osob­nik, któ­re­go „rdzeń poznaw­czy” opie­ra się na szczę­śli­wym, więc i kło­po­tli­wym, połą­cze­niu nad­świa­do­mo­ści z nad­wraż­li­wo­ścią. Ktoś, kogo rze­czy­wi­stość, nawet ta stwo­rzo­na, bar­dziej boli, i żeby ją arty­stycz­nie wyra­zić, musi dać z sie­bie wie­le, za każ­dym razem rzu­ca­jąc na sza­lę wszyst­ko, całą siłę i pasję; kie­dyś mówi­ło się – „musi dać sie­bie same­go’, i nie­raz doda­wa­ło się przy tym – „w ofie­rze”. Jestem prze­ko­na­ny, że to nie jest zwy­kłe lite­rac­kie prę­że­nie musku­łów poety, któ­re­mu zama­rzy­ło się pisa­nie pro­zy i poka­zu­je tak zwa­ną „pale­tę moż­li­wo­ści”. Patrz­cie no tyl­ko, potra­fię coś wyrwać ze świa­ta w każ­dym moż­li­wym języ­ku. Chce­cie reali­zmu? Pro­szę bar­dzo. Magii i ezo­te­ry­ki, new-age’owych bajań, pro­szę bar­dzo. Absurd ist­nie­nia? Głód toż­sa­mo­ści? Już się robi.

Tu się ury­wa kro­to­chwil­na część recen­zji, przejdź­my do nie­co poważ­niej­sze­go potrak­to­wa­nia dzie­ła. Moż­na czy­tać te opo­wie­ści jako roz­pra­wę ze zbyt pochop­nym racjo­na­li­zo­wa­niem wszyst­kie­go. W tym sen­sie „miste­rium”, wstrząs i dozna­nie, będą­ce wyni­kiem uczest­nic­twa w rytu­ale, bywa­ją lep­sze, bar­dziej traf­ne w dotar­ciu do migo­tli­wej praw­dy niź­li „pro­ces poznaw­czy”, ciąg dzia­łań i ope­ra­cji zmie­rza­ją­cych do wyni­ku moż­li­we­go do zaksię­go­wa­nia przez rozum. W zasa­dzie każ­de opo­wia­da­nie snu­je coś, co pod­cho­dzi pod zna­ne sfor­mu­ło­wa­nie, mówią­ce o tym, że bywa­ją na świe­cie rze­czy, któ­re się racjo­na­li­stom nie śni­ły, nato­miast poetom i filo­zo­fom podat­nym na rację tego, co irra­cjo­nal­ne, śnią się nader czę­sto i to w róż­nych kon­fi­gu­ra­cjach. Są to więc Owczar­ko­we „sny” o innych moż­li­wo­ściach bycia pośród zna­ków losu, któ­re odczy­ty­wa­ne na zim­no i w towa­rzy­stwie okre­ślo­nej meto­do­lo­gii ska­zu­ją bycie na nud­ną powta­rzal­ność i mecha­nicz­ność, nato­miast śnio­ne wedle pra­wi­deł ożyw­czej fik­cji poka­zu­ją dru­gą, trze­cią, i jesz­cze bóg (Wira­ko­cza?) wie któ­rą, stro­nę poten­cjal­no­ści ist­nie­nia. Owczar­ka inte­re­su­je ta wła­śnie, płod­na w fan­ta­zma­ty, poten­cjal­ność, to coś, co może się wyda­rzyć, co czy­ha tyl­ko, żeby prze­bić się na pierw­szy plan, poka­zu­jąc figę zapi­som uczo­nych i funk­cjo­na­riu­szy, a nie­raz i samych kapła­nów jakie­goś ofi­cjal­ne­go wie­rze­nia. Rzecz się więc roz­cho­dzi o dowar­to­ścio­wa­nie „miste­ryj­no­ści” nasze­go bycia, o wyzwo­le­nie go z ofi­cjal­nych roz­po­rzą­dzeń socjo­lo­gicz­nych, eko­no­micz­nych i wszel­kich innych, spro­wa­dza­ją­cych go do okre­ślo­ne­go, jak­by z góry zna­ne­go, wyni­ku. Niech nic nie wyni­ka z góry, niech nic nie jest defi­ni­tyw­nie zasą­dzo­ne i okre­ślo­ne – mówię do sie­bie po prze­czy­ta­niu wszyst­kich dzie­wię­ciu opo­wia­dań.

I jest jesz­cze trze­cia (obok wie­lu innych) moż­li­wość „pro­ble­mo­we­go” wglą­du w zawar­tość tych opo­wia­dań. Nie przy­szła­by mi do gło­wy, gdy­by nie ema­il od auto­ra, któ­ry zwró­cił uwa­gę, że w sło­wie „miste­rium” jest jak­by od nie­chce­nia umiesz­czo­na cząst­ka „mister”. Nie­ja­sne prze­czu­cia inter­pre­ta­to­ra zyska­ły w tej pod­po­wie­dzi moc­niej­sze pod­sta­wy, ponie­waż mia­łem przy lek­tu­rze wra­że­nie, że to, co kobie­ce jest tu cie­kaw­sze, bar­dziej podzi­wia­ne i ado­ro­wa­ne, niż to, co męskie. Pośród róż­nych obra­zów ina­czej reali­zu­ją­cej się męsko­ści było coś, co pod­kre­śla­ło jed­nak uwiąd, sła­bość, nie­przy­sta­wal­ność. Tak jak­by roz­cho­dzi­ły się dro­gi sta­rej, pryn­cy­pial­nej męsko­ści i nowe­go świa­ta. Kobie­ty, nawet gdy demo­nicz­ne, w sza­lo­ny spo­sób cha­ry­zma­tycz­ne, lepiej odpo­wie­dzia­ły na zmia­nę, a w pew­nym sen­sie nawet ją spo­wo­do­wa­ły, będąc bli­żej mody­fi­ku­ją­ce­go się bycia w jego eko-post­se­ku­lar­nej odsło­nie. Dobrze, że świat stop­nio­wo prze­cho­dzi w ich ręce, może to wpły­nie na rela­cje z praw­dą i jej życio­daj­ny­mi, bar­dziej wia­ry­god­ny­mi, ośrod­ka­mi – pomy­śla­łem. Może przez to wró­ci­my do natu­ral­nych spo­so­bów obco­wa­nia z przy­ro­dą, bied­niej­si o domi­na­cję, a bogat­si o nowe, lep­sze współ­ży­cie i wła­ści­wą komu­ni­ka­cję z nią, i z samy­mi sobą.

Owczar­ko­we „sny” poka­zu­ją swo­je dru­gie obli­cze. Nie speł­nia­ją się tyl­ko w suge­styw­nym miste­rium samo­po­zna­nia i eks­pre­sji, lecz wycho­dząc poza oso­bi­sty wymiar rytu­ału, ujaw­nia­ją uto­pij­ną (dys­to­pij­ną?) i jed­no­cze­śnie zaan­ga­żo­wa­ną powierzch­nię. Zaan­ga­żo­wa­ną w dys­pu­tę o to, co prze­trwa, a co praw­do­po­dob­nie sczeź­nie, o to, co się zmie­ni, by prze­trwać, a tak­że o to, jak męskość, poważ­nie mody­fi­ku­jąc testo­ste­ro­no­wą pychę i poczu­cie wyż­szo­ści, zacznie na nowych warun­kach doga­dy­wać się z kobie­co­ścią. W imię prze­trwa­nia pla­ne­ty i gatun­ku.

Wszyst­ko może dążyć w dobrą stro­nę w fik­cjach stwa­rza­nych przez poetów.