Przeszłość jest dla wszystkich

„W pamię­ci to się wszyst­ko ze sobą mie­sza, i ta opol­ska siecz­ka, i galan­te­ria z Sopo­tu, i pereł­ki roc­ka. Prze­szłość jest dla wszyst­kich.”

Jerzy Jar­nie­wicz (w roz­mo­wie z Artu­rem Bursz­tą)

*

W nocy był pierw­szy przy­mro­zek, za oknem wiru­ją sczer­nia­łe, zmię­te liście wło­skie­go orze­cha. To inten­syw­ne opa­da­nie wtó­ru­je temu, co czy­tam: upły­wo­wi cza­su zawar­te­mu w roz­mo­wach z Jerzym Jar­nie­wi­czem, a tak­że w jego wier­szach. Za chwi­lę zosta­nie goły pień i prze­ra­ża­ją­co puste gałę­zie, ktoś będzie się w to wpa­try­wał, prze­krzy­wia­jąc gło­wę. I nie wiem, cze­go to jest meta­fo­rą. Jed­na z wer­sji odpo­wie­dzi na obraz może być taka: bo to, wie­cie, jest tak, że Jurek przez lata trwał w swo­im i na swo­im, a te pyta­nia przy­cho­dzi­ły i odcho­dzi­ły, wię­dły i spły­wa­ły po nim. Tyle lat słusz­nej pra­cy natu­ry (kul­tu­ry), cia­ła (sło­wa), tyle lat  gada­nia, prze­le­wa­nia – stop! Na pew­no nie z puste­go w próż­ne. Kapi­tal­ne są nie­któ­re frag­men­ty, nie­sły­cha­nie prze­ni­kli­we i mądre – naj­czę­ściej odpo­wie­dzi, ale nie­raz też pyta­nia. Poucza­ją­ca, żywa lek­tu­ra.

Wra­że­nie, któ­re mnie nie opusz­cza, jed­nak jakoś wią­że się z tym, co za oknem. Chwi­la­mi poeta jak­by otrzą­sał się z nad­mia­ru kie­ro­wa­nych słów, bez prze­rwy pro­sto­wał, rela­ty­wi­zo­wał, pole­mi­zo­wał, uci­nał, obra­cał w żart. Widać wyraź­nie i bar­dzo żywo pro­ces, o któ­rym bez prze­rwy mówi, któ­re­mu świad­czy. Pro­ces roz­mi­ja­nia się z pier­wot­nym odczu­ciem, stan usta­wicz­ne­go bra­ku pew­no­ści, co do zna­cze­nia i prze­sła­nia. Poeta stoi na grzą­skim grun­cie, a roz­mów­ca bądź roz­mów­czy­ni zda­ją się tego nie zauwa­żać, pod­su­wa­jąc gałąz­kę, któ­ra ma go z grzę­za­wi­ska wydo­być. A w isto­cie on ma tam tkwić, tam mu naj­le­piej i jed­no­cze­śnie naj­go­rzej. Tym­cza­sem inter­lo­ku­to­rzy mają tę (nie­kie­dy nie­wy­po­wia­dal­ną) apo­re­tycz­ność za nic, żąda­jąc jasnych dekla­ra­cji. Jest w tym publi­cy­stycz­nym geście brak wła­ści­wej intu­icji, co do cha­rak­te­ru poetyc­kich wahań i napięć. Poeta na roz­ter­ce stoi, zaś pyta­ją­cy dąży do fina­łu i puen­ty, sytu­ując się obok poezji, jej zma­gań z pew­no­ścią, bez­po­śred­nio­ścią i rze­ko­mą jasno­ścią. Wiem, wywiad musi być jasny i cze­goś pew­ny. To poroz­ma­wiaj­cie z hydrau­li­kiem…

Rozu­miem, że wszyst­ko opie­ra się na przy­bli­że­niach i nego­cja­cjach, zatem poeta dla celów mar­ke­tin­go­wych i tym podob­nych musi im ule­gać. Ale Jerzy Jar­nie­wicz bro­ni się nad­zwy­czaj dziel­nie, bez prze­rwy nad­szar­pu­jąc pew­ność świa­ta zada­ją­ce­go prze­wi­dy­wal­ne pyta­nia. Na luz i inny rodzaj dia­lek­tycz­nej praw­dy, na oddech i świe­żość, czy­li jakiś rodzaj „bycia sobą” poza kon­wen­cją, poza insty­tu­cją wywia­du może sobie pozwo­lić tyl­ko w swo­bod­nej wymia­nie zdań ze Zdzi­sła­wem Jasku­łą (gawę­dzi­li tak przez lata na łamach „Arte­rii” w cyklu „Co do joty. Jasku­ła do Jar­nie­wi­cza, Jar­nie­wicz do Jasku­ły”), dla­te­go te frag­men­ty książ­ki są mi naj­bliż­sze i naj­mil­sze. Szko­da, że w Prze­zro­czach mamy tego tak skrom­ny wyimek.

*

Dwa­dzie­ścia czte­ry lata (2000–2024), dwa­dzie­ścia kil­ka roz­mów pły­ną­cych obok wier­szy, ale i przez wier­sze, wyra­sta­ją­cych z nich, z lite­ra­tu­ry, lecz przede wszyst­kim z życia, z cza­su, z prze­mi­ja­nia. Oto naj­lep­sza lek­cja prze­szło­ści. Patrzy­my z nostal­gią, jak zmie­nia­ły się mody, kon­wen­cje, cza­so­wo waż­ne nazwi­ska i poję­cia (wytry­chy inter­pre­ta­cyj­ne), jak zmie­nia­ło się podej­ście do czło­wie­ka piszą­ce­go wier­sze, tłu­ma­czą­ce­go się z tego pisa­nia, usen­sow­nia­ją­ce­go go. Do czło­wie­ka tłu­ma­cza, ese­isty, kry­ty­ka, histo­ry­ka lite­ra­tu­ry, pro­fe­so­ra. Wyda­je się, że prze­świe­tlo­no tę postać ze wszyst­kich stron, wpra­wio­no ją w ruch, pod­da­no dyna­mi­ce wszel­kich moż­li­wych, bły­sko­tli­wych ujęć. Wyda­je się, że już wię­cej się nie da. I choć rze­tel­ny redak­tor tomu, Karol Porę­ba, porząd­ku­je cały roz­wi­chrzo­ny mate­riał i przy­sta­wia na koniec (wła­ści­wie na począ­tek) wła­sną pie­czeń w posta­ci pod­su­mo­wu­ją­cej, bar­dzo istot­nej roz­mo­wy, to prze­py­ty­wa­na per­so­na, choć „roz­po­zna­na” (posłu­gu­ję się poręcz­nym, „poznań­skim” poję­ciem), wyda­je się w jakimś stop­niu nie­uchwyt­na. Coś zosta­wia dla sie­bie.

Żad­ne to odkry­cie. Za praw­dzi­wym arty­stą wle­cze się cień nie do wyja­śnie­nia, nie do wyłusz­cze­nia dla malucz­kich, czy nawet i wta­jem­ni­czo­nych. I to mnie nastra­ja do tej książ­ki spo­le­gli­wie. Co wła­ści­wie? Odczu­cie tajem­ni­cy losu i oso­bo­wo­ści. Pozor­nie otwar­ta i wyga­da­na coś jed­nak kry­je. Prze­pra­szam za obna­ża­nie się i, być może, zbyt lep­kie utoż­sa­mie­nie – po pro­stu odnaj­du­ję się w tym. W tym, że doce­nio­no go jako poetę tak póź­no, że pierw­sze tomi­ki prze­cho­dzi­ły bez echa. Że zda­rzył się lokal­nie i poza cen­tral­nie zarzą­dza­nym kon­kur­sem pięk­no­ści. Że nie po dro­dze mu było z Nową Pry­wat­no­ścią, nie odnaj­do­wał się w „Bru­lio­nie”. Że nie odże­gny­wał się od wciąż żywej tra­dy­cji Nowej Fali. Że Róże­wicz był dla nie­go waż­ny („Róże­wicz wie, że bycie poetą to skan­dal, to publicz­ne zgor­sze­nie. Po Róże­wi­czu nie ma powro­tu do nie­win­no­ści poezjo­wa­nia, do snu­cia marzeń o mowie wznio­słej”). I wresz­cie, że czer­piąc po tro­chę z tego wszyst­kie­go, umiał wydep­tać wła­sną ścież­kę. I to jest obna­że­nie, o któ­rym wspo­mnia­łem: w zupeł­no­ści iden­ty­fi­ku­ję się z tym osob­nym mode­lem bycia w lite­ra­tu­rze. Ba! Iden­ty­fi­ku­ję się z tym losem. Tak wie­le zbież­no­ści, tak moc­ne zako­rze­nie­nie w peere­low­skiej men­tal­no­ści, tak moc­ne potem jej kon­te­sto­wa­nie. To mój świat, moje poko­le­nie, pra­wie mój rocz­nik (rap­tem dwa lata róż­ni­cy). „To, że się uro­dzi­łem wła­śnie w 1958 roku, mia­ło poważ­ne kon­se­kwen­cje: wszę­dzie byłem za póź­no lub za wcze­śnie”. Otóż to. Jar­nie­wicz, jak nie­któ­rzy z nas, wypadł z mię­dzy­po­ko­le­nio­wej niszy i dłu­go zby­wa­ny czy igno­ro­wa­ny wresz­cie zwró­cił uwa­gę na sie­bie i na fakt bycia mię­dzy ety­kie­ta­mi i gene­ra­cja­mi. Wła­śnie – zwró­cił uwa­gę. Wła­śnie – prze­szłość jest dla wszyst­kich. Tak­że tych ocze­ku­ją­cych w kolej­ce. Jego przy­kład daje nadzie­ję.

*

Jest jakaś gra­ni­ca obna­ża­nia się, przejdź­my do rze­czy. Teraz będą kąski, czy­li coś, co na gorą­co zapi­sy­wa­łem w note­si­ku. Gdy­bym robił to jutro („w żół­tych pro­mie­niach liści”), wybrał­bym z tego nie­sły­cha­ne­go bogac­twa meta­for, ana­lo­gii, obra­zów, idei i wąt­pli­wo­ści inne, rów­nie cel­ne, frag­men­ty. Coś inne­go wyda­ło­by mi się tak bli­skie.

„Zna­la­złem się poko­le­nio­wo pomię­dzy, choć zawsze bli­żej mi do lat sześć­dzie­sią­tych.”

„Przez jakiś czas wyda­wa­ło mi się, że w wier­szach tę poli­tycz­ną fru­stra­cję mogę wyła­do­wać.”

„Jak zawsze w tym stu­le­ciu sztu­ki pla­stycz­ne wyprze­dzi­ły lite­ra­tu­rę.”

„Z dru­giej stro­ny o żywot­no­ści kry­ty­ki bry­tyj­skiej tak napraw­dę decy­du­ją tek­sty pisa­ne przez ludzi sie­dzą­cych w oku cyklo­nu, w brzu­chu wie­lo­ry­ba. Mam na myśli samych poetów.”

„Dzie­ci wca­le nie two­rzą mitów kosmo­go­nicz­nych, tyl­ko bawią się sło­wa­mi, a wła­śnie w mowie dziec­ka, bar­dziej niż w mitach i rytu­ałach, szu­kał­bym źró­deł lite­ra­tu­ry.”

„Kto wie, gdy­by moż­na było język nało­żyć na rze­czy­wi­stość, a doświad­cze­nie ująć w sło­wa, poezja nie była­by niko­mu potrzeb­na. Bo ona sie­dzi gdzieś na tym polu niczy­im mię­dzy dwie­ma rów­no­le­gły­mi, mię­dzy języ­kiem a doświad­cze­niem, mię­dzy sło­wem a cia­łem. A że rów­no­le­głe nigdy się nie prze­tną, wie­my nie od dzi­siaj.”

„Dla­te­go bli­skie są mi pró­by ode­bra­nia lite­ra­tu­rze lite­rac­ko­ści, pró­by zanie­czysz­cze­nia jej, wtło­cze­nia jej w czas, a tym samym w pro­ce­sy roz­kła­du i prze­mi­ja­nia.”

„Moja posta­wa jest mniej rady­kal­na niż Andrze­ja (Sosnow­skie­go – dop. mój, KM). Nie mogę cał­ko­wi­cie odrzu­cić inten­cjo­nal­no­ści, nie do koń­ca wie­rzę w auto­no­micz­ność języ­ka czy wier­sza. Dla mnie jest ona pro­ble­mem, moż­li­wo­ścią lub hipo­te­zą, któ­rą nale­ży nie­ustan­nie spraw­dzać.”

„U pod­ło­ża moich wier­szy leży nie­usu­wal­na nie­pew­ność, jak napraw­dę jest, co zale­ży od cze­go, co jest pier­wot­ne, co jest real­ne, a co za takie tyl­ko ucho­dzi.”

„Fascy­no­wa­ła mnie kon­se­kwent­nie anty­me­ta­fi­zycz­na posta­wa, ba, wręcz anty­me­ta­fi­zycz­na pasja takie­go na przy­kład Ayera. Pamię­tam do dziś, jakie pio­ru­nu­ją­ce wra­że­nie zro­bi­ło na mnie odkry­cie, że naj­więk­sze pro­ble­my meta­fi­zycz­ne mogą być po pro­stu błęd­nie zbu­do­wa­ny­mi zda­nia­mi, nie­po­praw­ną gra­ma­ty­ką. Te filo­zo­ficz­ne fascy­na­cje ujaw­ni­ły się póź­niej w moich spo­tka­niach z poezją Phi­li­pa Lar­ki­na, któ­ra bli­ska jest ide­owo oks­fordz­kie­mu empi­ry­zmo­wi.”

„W moim prze­ko­na­niu poezja wyra­sta z uświa­do­mie­nia sobie tego roz­zie­wu mię­dzy sło­wem a cia­łem. Jej siłą jest napię­cie mię­dzy nimi. Wia­ra w mitycz­ny stan ich toż­sa­mo­ści to opium dla poetów. Nie wiem, jakie potrze­by zaspo­ka­ja ten nar­ko­tycz­ny mit.”

„Cie­ka­wią mnie te chwi­le, w któ­rych cia­ło wyry­wa się spod domi­na­cji sło­wa, roz­sa­dza język, pró­bu­je się ujaw­nić. I zawsze w star­ciu z języ­kiem prze­gry­wa.”

„Za sztu­ką, za wier­szem kry­je się więc pust­ka po kimś, kogo już nie ma lub za chwi­lę nie będzie. Dzię­ku­ję za taką dosko­na­łość i za taką wiecz­ność.”

„Jeśli spo­tka­nie z trans­cen­den­cją jest spo­tka­niem z czymś rady­kal­nie obcym, to moż­li­we jest ono tyl­ko w kon­fron­ta­cji z obcym języ­kiem. Pozwo­lę sobie odwró­cić zna­ną tezę: sko­ro gra­ni­ce nasze­go świa­ta są gra­ni­ca­mi nasze­go języ­ka, to wyj­ście poza nasz język jest prze­kro­cze­niem nasze­go świa­ta, naszej świa­do­mo­ści, a więc tym, co tra­dy­cyj­nie nazy­wa się trans­cen­den­cją.”

„Logi­ka zakła­mu­je bycie, a sko­ro para­doks łamie jej zasa­dy, bo jest pozor­ną przy­naj­mniej nie­do­rzecz­no­ścią, bliż­szy jest, miej­my nadzie­ję, temu, co jest.”

„Ale jeśli język otwo­rzy­my na cie­le­sność, otwo­rzy­my go też na zwią­za­ne z nią prze­mi­ja­nie. A wolał­bym, żeby w wier­szu cie­le­sność zaist­nia­ła, nawet kosz­tem jego trwa­ło­ści. Bo nie­śmier­tel­ność wier­sza to hanieb­na, nie­ludz­ka idea.”

*

„Jerzy Jar­nie­wicz od lat pod­kre­śla dia­lo­gicz­ny i współ­au­tor­ski cha­rak­ter lite­ra­tu­ry, stąd nie­któ­re tema­ty, figu­ry czy stra­te­gie, któ­re moż­na dostrzec w jego wier­szach, mają swój począ­tek w roz­mo­wach z inny­mi pisa­rza­mi, tłu­ma­cza­mi, kry­ty­ka­mi oraz dzien­ni­ka­rza­mi. Uka­za­nie tej wymia­ny myśli poprzez wybór roz­mów wyda­je się więc potrzeb­nym uzu­peł­nie­niem twór­czo­ści lirycz­nej, prze­kła­do­wej i ese­istycz­nej łódz­kie­go auto­ra, a tak­że kon­tra­punk­tem dla tek­stów kry­tycz­no­li­te­rac­kich i lite­ra­tu­ro­znaw­czych o jego pisar­stwie” (Karol Porę­ba).

*

Wia­do­mość z ostat­niej chwi­li – jesz­cze parę liści wisi. Prze­szłość nie aktu­ali­zu­je się tak szyb­ko, jak się ocze­ku­je. Wymy­ka się spod kon­tro­li. Być może to o niej myśli­my, szu­ka­jąc mitycz­ne­go pią­te­go żywio­łu. Prze­szłość jest dla wszyst­kich umie­ją­cych ją czy­tać.