Sześćdziesiąt na sześćdziesiąt

Ale tak jak są to wiersze o przyjaźni i o różnych formach fraternizowania się, tak są też o uwodzeniu i wywodzeniu w pole, o wodzeniu na pokuszenie i pokucie, o dawcach i biorcach, darczyńcach i dłużnikach, a przede wszystkim o utracie i umiejętności godzenia się na brak. Niewielu poetów współczesnych ma na zapleczu epitalamia i dziękczynienia, z którymi przychodzi do czytelników jako ten gołodupiec na wesele, drapichrust i szmugler – bez niczego, z dziurą w sercu zamiast podarunku. „Dobre słowo” urasta więc w poezji Dyckiego do miana etycznego zobowiązania – staje się ekwiwalentem symbolicznej wymiany, domaga się zaufania i wrażliwości.

Jest to oczywiście wybór cokolwiek kontrowersyjny, wynikający z postawionego przeze mnie kiedyś pytania: czy da się opowiedzieć o tej poezji bez kluczowej, organizującej ją figury Matki i jej schizofrenii oraz bez traumy wysiedlenia związanej z geograficznym i politycznym tłem akcji „Wisła”? Bez całej spirali przemocy historycznej? Bez tożsamościowej klątwy relacji polsko-ukraińskich, Wołynia i Podola? Innymi słowy: czy da się opowiedzieć o „kochance Norwida” i jego nieślubnym dziecku – Orciu, pardon, Dyciu, a zarazem nie wikłać się w takie zagadnienia, jak polityka tożsamości, pamięć zbiorowa, „dzieje rodzin polskich”, topografia kresów czy mit przeklętego wnuka rezuna? Co wówczas zyskamy, a co bezpowrotnie stracimy? Albo inaczej: po co nam kolejny reprezentatywny wybór, w którym znajdziemy te same, imitujące brulion, układy wierszy? W tym sensie „mój Dycki” jest rzeczywiście trochę inny, prywatniejszy i nieco bardziej abstrakcyjny niż jego poszczególne tomy; najczęściej występuje „we własnej osobie”, choć w wielu ciałach i pod różnymi imionami. Aspekt szamański i dziedziczenie pamięci ustępują tu intymnym pieśniom miłosnym. Ale jest to też Dycki bez niektórych lotnych łańcuchów słów, bez tych pięknych okresów retorycznych, które z błyskotliwych, korzennych systemów łatwo mogą się przeistoczyć w okowy tak dla krytyków, jak i czytelników: „jesień już Panie a ja nie mam domu”, „w moim małym domu zamieszkała niewiara”, „w sąsiednim pokoju umiera moja matka”, „moja matka kościół osobny”, „piasek to sypkie ssące usta śmierci”, „tylko wiersz jest od Boga i wiatr/ w owym wierszu z którym się ścigam”. Uwielbiamy te powracające frazy, tę „bezzasadność napomknień i powtórzeń”, więc może choć raz spróbujemy uwolnić się od ich uroku i „w wielkich mękach widzenia” zobaczyć wiersz jako nagą, bezbronną źrenicę? Wiersz osobny, obcy? Wyszeptany w samotności, a nie zanucony na podobieństwo wszystkich poprzednich?

Trudno bowiem nie zauważyć, że Dycki stał się poetą kanonicznym, a przez to również niepopularnym; że chwilowo minął czas jego najbardziej intensywnej (wręcz gwiazdorskiej) obecności na polskim rynku literackim, a przyszedł czas laurów zagranicznych i sukcesów na arenie międzynarodowej, w dużej mierze niezależnych od samego twórcy. Za kolejnymi tłumaczeniami idą oczywiście nagrody, bo nikt nie zaprzeczy, że idiom ten jest unikalny nie tylko w skali naszego kraju. W 2021 roku poeta otrzymał, jako drugi autor z Polski (po Zbigniewie Herbercie), Międzynarodową Nagrodę Poetycką miasta Münster za przekład Kochanki Norwida (Norwids Geliebte, tłumaczyli Michael Zgodzay i Uljana Wolf). Ugruntowała ona jego już i tak solidną obecność w języku niemieckim, po wcześniejszych zbiorach Geschichte polnischer Familien i Tumor linguae. Po angielsku mamy piękne Peregrinary w przekładach Billa Johnstona, po słoweńsku nieustępujące mu Kamen poln hranila Primoža Čučnika. Kolejne języki otwierają się przed tą poezją na oścież (bułgarski, hiszpański, ukraiński, litewski, włoski, serbski, czeski – wszystkie przyjęły już swoje wybory i zmierzyły się z meandrującą frazą poety). Tylko polszczyzna wydaje się trochę zamykać, powtarzać w swoich rozpoznaniach, by nie powiedzieć dosadniej: dusić się i nudzić tym, że ma do czynienia z poetą tak wnikliwie przeczytanym. Sam Dycki zdaje sobie z tego sprawę, ukradkiem przemycając w kolejnych tomach uwagi o skomplikowanej relacji z samym sobą jako autorem o przeszło trzydziestoletnim stażu i o tym, że mu te wiersze „zestraszniały” i „zestarzały się”. Być może stąd biorą się coraz większa lakoniczność jego zdania i konsekwentna rezygnacja z ozdobników.

W przypadku Dycia trudno przecież mówić o staniu w miejscu. Wędrówka, exodus i brak możliwości zakorzenienia się – to kolejny z wielkich tematów, miejsce wspólne wszystkich naszych lektur. Nawet najdawniejsze wiersze pozostają dzięki temu zaczepne i buńczuczne, mają w sobie coś z przemytnika szmuglującego kontrabandę między różnymi planami czasowymi. Poezja może być natchniona, może nieść „łodyżkę od boga nicości”, ale też „musi być rozróbą musi się podobać” – jak napisał autor w Kochance Norwida. Można ją oczywiście odczytywać w wysokim kluczu, wśród metafizycznych spekulacji, a raczej ich resztek, półprawd i półwiar, bo przecież wiara bywa tu na różne sposoby przetrącana i zanieczyszczana w swojej doktrynalnej postaci. Bóg myszkuje po ciałach, a kości same składają się w darze, piękno wymienia się z brzydotą, a czystość ze zmazą, raz dając nam koszyk soczystych jabłuszek, innym razem „hniłki” i „bziuczki”. Można potraktować to poważnie, ale tylko wówczas, gdy weźmiemy poprawkę na ów zbójnicki, piracki pierwiastek nieustannego abordażu na samą koncepcję nowoczesnej poezji, którego Dycki się onegdaj podjął.

Warto zwrócić uwagę na jedną jeszcze kwestię: na wszystkie udawane i zupełnie szczere gesty wychodzenia do czytelnika, ad benevolum lectorem, wyciągnięte ze starych księgozbiorów figury retoryczne, umieszczające wiersze w wewnętrznym dialogu między poetą a jakąś wyimaginowaną wspólnotą słuchaczy, właściwie fanów, doskonale znających te tekstowe triki. Wiersze-prośby, wiersze-polecenia, wiersze-zobowiązania, pouczajki i lekcje, nie wspominając już o modlitwach, dziękczynieniach i skargach. Rób to, nie rób tego – nieustannie wskazuje poeta, zapraszając nas w środek rytuału, ale też wywierając dydaktyczny nacisk. Wiersze Dyckiego zdążyły nam już zakomunikować, żebyśmy ich nie czytali, jeśli nie chcemy się zgubić lub nie mamy zamiaru siebie odnaleźć, jeżeli wolimy zapomnieć o sobie lub właśnie pamiętać; żebyśmy je przyjęli, aby się w nich zapamiętać lub na odwrót – upamiętnić innych. Mówiły: „w nas się zatracisz”, a w kontrze: „z nami odzyskasz to, co utracone”, jesteśmy przecież jak tablica nagrobna, zachowujemy imiona, znamiona, słowa i całe języki, bo „wiersz, jak tablica nagrobna, przyjmie wszystko”. Obiecywały wielkie nic, a zarazem sugerowały: nie zdołasz przyjąć tego wszystkiego, co mamy do powiedzenia, nie w jednym ciele, nie w jednym życiu i nie pod jednym imieniem. Raz przynosiły więc rozszczepienie, zapowiadały pęknięcia tożsamości, które się w nich nieustannie rozwierają, innym razem gwarantowały wręcz sielankową, pastoralną spójność i wiarę w źródłową Pieśń. Czasem odstraszały nas, wypraszały za drzwi, wyzywały od głupków i durniów, a potem mizdrzyły się: dobry czytelniku, czytelniku życzliwy, mój drogi, przyjdź do mnie, uratuj, wróć do mnie, ciućkaj i ciumkaj, „ale najpierw (zanim mnie/ dziabniesz) poproś o wiersze”. Wychodziły wówczas na podryw, w pole i na plac, raczej na pikietę niż na pospolitą randkę. Defilowały i stroszyły piórka: jesteśmy nieczyste i rozrzutne, przepełnione pokusą, niepokorne; unurzaj się w nas, przyjmij kropelkę śliny, słodkie ciasteczko, kremową rurkę i ziarnko słonecznika. Wraz z nią przyjmiesz znamiona: pestkę, chorobę, samotność, wygnanie, zdradę, dziedzictwo, poezję i śmierć; wszystkie te niemożliwe dary, nad którymi medytował Jacques Derrida, próbując zrozumieć relację, w jaką jesteśmy uwikłani z językiem i światem.

Przede wszystkim jednak „nie zaczynaj z nikim przyjaźni/ kto nie umie dawać w sytuacji bez wyjścia”. Bo tak naprawdę od początku szło przecież o przyjaźń, bardzo ryzykowną i trudną do zdefiniowania, idiomatyczną, zawieszoną na częstochowskim rymie podarunek-pocałunek. „Uwodziciel” i „darczyńca”, „szmugler” i „drapichrust”, „utracjusz” i „łasuch” to figury, między którymi rozpościera się cała gama sposobów komunikowania  i wprawiania w ruch logiki daru oraz ściśle powiązanej z nią antysystemowej grabieży. Etymologicznie rzec biorąc – „przyjaciel” jest jednym z tych niewielu słów, które towarzyszą nam właściwie w niezmienionej formie od czasów prasłowiańskich. Oznaczał osobę sprzyjającą komuś, życzliwą mu (to odpowiednik łacińskiego amicus), tego, kto przyjmuje w gościnę, a także krewnego (to łacińskie cognatus). Z czasem rozszerzył się jeszcze o czwarte znaczenie, z którego Dycki też obficie korzysta: kochanka, partnera. Ciało wiersza jest gościnne – mówi poeta – pomieści wszystkie moje i wasze imiona, wszystkie te cztery znaczenia ugości w sobie. Ciało wiersza jest jedno i nawet nie należy do mnie, a ja przecież „nie dam ci siebie w żadnej/ postaci”. Swego czasu poeta obiecywał, że „odda wiersze w dobre ręce”, a potem był tym, który tych rąk jeszcze nie znalazł, jakby wciąż czekał na mitycznego Parsifala. Jednego możemy być pewni – gdy zarzeka się: „nie umiałem się sprzedać (nawet/ w poezji)” oraz „nigdy nie byłem wziętym poetą”, to zamiast używać toposu fałszywej skromności, dotyka samych źródeł języka i porusza inny, nieustannie powracający w liryce problem: być wziętym przez kogo/co? Co to znaczy: dać lub wziąć wiersz, podarować komuś siebie, opowieść, pamięć, idiom? „W poezji bowiem nie wystarczy/ ciepnąć od niechcenia kilka/ imion (z Leszkiem Argasińskim/ włącznie) trzeba je jeszcze/ zrobić i podrzucić innym”.

Bardziej niż elementy stricte biograficzne interesowały mnie więc tekstowe figury tej wielkiej pieśni miłosnej, w której przyjaźń uwspólnia i zobowiązuje do rozrzutności. Daleki jestem zresztą od czytania wierszy Dyckiego w jakimkolwiek kluczu biograficznym, nawet gdyby były one wspomnieniami o rzekomo zniszczonych przez ojca zapiskach i innych tragicznych historiach – matki, babki, krewnych czy przyjaciół. Jest w tych tekstach tyle gestów retorycznych i metaliterackiej gry, że próba przyszpilenia ich za pomocą modnej dziś kategorii doświadczenia biograficznego czy autobiograficznego wydaje się uboga i szkodliwa. Owszem, świętujemy sześćdziesiąte urodziny poety za pomocą sześćdziesięciu wierszy, wpisując się w laudacyjny konwenans i ironicznie deklarując wraz z nim: inaczej nie będzie. Ale przecież zawsze możemy przeczytać te liryki „jakoś inaczej”: jako antropologiczne studia nad pamięcią jednostki i pamięcią społeczną, jako pochwały miejsc opierających się ponowoczesnemu upłynnieniu, jako geopolityczne traktaty na temat lokalności i kolonizacji (z kluczowym napięciem tożsamościowym „ja–obcy” i „ja jako obcy”), a także w asyście wyimków z poststrukturalnych filozofii, które można rozpiąć jak mokre pranie na sznurku: od zwiewnego, tiulowego postsekularyzmu po przyciężką, wełnianą fenomenologię daru. Możemy się nimi posłużyć, bo również taki rodzaj obecności został  dla nas zawczasu przygotowany w jednym z utworów. Świadczyć usługi dla ludności? Proszę bardzo, choć – jak mówią – ludność miast i wsi nie zawsze chce korzystać z tych dobrodziejstw, jakby były wciąż luksusem, a nie  wspólnym dobrem.