Trzy fundamentalne pytania o Joyce’a

Przemysław Rojek: Panie Jerzy – przystępując do tej rozmowy, czuję się z kilku powodów niekomfortowo… Po pierwsze, mamy rozmawiać o pisarzu i o książce, których bibliografia przedmiotowa (również ta w języku polskim) zapełniłaby osobną bibliotekę. Po wtóre – jest Pan wziętym rozmówcą, a w każdym (albo prawie w każdym) z wywiadów, których Pan udzielił, pojawia się najmniej kilka pytań o Dublińczyka i jego Portret…/portret, więc się frustruję, bo o co tu jeszcze zapytać? Ostatecznie wymyśliłem, że będą to trzy tylko (by uszanować przywiązanie Joyce’a do różnych, w tym też numerycznych, kodów) pytania o pisarza, pytania fundamentalne i zasadnicze. I tu przechodzę do trzeciego powodu mojego dyskomfortu: oto przystępuję do rozmowy ze znawcą pewnego autora, który to autor uchodzi za artystę dla wtajemniczonych (a może nawet Wtajemniczonych), stojąc na pozycji może nie dyletanta, ale – ujmę to dla samego siebie miłosiernie – czytelnika półprofesjonalnego. Czyli muszę pytać z ostrożna, z uczniowskiego bez mała punktu widzenia, o rzeczy być może oczywiste.

I tak zaasekurowany mogę przejść do pierwszego pytania. Ale najpierw jeszcze jedna rzecz tytułem wstępu.

Mój pierwszy Joyce to oczywiście Ulisses (a raczej Ulysses, taki bowiem niespolszczony tytuł widniał na stronie redakcyjnej wydania bydgoskiego Pomorza z roku 1992, które to wydanie jako licealista kupiłem pewnie jakoś wkrótce po ukazaniu się i zaraz przeczytałem – ewentualnych młodocianych czytelników tego wywiadu spieszę zapewnić, że tak, niektórzy licealiści czytywali wówczas Joyce’a, i że tak, książka kosztowała 174000 złotych). Czym był podówczas Joyce, kojarzony właśnie nade wszystko jako autor Ulissesa? Absolutnie najwyższym stopniem czytelniczego wtajemniczenia. Ktoś, kto przebrnął przez tamtych pięćset pięćdziesiąt sześć stron (edycja Pomorza to chyba najmniejsze polskie wydanie powieści; męki brnięcia przez ciasnotę druku jeszcze dodawały splendoru czytającemu), uchodził za największego książkowego kozaka; kiedy ktoś taki zabierał głos w jakiejkolwiek rozmowie o literaturze, wszyscy milkli i bez dyskusji akceptowali dowolną wypowiadaną bzdurę…

I tutaj – wreszcie – pytanie: kim jest dzisiaj Joyce? Dziś, czyli po nouveau roman i po Iberoamerykanach, po Śmierci autora Rolanda Barthesa i po metafikcjach, ale również – co szczególnie ważne – po szeroko pojmowanej cyfrowej rewolucji w samej fizycznej postaci książki (zastanawiam się, w jakim kierunku poszłaby formalna obsesja Joyce’a – w formie krańcowej widoczna w Finneganów trenie – gdyby wiedział on, że jego powieści będzie można czytać na tabletach i czytnikach)?

Jerzy Jarniewicz: Cieszę się, że zdecydował się Pan zadawać „fundamentalne pytania”, bo, jak wiadomo, na fundamentalne pytania nie ma odpowiedzi, nawet niefundamentalnych. Żadnych. I chwała Bogu, jakoś dzięki temu żyjemy. Fundamentalność Pańskich pytań zwalnia mnie więc z szukania czegoś, co udawałoby, nawet na potrzeby doraźnego wywiadu w sieci, odpowiedź. Zamiast udzielać odpowiedzi, pociągnę więc wątek w trybie pytającym, na przykład, „kim jest dzisiaj Homer?”. Dziś, czyli po Wergiliuszu, że już Joyce’a nie wspomnę.

Albo, to pewnie Pana bardziej zaciekawi, moje drugie pytanie na Pana pytanie: kim jest Roland Barthes po Joysie? Czy potrzebny nam jest Barthes ze swoją śmiercią autora, skoro możemy dziś czytać Joyce’a – niemal całego, a miejscami wręcz zdublowanego – po polsku? Czy Barthes po lekturze Finneganowego trenu ma jeszcze nam coś ważnego do powiedzenia? Czy Joyce nie unieważnia Barthesa? A raczej: czy lektura Joyce’a nie odbiera racji bytu Barthesowi? Nie wiem, czy moje pytania są dostatecznie fundamentalne, jeśli nie, to może ktoś na nie odpowie. Nie wiem, więc idę dalej z moimi pytaniami. Czemu rewolucja cyfrowa miałaby unieważniać Joyce’a? Czy za Pana pytaniem kryje się sugestia, że Joyce jest papierowy i należy do analogowej, a tym samym anachronicznej epoki, i minie razem z Cervantesem, Proustem i kasetą magnetofonową? Homera, od którego zacząłem, czytano chyba na innych czytnikach niż te, które miał do dyspozycji Joyce, a były czasy, kiedy nie czytano go wcale, ale słuchano, prawda? Nie wiem, co Pan rozumie pod „formalną obsesją” Joyce’a, ale czy jakikolwiek pisarz, jeśli w pewien sposób nie jest owładnięty obsesją formalną, byłby wart czytania?

Rewolucja cyfrowa nie grozi Joysowi. Pytanie o to, w jakim kierunku rozwinęłaby się jego twórczość w epoce cyfrowej, choć ciekawe, należy do historii alternatywnych. Cyfrowość, która umożliwia lekturę nielinearną, rozgałęziającą się, rozlaną, kłączastą, bliska jest temu, jak istnieje tekst w późniejszych utworach Joyce’a. Dzieło takie jak Finneganów tren czyta się faktycznie tak, jakby się czytało tekst internetowy, bo jest olinkowany w każdym niemal słowie. Portret artysty… jest pod tym względem dziełem bardziej tradycyjnym, ale bez niego, uważam, niezwykle trudno byłoby nam wejść do Ulissesa czy Finneganów.

Drugie pytanie fundamentalne… Jeśli wierzyć dostępnej w internecie, niesłychanie drobiazgowej bibliografii Joyce’a przysposobionej przez Jerzego Gronau, Portret artysty z czasów młodości Zygmunta Allana do czasów, gdy w 2005 roku zamienił go Pan na Portret artysty jako młodzieńca, miał sześć wydań i właściwie każde pokolenie czytelników mogło go sobie przyswoić (pierwsza wersja tłumaczenia Allana ukazała się w 1931 roku). Po co nam nowy przekład, nowe wydanie?

Na to pytanie odpowiem odpowiedzią z lekka tylko okraszoną pytaniami, bo należy ono do z gruntu technicznych raczej niż fundamentalnych. Po pierwsze, w moim skromnym mniemaniu, wielka literatura obcojęzyczna istnieje między innymi po to, by polszczyzna mogła się z nią zmierzać i dzięki niej siebie poznawać. Im więcej przekładów Szekspira czy Joyce’a, tym bogatsza staje się nasza literatura, bo przekłady należą do literatury języka, na który przekładamy. Zapytał Pan, zresztą nie będąc tego pytania pionierem, po co nam nowy przekład Portretu. A czy zapytałby Pan, po co nam nowa inscenizacja Hamleta? Albo po co nam nowe wykonanie „Jowiszowej”? Albo po co nam nowa książka krytyczna o Gombrowiczu? To było po pierwsze. Po drugie, sam Pan przypomniał, że poprzedni przekład Portretu artysty… Zygmunta Allena powstał jeszcze przed wojną, za życia Joyce’a. Od tego czasu nasza wiedza o tej twórczości, o jej najrozmaitszych kontekstach, spotężniała niewyobrażalnie. O Joysie wiemy dziś po prostu nieporównanie więcej niż wiedział Allen. Po trzecie, ponieważ każdy przekład jest interpretacją, proponując nowy przekład Portretu…, zaproponowałem własne jego odczytanie. Portret artysty w wieku młodzieńczym Jarniewicza i Portret artysty z czasów młodości Allena to dwie różne książki, o czym przypomina już różnica w tytułach. Dopowiem tylko, że nowy przekład nie unieważnia przekładu poprzedniego. Zachęcam do czytania obu.

I trzecie – ostatnie – pytanie fundamentalne, tym razem już bez jakichkolwiek doprecyzowań: po co Joyce (a zwłaszcza Portret…) w życiu Jerzego Jarniewicza?

O, wracamy do pytań fundamentalnych. Czy da się opowiadać o obecności Joyce’a w kategoriach teleologicznych, do czego zdaje się Pan mnie zapraszać? Sprowadzać Joyce’a do jakiejś dającej się określić celowości, a tym samym do instrumentalizowania go, jakby on sam nie był wartością, że tak powiem, „immanentną”, a wartości nabierał z uwagi na to, do czego prowadzi? Joyce, tak jak cała literatura, jak cała sztuka, nawet niekoniecznie wielka, nie istnieje „po coś”. Tak jak nie istnieje „po coś” pokryte chmurami niebo nad wieżowcem, które w tej chwili widzę z okna mojego pokoju.