wywiady / o książce

Muzyczność, obraz, detal, skrót

Z Przemysławem Witkowskim o książce Preparaty rozmawia Paweł Kaczmarski.

Paweł Kaczmarski: Chciałbym zacząć od pytania, które nie jest bezpośrednio związane z poetyką Preparatów. Chociaż to Twoja debiutancka książka, można pokusić się o stwierdzenie, że Twoje wiersze były od dłuższego czasu obecne i rozpoznawalne w „wewnętrznym” obiegu literackim. Jaką rolę pełni dziś dla poety ten rodzaj przejścia – od obiegu konkursowego, korespondencyjnego, „kawiarnianego” – do książki?

Przemysław Witkowski: Po pierwsze, nie jest już autorowi trochę głupio, że występuje na festiwalach czy spotkaniach autorskich jakby na kredyt. Kiedy nie miałem książki, to jakbym nie miał wizytówki i trochę się czułem brany na takie imprezy „na twarz”. Nie, że nie było mi miło, a owszem, było mi ogromnie przyjemnie, że mogę skorzystać z takiej opcji i pokazać szerszej publiczności to, co napisałem, ale poczucie jakiejś nieadekwatności wymiernych osiągów do obecności na takich imprezach było przeze mnie odczuwalne. Dużo drukowałem w gazetach, co mnie w jakiś sposób w tym kontekście usprawiedliwiało, ale ciągle czułem, że samodzielna prezentacja poetycka w postaci książki to coś, co nadawałoby powagi tej uroczej zabawie, jaką jest młoda polska poezja. Jest też i druga strona takiej sytuacji – debiutancka książka i jej wydanie to sytuacja, w której przestajesz być dobrze zapowiadającym się młodzieńcem, a stajesz do normalnych zawodów, bez taryfy ulgowej. Dopóki „nie masz debiutu”, masz zawsze w sobie pewną „energię potencjalną”, zasób zaufania i kredytu, który jest ci udzielony jako debiutantowi, jako, że to, co zostało już wydane w pismach czy przeczytane na festiwalu, czy spotkaniu autorskim, zawsze może zostać uzupełnione, poprawione, przeredagowane w tejże mitycznej debiutanckiej książce. Kiedy zaś ona się w końcu zmaterializuje, „wiersz wychodzi z domu i nigdy nie wraca” i trzeba mierzyć się z recepcją – nie potencjalnie, ale realnie istniejącej książki.

Charakterystyczne dla tworzonej przez Ciebie narracji jest mocne akcentowanie szczegółu. W „Podstawach dziedziczenia” czytamy o „upodobaniu do rzeczy małych”; w puencie „Absorpcji i destylacji” dowiadujemy się, że „najgorsze skaleczenia, to przecież te drobne”; „Komunikacja masowa” kończy się słowami: „wytężamy wzrok, a widzimy chmury / nie większe od zapałki”. To tylko kilka przykładów. W którąkolwiek stronę uda się za Twoimi wierszami czytelnik – znajdzie właśnie szczegół, wyostrzony i przesunięty na pierwszy plan detal, który nie daje spokoju, nie odpuszcza. A jednocześnie – inaczej, niż choćby u Sośnickiego – szczegół nie pozostaje tutaj w swoistej przestrzeni autonomii i samodzielności, jest natychmiast wpisywany w rygorystyczny porządek większego ruchu, większej siły. Jaką rolę pełni dla Ciebie, dla Twojej poezji?

To materia semantyczna niesie ten szczegół. To nie jest rzecz, którą po prostu jest zauważana – odarta z kontekstów i związków symbolicznych; to nie jest tylko rekwizyt w naszym codziennym rekwizytorium – to konkretny punkt, z którego wynika wielość znaczeń; siatka semantyczna zostaje zapleciona i rzucona, by zawrzeć w sobie jak najwięcej. Ten detal to często „coś utraconego, czego podmiot nigdy nie będzie posiadał, nigdy nie będzie mógł tego przedstawić, choć ciągle to odtwarza w swojej historii, potwierdza ową utratę swoim losem”. Przez szczegół, często o charakterze symbolicznym, wraca to, co wyparte; to bardziej Rzecz, das Ding, niż jakaś rzecz materialna. Zarazem staram się, aby moje teksty były oparte raczej na materii kontekstowej, nie narracyjnej czy lingwistycznej, ale nie traciły także związków z konkretem, nie zaczynały unosić się w antymimetycznych roussellowskich rejestrach. To ma być poezja dwóch porządków, nieustająco przenikających się nawzajem, tak, że rozdzielenie ich jest w praktyce niemożliwe – porządku logiki zdarzenia, sytuacji, chwili i zarazem porządku indeksowanych kontekstów, pogłębiających i poszerzających możliwość interpretacji. Wszelkie narzędzia ku temu by ten związek osiągnąć (oniryczność, popowe rekwizytorium, polityczność, itd) są mile widziane, a lekki surrealizm niewątpliwie pomocny.

Chciałbym oczywiście zapytać też o inspiracje, a może raczej – o to, jakim narracjom chcesz się sprzeciwić, z jakimi polemizujesz, z jakim rodzajem wpływu walczysz. Pewne czytelnicze przeczucia są oczywiste – na mapie modernizmu bliższy Ci jednak Eliot niż Williams, w polskiej poezji współczesnej – zdecydowanie bardziej Pasewicz niż Wiedemann. A co – przykładowo – z Sosnowskim? Coraz mocniej ugruntowuje się ostatnio przekonanie, że pod jego wpływem jest już niejako z założenia każdy polski debiutant. Zgadzasz się z tym? Masz zamiar zmierzyć się z tym wpływem?

Poezja ma swoje mody, pewnie dla większości niezauważalne – mało kto zagląda do „ogrodu koncentracyjnego”, ale są przecież wyraźne, paroletnie okresy dominacji jakiejś dykcji, autora, szkoły pisania. Spora cześć młodych piszących zachłystuje się jakąś poetyką i najczęściej bezwiednie ją naśladuje. Początek lat dziewięćdziesiątych to Świetlicki i Podsiadło oraz wysyp wierszy mniej lub bardziej ich kserujących. O ile jednak Świetlicki zachował swoje miejsce na scenie poetyckiej, to kto dziś chciałby pisać jak Jacek Podsiadło? To nie jest kwestia jakiegoś porównywania poziomu artystycznego tych autorów, to raczej kwestia prostej społecznej recepcji. Potem przez sztambuszki, kajeciki i pliki wordowskie wszystkich młodych poetów w wieku rębnym przesunął się cień Andrzeja Sosnowskiego i wszyscy mieli taki mały sezon na Helu, słuchali Davida Bowie, czytali Locus Solus i mieli swojego Tadeusza Piórę. Co prawda wyglądały te wiersze trochę jak drewniane rowery wykonywane przez afrykańskich artystów ludowych, mające kopiować mechaniczne rowery kolonizatorów – to znaczy owszem były to wiersze podobne, co do detali, ale po prostu z powodu niezrozumienia bądź nieuwzględnienia mechanizmu decydującego o działaniu owego modelu wiersza (Wittgenstein, Roussell, Ashbery, pewnej bazy filozoficznej, pewnej tradycji kontynuowanej w tekstach Sosnowskiego) po prostu „nie jeździły”. Efekt, jak wszelka działalność o charakterze epigonicznym, był raczej smutny dla odbiorcy. Zamiast samodzielnych poszukiwań dostawaliśmy po raz kolejny czyjeś klony. Wydawać by się mogło, że będzie taka poetyka dominować na polskiej scenie poetyckiej, a tu skończyło się to równie gwałtownie, jak się zaczęło. Neolingwizm również skończył się błyskawicznie, a autorzy tego nurtu rozpierzchli się, by zająć się działalnością społeczną – jak Lipszyc, czy parateatralną – jak Cecko. Jak teraz czytam młodą polską poezję, to widzę kolejną poetykę zyskującą coraz szerzej na popularności. Otóż bardzo niepostrzeżenie na wzorzec z Sevres wyrósł Roman Honet i oczywiście skutek tego jest taki, jak przy Sosnowskim, to znaczy wszelkie naśladownictwa słabo się mają do oryginału. Owszem, można zaludniać swoje wiersze Żydami, poetyką rozkładu, wszechobecną śmiercią i powrotem zmarłych, co jednak nie sprawia, że wiersze te stają się równie celne jak wiersze Honeta. Zabawne jest to, że moim zdaniem żaden z nadmienionych przeze mnie poetów (no może poza Cecką, choć tu była raczej popularność w typie celebryckim, nie popularność jego samodzielnej dykcji) o taką popularność jakoś specjalnie się nie prosił, ba – część z nich raczej jej unikała. Ta cała popularność zdarzyła się jakby poza nimi, gdzieś w tle ich najistotniejszej działalności – czyli pisania. A z Sosonowskim i jego wpływem to chyba trochę jednak taka mitologia. Owszem, zrobił zamieszanie, zmienił nieodwracalnie polską poezję, ale to samo zrobili wcześniej autorzy „brulionu”, a przed nimi „Nowej Fali”, co chyba nie znaczy, że w swoim pisaniu, każdy młody poeta powinien „brać się za bary” z poetyką tychże autorów. Choć może rzeczywiście jest tak, że w poezji jest jak wewnątrz wspólnoty pierwotnej – trzeba zamordować ojca, żeby uczynić się słyszalnym i widzialnym. Jednak jak na razie nie widzę tego dzielnego ojcobójcy. Ja nim nie będę, bo chyba z Andrzejem należymy do różnych grup plemiennych, że pozwolę sobie pociągnąć tą kiepską metaforę dalej (śmiech). Może trochę unikam odpowiedzi, ale chyba tylko dlatego, że w moim rozwoju poezja Andrzeja Sosnowskiego była istotna, ale na tym samym poziomie jak twórczość kilku innych poetów i poetek ostatnich dwóch dekad – Świetlickiego, Honeta, Pasewicza, Podgórnik, Kopyta. Bloomowski „lęk przed wpływem” jest obecny, ale cóż ja sam dziś mogę powiedzieć o sobie – miałem czarny sweter i dredy, czytałem Locus Solus, mój dziadek spędził urocze półtora roku w Buchenwaldzie, w rewolucje wierzę, Poznań lubię i w Dragonie bywałem, dbam o siebie i chodzę na siłownię, mam piękną żonę – bardzo chciałbym się wcześniej wymienionym przeze mnie autorom i ich wpływowi jednak jakoś wymknąć.

Wiersz „Zapisy przemian, warstwa rytmiczna” otwierają takie słowa:

jest koncentracja, jest i śliska poręcz, pewna stała
w wartościach bezwzględnych – czasem dewastacje,
dużo rzadziej święta.

Podobnie Twoje wiersze zdają się krążyć między tymi dwoma przestrzeniami, dwoma punktami osi – „dewastowaniem” rzeczywistości i jej „świętowaniem” (chociaż to świętowanie tak często podszyte gorzką ironią), niszczeniem i celebracją. Który z tych punktów jest dla Ciebie istotniejszy, pierwotniejszy – jeśli jeden z nich można w ten sposób wyróżnić?

„Die Lust der Zerstörung ist auch eine schaffende Lust” – Radość niszczenia jest zarazem radością tworzenia, jak stwierdził Bakunin i ja potrafię się w tym stwierdzeniu nieźle odnaleźć – mam chyba w sobie jakiś pierwiastek manichejski. Wiesz, Śiwa, niszczenie i odradzanie się, Aryman i Ormuzd, dualna konstrukcja rzeczywistości, rewolucja po reakcji i reakcja po rewolucji, porządek w przyrodzie i wielkie kataklizmy – jest w tym jakaś pierwotna harmonia, w wychyleniu się wahadełka, żeby zaraz wrócić do pozycji pierwotnej. Z drugiej strony jest w tym moim podejściu także rys, powiedziałbym, anarchistyczny. Próbujemy desperacko pozostać w homeostazie, a potem i tak okazuje się, że rzeczywistość jest z lotnego piasku. Nasze dramatyczne próby ogarniania rzeczywistości czy to na poziomie indywidualnym, czy społecznym, muszą zawsze pozostać procesem, nigdy nie zmienią się w wartości stałe. Stare porządki muszą być ciągle podważane, liczmany ściągane z piedestału, prawa przeredagowywane, władze obalane i zastępowane nowymi, jak u Lampedusy, „wszystko musi się zmienić, żeby wszystko zostało tak samo”. A że jest w tym święto, choćby ironiczne i gorzkie? Emma Goldman, słynna amerykańska anarchistka, powiedziała – „Jeśli nie mogę do tego tańczyć, to nie jest moja rewolucja”.

Z kolei w wierszu „Kapitał społeczny” piszesz:

a puls się kładzie jak wąż w chwastach,
gdyby nie praca, to człowiek by nie wiedział,
że jest czas wolny: paliłby i spał,

ale uważaj, zmiana taśmy nastąpi niedługo –
światło się wyostrza, ekran się przejaśnia.

Ja odczytuję tu pewną próbę przewidywania własnej poetyki, dalszego ciągu narracji. Czy w takim razie po debiutanckiej książce należy spodziewać się jakiegoś mocnego przesunięcia, odchylenia, przejaśnienia, zerwania? Czy kolekcja preparatów została, jako materiał jednej książki, zamknięta w gablocie?

Trochę tak jest. Wiersz ten powstał chyba najpóźniej z tekstów zawartych w Preparatach i chciałem w nim pogodzić delikatnie niepokojący surrealizm z wyraźnym przesłaniem o naturze lewicowej, społecznej. Zielonego pojęcia nie mam, czy mi się to udało, ale zamiar był taki – wyostrzenie obrazu, wyczyszczenie go, wycyzelowanie detalu, bez straty w gęstości i głębi – taki był cel i tak wyglądała praca nad tekstami z Preparatów. Mój arkusz wydawał mi się przeładowany, jak potrawa gdzie wsypano za dużo przypraw, których niuanse „smakowe” ginęły w ogólnej mieszaninie. Z jednej strony taka ilość odwołań, gęstość tekstu wydawała mi się wartością, z drugiej – w całym natłoku znikały gdzieś spójność i napięcie. Obróbka wymagała skrawania, szlifierki, poprawiania kontrastów. Także od mojego arkusza do debiutanckiej książki zaszły dość poważne zmiany – zarówno w gotowych tekstach, jak i w podejściu do nowo powstających. Aktualnie mam kilka pomysłów, z których co najmniej część odbiega znacznie od tego, co można znaleźć w Preparatach, choć zerwaniem bym tego nie nazwał, raczej rozszerzeniem oferty (śmiech). Po pierwsze, z moją żoną realizujemy dwa projekty zdjęciowo-literackie, z czego jeden – „Ciała obce” – jest już prawie na ukończeniu. „Ciała obce” to zabawy tożsamością i zapisem historii, życiem osób znanych i faktami z ich życia, gdzie zdjęcia i tekst wzajemnie się uzupełniają i są wobec siebie równoważne. To XX wiek zamknięty w 100 zdjęciach z wydarzeń, które być może się zdarzyły, być może nie, ale na pewno mogły. To zapisy chwil, dni, klisze z prywatnych albumów, które nigdy nie ujrzały światła dziennego; to Stalin spotykający Achmatową na warsztatach literackich, Pound i Elliot sadzący w doniczce lilaki czy Fidel Castro palący na zapleczu sali konferencyjnej w Nowym Jorku papierosa z Marią Callas. Jak widać, dość odbiega to od formy Preparatów. Bardziej widzę tu jakieś genetyczne związki „Ciał obcych” z projektem Libery „Pozytywy”, z Grobowcem dla Borysa Dawidowicza Danilo Kisa, z Osobnymi przyjemnościami Mathews’a czy z duchem Rolanda Topora, krążącym gdzieś w tych okolicach. Pierwsza odsłona (lata 1900–1924) powinna ukazać się gdzieś na przełomie 2010 i 2011. Po drugie, planuję tradycyjną książkę z wierszami, do której jakieś szkice już czynię, ale jak na razie jest ona w powijakach. Kontynuowałaby język Preparatów bez drążenia tej samej tematyki. Po trzecie, mam pomysł na pewien cykl wierszy odnoszący się do najbardziej popularnych poetyk okresu lat dziewięćdziesiątych i przełomu wieków. Ma to być swego rodzaju „karaoke”. Zobaczymy, czy będzie to jedynie cykl do nowej książki, czy uda mi się uczynić z niego spójną książkową propozycję, gdzie zamierzam udawać różne głosy, primo – dla ogólnie pojętej zabawy i draki, secundo – dla względem tychże języków polemiki.

Wspominasz o przesłaniu społecznym i lewicowym. Faktycznie, jest ono w Preparatach silne (można je wyczytać nie tylko w takich utworach jak „Wychowanie obywatelskie”, „Komunikacja masowa” czy „Zimna wojna”, ale i z wierszy na pozór odległych od tej tematyki, jak „Obudowy aparatów”), ale zdaje się czymś bardzo mocno uwewnętrznianym przez podmiot i zakorzenionym w nim już u progu wiersza. Jego społeczne zaangażowanie nie kształtuje się tutaj i nie uzasadnia w obserwacji rzeczywistości; po prostu jest, niezmienne i niewytłumaczalne – i zostaje wpisane w wiersz. Mam wrażenie, że w tych miejscach Twój głos pobrzmiewa dość autorytatywnie. Zastanawiam się, czy wynika to z – konstytutywnej dla podmiotu Twoich wierszy – chęci wywarcia faktycznego wpływu na rzeczywistość na różnych jej płaszczyznach, również – tej społecznej. Dlatego pozwolę sobie poczynić aluzję do ostatniej z „Tez o Feuerbachu” i zapytam – czy jest tak, że kiedyś poeci starali się tylko zrozumieć świat, a chodzi o to, żeby go zmieniać? A może na odwrót?

Odpowiedź na początkową cześć pytania jest dość prosta – otóż zacząłem pisać wiersze, mając już mocno ukształtowane poglądy polityczne i nie są owe poglądy czymś, co wydobywa się ze mnie po raz pierwszy na światło dzienne, wraz z pisaniem wiersza. Nie należę do osób, które nagle nawróciły się na lewicowość, bo jest to modne czy społecznie opłacalne. Jak ktoś mnie próbuje przekonać, że dajmy na to Jaś Kapela to wielki lewicowiec, którego głównym motorem działań jest chęć uczynienia świata sprawiedliwszym, równiejszym i pozbawionym wyzysku, a nie lans lans lans i tak to czytaj, to nie wiem kogo oszukuje – mnie czy siebie. Moje poglądy polityczne to część mnie i nie widzę powodów, żeby ich w wierszach nie uzewnętrzniać, ale nie jest to jakaś wyjątkowa inklinacja do zajmowania się li tylko tą tematyką. Polityka i polityczność to sfery życia równie nas dotykające jak seks, związki, śmierć czy strata. Nie rozumiem, jak można rugować kwestie polityczne z poezji, nie czując, że zubaża się swoje myślenie o świecie. Interesuje mnie polityczna sfera naszej rzeczywistości, posiadam o tym pewną wiedzę, ze zrozumieniem czytam dział gospodarczy „Wyborczej” (śmiech) i treści tam zawarte często mnie solidnie bulwersują, więc nie widzę powodu, by nie odnieść się w wierszu do kwestii, które poruszają we mnie silne emocje. Niestety, kwestie polityczne były rugowane z wierszy i także trochę stąd wynika ten nasz „ogród koncentracyjny”. Tu koło się zamyka i pojawia się odpowiedź na drugą cześć Twojego pytania – przy 500–700 wydanych egzemplarzach książki poetyckiej, bliskiemu zeru czytelnictwie w Polsce i kompletnej tabloidyzacji uprawiania polityki w III RP, nie ma sensu mówić o jakiejkolwiek zmianie społecznej, której źródłem jest literatura. Moje deklaracje polityczne w Preparatach to raczej akt, po którym żadnego odzewu społecznego się nie spodziewam. Tylko tyle, że ja poczuję, iż mam nieco czystsze sumienie.

Właśnie o to mi przede wszystkim chodziło – o konstytuowanie się podmiotu, nie o społeczną recepcję Preparatów. Z kolei przywoływanie wspomnień, poetyka starych fotografii i obrazów z przeszłości, do której chętnie się odwołujesz, nie prowadzi Cię wcale do narracyjnego modelu wiersza. Czy świadomie odrzucasz model wiersza „snującego opowieść”, „opowiadającego historię”? Dlaczego?

Nie bardzo wierzę w nośność takiego wiersza, jeżeli oczywiście mówimy o tym samym rodzaju wiersza. Oczywiście od pewnej zdarzeniowości w wierszu nie da się ucieć; same impresje byłyby mimo wszystko dość statyczne i powstałoby coś w rodzaju zbioru fotografii bez życia, ale sprowadzenie poezji do anegdoty o naturze intertekstualnej i ludycznej to moim zdaniem ślepa uliczka. Jest taki konstrukcyjny model wiersza, że jego osią jest historyjka, dajmy na to taka – ja-podmiot liryczny przebywam gdzieś, przemieszczam się, spotykam kogoś, następuje dość banalna, nic nie znacząca rozmowa, a na koniec pojawia się konstatacja o naturze metafizycznej, mająca uzasadniać banalność całej historii, być skojarzeniem z jakimś wyższym porządkiem, który prześwituje przez nasze jakże proste, codzienne czynności. Historie o tym, jak podmiot liryczny spożywał, kopulował, przemieszczał się środkami transportu zarówno publicznego, jak i całkiem prywatnego nigdy nie wydawały mi się jakoś ogromnie pojemne czy nośne. To raczej proza jest domeną narracji, poezji zostawiłbym muzyczność, obraz, detal, skrót, który pozwala uchwycić to, co wydawało się poza zasięgiem.

W Preparatach tytuł Twojego debiutanckiego arkusza (Lekkie czasy ciężkich chorób) rozwinąłeś w wiersz. Wydaje się on określać środek ciężkości całej książki – najbardziej może wzniosły, ale też najbardziej gęsty. Na pewnej płaszczyźnie bardzo bezpośrednio opisuje Twoją postawę jako poety, a może nawet – sam poetycki warsztat. Słowami: „i życie jest już wszędzie – w windzie, gazecie – / fiszbiny, kształtki, zaślepki” uzasadnia wszechobecność detali; „w każdym kwitnieniu są początki gnicia” – niejednoznaczny rozwój każdego wiersza; puentą – „kiedy się oparzysz, zostanie pęcherzyk / i albo cię wchłonie, albo kiedyś pęknie” – istotę pracy poetyckiej, pochodzenie wiersza. „Lekkie czasy ciężkich chorób” jako osobista ars poetica?

Twoja sugestia zdaje się iść w dobrym kierunku. Zamierzałem napisać sam dla siebie wiersz wyjaśniający dość niejasny dla większości tytuł mojego arkusza Lekkie czasy ciężkich chorób, coś co układałoby wewnątrz mnie porządek jakim kierowałem się konstruując mój arkusz i stworzyć tekst, który miał na celu czysto wewnętrznie wesprzeć odautorsko tytuł mojego arkusza, wyjaśnić go i dookoreślić. Tytuł ten został mi podarowany przez moją żonę i mimo, że moim zdaniem jest on boleśnie trafny, był jednak czymś wobec mnie zewnętrznym. Ktoś zamykał w jednym zwrocie całość tego, co znajduje się w tej mikropublikacji, a ja musiałem się do tego jakoś odnieść, żeby tytuł ten stał się częścią mnie, znalazł swoje miejsce w moim oglądzie tego, o czym i jak piszę. Musiałem się z nim zmierzyć, a tekst pomyślany jako bardzo prywatny zapis mojego mierzenia się z tym tytułem, jako próba pewnej syntezy, stał się mimowolnie czymś na kształt ars poetica. Ten wiersz to raczej zapis tego, jak zmaganie się z jednostkowym problemem może zamienić się w dość epifaniczne wyznanie, co zdaniem podmiotu stanowi o esencji poezji w jego i tylko jego prywatnym oglądzie. Sądzę, że dla każdego piszącego wiersze przychodzi taki moment, gdy musi sam zmierzyć się z naturą tego, co?, jak? i po co? pisze i samemu odpowiedzieć na to pytanie. Trzeba tylko pamiętać, ze nie sztuką jest dać odpowiedz, sztuką jest właściwie postawić pytanie.

Powiązania

Teksty o autorze

Strona A, strona B nr 105: Co dalej?

felietony / cykle CZYTLENIKÓW Artur Burszta

105. odcinek cyklu „Strona A, strona B” autorstwa Artura Burszty.

Muzyczność, obraz, detal, skrót

Powiązania

Strona A, strona B nr 105: Co dalej?

Połów. Poetyckie i prozatorskie debiuty 2023

Człowiek uśmiechu

Rozmowy na koniec: odcinek 33 Joanna Mueller

Poezja na nowy wiek

Dopytanie

Same dreszcze

Strona A, strona B nr 104: Rusza 20 Połów. Wydaj debiutancką książkę w Biurze Literackim

Rozmowy z Kanonu: odcinek 13 Dimityr Kenarow

Migawki, więcej nie pamiętam

Kroniki osobiste

Śmianko przez łzy, czyli Gryczanka superbajaderka

Przyszłość literatury: esej na otwarcie TransPortu Literackiego 29

Strona A, strona B nr 103: Kasprzak, Siwczyk, Różewicz

Nasłuch nr 1: Gad literacki

Opłaca się wojnie

Ten pies imieniem Rimbaud i inne metale ciężkie

Trzewia

Poeta imieniem Konstanty

Jedzenie staje się tu budulcem świata

Owoce

Szczelina kobiety i języka

Odpadło pół ziemi

Z ukosa

Strona A, strona B, nr 102: Trzydziestka w Biurze

Przyszłość literatury

Rozmowy z Kanonu: odcinek 12 Jan Škrob

Rozmowy na koniec: odcinek 32 Marcin Czerniawski, Agata Dyczko, Karolina Krasny, Ewa Tondys-Kohmann, Łukasz Wojtysko

Autobiografia śmierci

Połow 2010

Preparaty, Ekran, Widmo

Strona A, strona B nr 101: Laureatki i laureaci projektów wydawniczych 2024

Strona A, strona B nr 100: Podsumowanie TransPortu Literackiego 29

kwiaty pod nóż

Słone

„śniło mi się, że wojna była niczyja”

W rytmie przypływów i odpływów

Rytuały przeżywania smutku

Matka, mantra, matematyka

O krok od porcelany

Namiętność, przemoc i brak zrozumienia, czyli ciemniejsza strona miłości

Kapliczny mrok

Egzotyczne, bliskie, nasze

Ta ostatnia rozmowa

Poezję mamy we krwi

Opowieści z życia

O przyszłości literatury w dobie streamingu

Książek nie trzeba ograniczać

Co dalej z humanistyką

Nowy europejski kanon literacki: Viola i Niebieski

Rozmowy na koniec: odcinek 31 Paulina Pidzik

cierpkie

Rozmowy na koniec: odcinek 30 Marlena Niemiec

Niewidka i Zobaczysko

(miejsca ich jesiony)

Życie pisarza to pokój hotelowy o znośnym standardzie, gdzie nie zawsze jest uroczo i miło

Grzebanie w ziemi, słuchanie kamieni

Żuk w pudełku

Fabuła i dokument, czyli o podróżach służbowych Ingi Iwasiów

Oto jest pisanie

Mierzyć się z nurtem

Death is not the end

Hänsel und Gretel jako metoda

Szczeliny widzenia

Neuroprzekaźnik musów. O „Umalmu” Łukasza Woźniaka

Karnisz i ćwiczenia z aktywnej nadziei

Strona A, strona B nr 98: Nagrody i stypendia 2024

Strona A, strona B nr 99: Niezbędnik festiwalowy 2024

Węgierskie lato

Dziewczynka ze szklanych butelek (fragment)

tylko to co się rusza (fragment poematu)

Zielona kurtka

Freja i inne

Ceremonie na trapezie

Żukowo

Umalmu

Kwiat

Przyszłość festiwali literackich